Tài liệu Quản lý dạy học môn ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường trung học cơ sở thành phố hạ long, tỉnh quảng ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN THƯƠNG QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN NGỮ VĂN THEO ĐỊNH HƯỚNG NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ THÀNH PHỐ HẠ LONG, TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN THƯƠNG QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN NGỮ VĂN THEO ĐỊNH HƯỚNG NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ THÀNH PHỐ HẠ LONG, TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 81.14.01.14 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Bích Liên THÁI NGUYÊN - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2019 Tác giả luận văn Trần Thương i LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành, em xin bày tỏ lòng biết ơn và sự kính trọng tới Lãnh đạo trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên, các Thầy giáo Cô giáo đã tham gia giảng dạy và cung cấp những kiến thức cơ bản, sâu sắc, tạo điều kiện giúp đỡ em trong quá trình học tập và nghiên cứu tại nhà trường. Đặc biệt, với tấm lòng thành kính, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến TS. Nguyễn Thị Bích Liên, người đã trực tiếp hướng dẫn khoa học và tận tình giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn Lãnh đạo Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Quảng Ninh, lãnh đạo Phòng Giáo dục Đào tạo thành phố Hạ Long, Ban giám hiệu các trường THCS Trần Quốc Toản, THCS Hồng Hải, THCS Cao Thắng, THCS Kim Đồng, THCS Lê Văn Tám cùng bạn bè, người thân đã tạo điều kiện cả về thời gian, vật chất, tinh thần cho tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn, mặc dù bản thân em đã luôn cố gắng nhưng chắc chắn không tránh khỏi những khiếm khuyết. Kính mong được sự góp ý, chỉ dẫn của các Thầy, các Cô và các bạn đồng nghiệp. Em xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 4 năm 2019 Tác giả luận văn Trần Thương ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT..................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ ......................................................................... v MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................................ 2 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................................ 2 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu .......................................................................... 2 5. Giới hạn phạm vi nghiên cứu.................................................................................... 2 6. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 2 7. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 3 8. Cấu trúc của luận văn................................................................................................ 4 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN NGỮ VĂN THEO ĐỊNH HƯỚNG NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ...................................................................................... 5 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 5 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới............................................................. 5 1.1.2. Các công trình nghiên cứu tại Việt Nam ........................................................... 6 1.2. Một số khái niệm cơ bản của đề tài ................................................................... 9 1.2.1. Quản lý ............................................................................................................... 9 1.2.2. Dạy học ............................................................................................................ 11 1.2.3. Khái niệm năng lực .......................................................................................... 12 1.2.4. Dạy học Ngữ văn ............................................................................................. 13 1.2.5. Dạy học Ngữ văn định hướng năng lực học sinh ............................................ 13 1.2.6. Quản lý dạy học Ngữ văn định hướng năng lực học sinh ................................ 14 1.3. Những vấn đề cơ bản về dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở trường Trung học cơ sở .................................................................. 15 1.3.1. Khái quát về đặc điểm tâm sinh lý của học sinh Trung học cơ sở .................. 15 1.3.2. Đặc điểm của môn học Ngữ văn ...................................................................... 16 iii 1.3.3. Quan điểm xây dựng chương trình môn Ngữ văn ........................................... 17 1.3.4. Dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực của học sinh ở trường Trung học cơ sở ............................................................................................... 18 1.4. Quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở .................................................................................... 32 1.4.1. Lập kế hoạch quản lý dạy học môn Ngữ văn theo đinh hướng năng lực ở trường Trung học cơ sở .................................................................................... 32 1.4.2. Tổ chức thực hiện kế hoạch dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực bọc sinh ở trường Trung học cơ sở ............................................................ 33 1.4.3. Chỉ đạo triển khai thực hiện dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở trường Trung học cơ sở ............................................................ 36 1.4.4. Kiểm tra, đánh giá hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở trường Trung học cơ sở ............................................................ 37 1.5. Yếu tố ảnh hưởng đến quản lí dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh Trung học cơ sở .................................................................. 38 1.5.1. Yếu tố khách quan ........................................................................................... 38 1.5.2. Yếu tố chủ quan ............................................................................................... 39 Kết luận chương 1 ....................................................................................................... 41 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN NGỮ VĂN THEO ĐỊNH HƯỚNG NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ THÀNH PHỐ HẠ LONG, TỈNH QUẢNG NINH .............. 42 2.1. Khái quát chung về tình hình phát triển giáo dục và đào tạo của các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh .................................. 42 2.1.1. Tình hình chung ............................................................................................... 42 2.2. Tổ chức khảo sát .............................................................................................. 44 2.2.1. Mục đích khảo sát ............................................................................................ 44 2.2.2. Phạm vi và đối tượng khảo sát ......................................................................... 45 2.2.3. Nội dung khảo sát ............................................................................................ 46 2.2.4. Phương pháp khảo sát và phương thức xử lý số liệu ....................................... 47 2.3. Thực trạng hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh ..... 47 2.3.1. Tình hình dạy học môn Ngữ văn các trường Trung học cơ sở trên địa bàn thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh.............................................................. 47 iv 2.3.2. Thực trạng biểu hiện năng lực của học sinh trong học tập môn Ngữ văn ....... 51 2.3.3. Thực trạng nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh về tầm quan trọng của hoạt động dạy học môn Ngữ văn ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long theo định hướng phát triển năng lực học sinh ........ 52 2.3.4. Thực trạng về nội dung dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh Trung học cơ sở ................................................................................. 54 2.3.5. Thực trạng phương pháp dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh Trung học cơ sở ................................................................................. 57 2.3.6. Thực trạng hình thức dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh Trung học cơ sở ........................................................................................ 59 2.4. Thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh ..... 61 2.4.1. Thực trạng lập kế hoạch quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh ....................................................................................................... 61 2.4.2. Thực trạng tổ chức thực hiện hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh ....................................................................................................... 64 2.4.3. Thực trạng chỉ đạo triển khai hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh ....................................................................................................... 65 2.4.4. Thực trạng kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh ............................................................................................................... 68 2.5. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh.............................................................. 70 2.6. Đánh giá chung về thực trạng .............................................................................. 71 2.6.1. Điểm mạnh ........................................................................................................ 71 2.6.2. Hạn chế ............................................................................................................. 72 2.6.3. Nguyên nhân ..................................................................................................... 73 Kết luận chương 2 ....................................................................................................... 75 v Chương 3. BIỆN PHÁP QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN NGỮ VĂN THEO ĐỊNH HƯỚNG NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ THÀNH PHỐ HẠ LONG, TỈNH QUẢNG NINH .............. 76 3.1. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp quản lý....................................................... 76 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính mục tiêu .................................................................. 76 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống .................................................................. 76 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính kế thừa .................................................................... 77 3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn .................................................................. 77 3.1.5. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi ..................................................................... 78 3.2. Các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh.......... 78 3.2.1. Bồi dưỡng nhận thức cho cán bộ quản lý, giáo viên về dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ........................................................... 78 3.2.2. Chỉ đạo quản lý việc xây dựng và thực hiện mục tiêu, nội dung dạy học Ngữ văn ở các trường Trung học cơ sở theo định hướng năng lực học sinh ... 80 3.2.3. Chỉ đạo thực hiện đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ................................................... 83 3.2.4. Tổ chức bồi dưỡng và tự bồi dưỡng trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ, giáo viên để tổ chức hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh .................................................................................. 86 3.2.5. Đổi mới kiểm tra, đánh giá kết quả học tập môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh ............................................................................. 89 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp đề xuất ......................................................... 91 3.4. Khảo nghiệm tính cần thiết và khả thi của các giải pháp đề xuất .................... 92 3.4.1. Mục đích khảo nghiệm .................................................................................... 92 3.4.2. Đối tượng khảo nghiệm ................................................................................... 92 3.4.3. Nội dung khảo nghiệm ..................................................................................... 92 3.4.4. Phương pháp khảo nghiệm .............................................................................. 92 3.4.5. Kết quả khảo nghiệm ....................................................................................... 92 Kết luận chương 3 ....................................................................................................... 96 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ........................................................................... 97 1. Kết luận ................................................................................................................... 97 2. Khuyến nghị ............................................................................................................ 98 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................. 100 PHIẾU HỎI KHẢO NGHIỆM CÁC BIỆN PHÁP ............................................. 119 vi DANH MỤC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT BGH : Ban giám hiệu CBQL : Cán bộ quản lý CNH - HĐH : Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa CNTT : Công nghệ thông tin CSVC : Cơ sở vật chất ĐHNL : Định hướng năng lực ĐHPTNL : Định hướng phát triển năng lực GD : Giáo dục GD&ĐT : Giáo dục và đào tạo GDĐĐ : Giáo dục đạo đức GQVĐ : Giải quyết vấn đề GV : Giáo viên HĐDH : Hoạt động dạy học HT : Hình thức HS : Học sinh KT, ĐG : Kiểm tra, đánh giá NL : Năng lực NLHS : Năng lực học sinh PP : Phương pháp PPDH : Phương pháp dạy học PTNL : Phát triển năng lực QLDH : Quản lý dạy học QLGD : Quản lý giáo dục TBDH : Thiết bị dạy học THCS : Trung học cơ sở XDKH : Xây dựng kế hoạch iv DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ Bảng Bảng 2.1. Tổng hợp các cấp học MN, TH, THCS thành phố Hạ Long ................ 43 Bảng 2.2. Tổng hợp các trường THCS thành phố Hạ Long.................................. 44 Bảng 2.3. Bảng tổng hợp đối tượng và Số lượng phiếu khảo sát .......................... 45 Bảng 2.4. Số lượng và chất lượng đội ngũ giáo viên dạy Ngữ văn năm học 2018 -2019 ............................................................................................ 48 Bảng 2.5. Kết quả học tập môn Ngữ văn trong các trường THCS thành phố Hạ Long ................................................................................................ 50 Bảng 2.6. Khảo sát CBQL và giáo viên về thực biểu hiện năng lực của học sinh trong học tập môn Ngữ văn ........................................................... 51 Bảng 2.7. Tự đánh giá của HS về biểu hiện năng lực trong học tập môn Ngữ văn .....52 Bảng 2.8. Nhận thức của CBQL, GV và HS về tầm quan trọng của hoạt động dạy học môn Ngữ văn ở các trường THCS theo định hướng phát triển năng lực học sinh ............................................................................................ 53 Bảng 2.9. Thực trạng về nội dung dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS ................................................................................. 55 Bảng 2.10. Đánh giá của CBQL và giáo viên về thực trạng phương pháp dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS .............. 57 Bảng 2.11. Đánh giá học sinh về thực trạng phương pháp dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS ..................................... 58 Bảng 2.12. Khảo sát CBQL và giáo viên về thực trạng hình thức dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS ............................. 60 Bảng 2.13. Khảo sát học sinh về thực trạng hình thức dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS ............................................ 61 Bảng 2.14. Đánh giá của CBQL và giáo viên về thực trạng xây dựng kế hoạch quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS ...................................................................................... 62 Bảng 2.15. Ý kiến đánh giá của CBQL và giáo viên về việc tổ chức thực hiện hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định huớng năng lực cho học sinh THCS ............................................................................................. 64 Bảng 2.16. Ý kiến đánh giá của CBQL và giáo viên về thực trạng chỉ đạo hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS .... 66 v Bảng 2.17. Ý kiến đánh giá của CBQL và giáo viên về kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS ....... 68 Bảng 2.18. Ý kiến đánh giá của CBQL và giáo viên về các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh THCS ................................................................................. 70 Bảng 3.1. Đánh giá của CBQL, GV các trường THCS về mức độ cấp thiếtcủa các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ........................................................................................... 93 Bảng 3.2. Đánh giá của CBQL, GV các trường THCS về tính khả thi của các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ................................................................................................. 94 Biểu đồ: Biểu đồ 2.1. Đối tượng và Số lượng phiếu khảo sát ................................................... 45 Biểu đồ 2.2. Kết quả học tập môn Ngữ văn trong các trường THCS thành phố Hạ Long .. 50 Biểu đồ 2.3. Nhận thức của CBQL, GV và HS về tầm quan trọng của hoạt động dạy học môn Ngữ văn ........................................................................... 53 Biểu đồ 3.1. Đánh giá của CBQL, GV các trường THCS về mức độ cấp thiết của các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ........................................................................................... 93 Biểu đồ 3.2. Đánh giá của CBQL, GV các trường THCS về tính khả thi của các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ................................................................................................. 95 vi MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Bộ Giáo dục và Đào tạo đã xây dựng chương trình giáo dục phổ thông mới với mục tiêu là “Giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo,hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [8]. Nghị quyết 29/TW khóa XII ngày 04/11/2013 đã chỉ rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học”; “Đổi mới chương trình nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học, hài hòa đức, trí, thể, mỹ; dạy người, dạy chữ và dạy nghề. Đổi mới nội dung giáo dục theo hướng tinh giản, hiện đại, thiết thực, phù hợp với lứa tuổi, trình độ và ngành nghề; tăng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Chú trọng giáo dục nhân cách, đạo đức, lối sống, tri thức pháp luật và ý thức công dân…” [3]. Chương trình giáo dục định hướng PTNL hay còn gọi là dạy học định hướng kết quả đầu ra được bàn đến nhiều từ những năm 90 của thế kỷ 20 và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế. Nhằm hướng tới PTNL nhằm mục tiêu PTNL người học. Giáo dục ĐHNL nhằm đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận thức. Thành phố Hạ Long nói chung đã có nhiều hội thảo chuyên đề về triển khai thực hiện Chương trình giáo dục ĐHPTNL cho các CBQL, GV và tổ chức thực hiện tại các nhà trường, mặc dù đã có nhiều cố gắng song trong thực tế công tác tổ chức thực hiện vẫn còn nhiều lúng túng, chưa đưa lại hiệu quả cao như mong đợi, trước hết do việc tổ chức và chỉ đạo đổi mới nội dung chương trình sách giáo khoa, hình thức giảng dạy, phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THCS còn nhiều bất cập, việc quản lý chuyên môn dạy học còn mang những quan niệm và cơ chế cũ, chưa đáp ứng được các yêu cầu đòi hỏi đặt ra. 1 Để góp phần hạn chế các tồn tại, nâng cao chất lượng, hiệu quả giáo dục của hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh, tôi nghiên cứu đề tài: “Quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường THCS Thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh”. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng quản lí dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh, đề tài đề xuất một số biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh góp phần nâng cao chất lượng giáo dục của thành phố Hạ Long. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh. - Khảo sát, phân tích và đánh giá thực trạng việc quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh. - Đề xuất giải pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh. 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu: Quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long. 4.2. Đối tượng nghiên cứu: Các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long. 5. Giới hạn phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh (bao gồm 05 trường: THCS Trần Quốc Toản, THCS Lê Văn Tám, THCS Cao Thắng, THCS Hồng Hải, THCS Kim Đồng). - Thời gian nghiên cứu: từ tháng 9 năm 2018 đến tháng 4 năm 2019. 6. Giả thuyết khoa học Việc thực hiện dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh đã có những kết quả nhất định song vẫn còn những tồn tại, bất cập, điều này do nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân thuộc về yếu tố quản lý. Nếu nghiên cứu đề xuất các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh một cách khoa học, phù hợp với điều kiện thực tiễn của thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh thì sẽ nâng cao hiệu quả công tác quản lý, góp phần nâng cao chất lượng GD của nhà trường. 2 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận Để xây dựng cơ sở lý luận của đề tài, tác giả sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các tài liệu lý luận về nghiên cứu, so sánh, tổng hợp các tài liệu, tư liệu sách báo, công trình khoa học, văn bản, chỉ thị, nghị quyết thể hiện chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, của Bộ Giáo dục & Đào tạo về quản lý giáo dục, quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở trường THCS. 7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi Thu thập thông tin thực tiễn từ cán bộ quản lý, GV và HS của 05 trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh về dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh; trên cơ sở đó phân tích và đánh giá thực trạng vấn đề này. 7.2.2. Phương pháp phỏng vấn Trao đổi trực tiếp với cán bộ quản lý các nhà trường, trao đổi với các giáo viên có kinh nghiệm, uy tín trong dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh của các trường từ đó thu thập thông tin bổ sung sau khi đã điều tra bằng phiếu hỏi nhằm có được các ý kiến sâu hơn của GV và HS để phục vụ cho việc nghiên cứu của đề tài. 7.2.3. Phương pháp nghiên cứu sản phẩm Tiến hành phân tích các sản phẩm của dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh, từ đó nắm bắt được các nguyên tắc chung, phục vụ cho việc đánh giá dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh một cách đúng đắn nhất từ đó tìm ra những giải pháp tối ưu trong quá trình quản lí. Việc này thực hiện qua giáo án lên lớp của GV, qua các sản phẩm bài kiểm tra, tạp san, tranh vẽ, sáng tác kịch bản, làm thơ, đóng kịch… mà giáo viên hướng dẫn HS tạo ra trong quá trình dạy và học. 7.2.4. Phương pháp chuyên gia Xin ý kiến các chuyên gia về tính hợp lý, tính khả thi của các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh để hoàn thiện các giải pháp đề xuất. 7.2.5. Phương pháp quan sát Quan sát các hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh để tìm hiểu thực trạng mọi mặt 3 của công tác quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh để từ đó đưa ra các giải pháp phù hợp. 7.2.6. Phương pháp tổng kết kinh nghiệm Vận dụng lý luận khoa học QLGD để phân tích, đánh giá thực trạng quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh từ đó khái quát hóa, hệ thống hóa và rút ra những kết luận. 7.3. Phương pháp sử dụng toán thống kê Để có được các số liệu khoa học, đề tài sử dụng phương pháp toán thống kê để xử lý các số liệu thu thập được trong quá trình điều tra, từ đó phục vụ cho hoạt động phân tích, đánh giá thực trạng và khảo nghiệm. 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, luận văn bao gồm 3 chương sau: Chương 1: Cơ sở lý luận về Quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THCS. Chương 2: Thực trạng quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường THCS thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh. Chương 3: Biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường THCS Thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh. 4 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ DẠY HỌC MÔN NGỮ VĂN THEO ĐỊNH HƯỚNG NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới Những nghiên cứu về dạy học theo ĐHNL xuất hiện rất sớm trong lịch sử giáo dục, ngay từ thời cổ đại với những tên tuổi các triết gia như Socrate, Aristote, Platon, Lão Tử, Khổng Tử, Mạnh Tử, Tuân Tử. Tiếp đến thời kì Trung cổ Châu Âu, nhiều nhà khoa học cũng xem xét vấn đề dạy học theo ĐHNL (Decarter, Diterverg, Pestalotsy, Comensky, J. Rutso,…). Ngày nay, dạy học theo ĐHNL trong giáo dục là vấn đề khoa học có phạm vi rất rộng lớn và tiêu biểu cho tư tưởng giáo dục hiện đại. Nó được các nhà khoa học trên thế giới thảo luận trên nhiều phương diện khác nhau. Cụ thể như sau: Những năm 1970, dạy học dựa vào phong cách học tập (Learning Style-based Teaching) - là một hướng nghiên cứu tương đối mới nổi lên. Bởi lẽ phong cách học tập tích hợp cả khí chất, nét tính cách, tình cảm và năng lực nên dạy học theo phong cách học tập cũng là một chiến lược dạy học phân hóa theo tiếp cận năng lực. Thí dụ phổ biến nhất hiện nay là các chiến lược dạy học dựa vào lí thuyết đa trí tuệ. Năm 1996, tác giả S. Kerka cho rằng dạy học theo định huớng năng lực có những ưu thế nổi bật so với cách dạy học truyền thống. Việc chú trọng vào kết quả đầu ra và những tiêu chuẩn đo lường khách quan của những năng lực cần thiết để tạo ra các kết quả là điểm được các nhà hoạch định chính sách GD&ĐT và phát triển nguồn nhân lực đặc biệt quan tâm nhấn mạnh (dẫn theo [19]). Năm 1998, R.E. Boyatzid cho rằng dạy học theo định huớng năng lực cho học sinh, cần dựa trên ba khía cạnh sau: (1) xác định các năng lực, (2) phát triển chúng, và (3) đánh giá chúng một cách khách quan (dẫn theo [25]). Để xác định được các năng lực, điểm bắt đầu thường là các kết quả đầu ra (outputs). Từ đó, đi đến xác định vai trò của những người có trách nhiệm phải tạo ra các kết quả đầu ra này. Một vai trò là một tập hợp các hành vi được mong đợi về một người theo những nghĩa vụ và địa vị công việc của người đó. Thuật ngữ “vai trò công việc” đề cập tới việc thực hiện những 5 nhiệm vụ thực sự của một người. Trên cơ sở của từng vai trò, xác định các NL cần thiết để có thể thực hiện tốt vai trò đó. Năm 2013, các tác giả Xavier Roegirs, L.X Vygotsky, Dubois. D & Rothwell. W, John Dewey và J. Piaget đã đề cập đến giáo dục dựa vào năng lực (Competencybased Education) hay Đào tạo dựa vào năng lực (Competency-based Training) hoặc Học tập dựa vào năng lực (Competency-based Learning) - bản chất tiếp cận này là cụ thể hóa triết lí dạy học hướng vào người học, trước hết là năng lực của họ. Hướng vào người học là tư tưởng hiện đại mà nền tảng triết học đã được xác lập có 2 khía cạnh: tận dụng năng lực có sẵn và phát triển năng lực mới của người học trong quá trình dạy học (dẫn theo [25]). Nghiên cứu những khía cạnh tương đối cụ thể trong GD như đánh giá dạy học, phát triển chương trình, lập kế hoạch, giám sát, phát triển GV và nhà quản lí giáo dục, phát triển học liệu, thiết kế dạy học,… theo ĐHNL. Đặc biệt có ý nghĩa là những nghiên cứu và khuyến cáo do UNESCO, UNDP, WB và ADB về phát triển chương trình trong giáo dục người lớn, xóa mù chữ, phổ cập giáo dục, quản lí trường học, đánh giá và giám sát dựa vào kết quả, quản lí dự án giáo dục,… 1.1.2. Các công trình nghiên cứu tại Việt Nam Tại Việt Nam từ trước đến nay có rất nhiều công trình nghiên cứu về dạy học và quản lý dạy học theo định hướng năng lực học sinh, cụ thể có các công trình như sau: - Nghiên cứu về thiết kế chương trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực Các tác giả Đỗ Ngọc Thống (năm 2011) [32]; Lương Việt Thái, Nguyễn Công Khanh (năm 2013) [30] cho rằng: chương trình dạy học ĐHNL là chương trình định hướng kết quả đầu ra, nhằm mục tiêu phát triển NL người học. Chất lượng đầu ra, có thể coi là “sản phẩm cuối cùng” của quá trình dạy học. Chương trình dạy học ĐHNL không quy định những nội dung dạy học chi tiết mà quy định những kết quả đầu ra mong muốn của quá trình giáo dục, trên cơ sở đó đưa ra những hướng dẫn chung về việc lựa chọn nội dung, phương pháp, tổ chức và đánh giá kết quả dạy học nhằm đảm bảo thực hiện được mục tiêu dạy học tức là đạt được kết quả đầu ra mong muốn. Trong chương trình ĐHNL, mục tiêu học tập, tức là kết quả học tập mong muốn thường được mô tả thông qua hệ thống các NL. Kết quả học tập mong muốn được mô tả chi tiết và có thể quan sát, đánh giá được. Người học cần đạt được những kết quả, yêu cầu đã quy định trong chương trình. 6 - Nghiên cứu về tổ chức hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực Năm 2014, các tác giả Đặng Quốc Bảo và Nguyễn Sĩ Thu [9], tổ chức dạy học theo định hướng phát triển NL là giúp người học thấu hiểu “Học để làm gì - Học cái gì” để có NL đích thực; đồng thời bồi dưỡng cho người học cách “Học hiệu quả” để có NL bền vững. Bên cạnh đấy, các tác giả còn chỉ ra những NL tư duy nền tảng cần trang bị cho người học trong quá trình dạy học, đó là: Tư duy nguyên tắc (thông thạo một lĩnh vực chính và ít nhất một lĩnh vực chuyên môn); Tư duy tổng hợp (biết hợp nhất các ý kiến chuyên môn khác nhau thành một tổng thể, gắn tổng thể này với tổng thể khác); Tư duy sáng tạo (biết khám phá và làm rõ những vấn đề, những đòi hỏi của thực tiễn); Tư duy tôn trọng (nhận biết và thấu hiểu sự khác biệt giữa các dòng tư tưởng); Tư duy đạo đức (hoàn thành trách nhiệm là một người lao động). Một số tác giả khác lại cho rằng, để tổ chức hiệu quả hoạt động dạy học theo định hướng phát triển NL cần chú ý đến việc sử dụng các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học, tạo điều kiện tốt nhất cho người học thực hành, vận dụng kiến thức trong những tình huống đa dạng. Nếu trong quá trình dạy học, người dạy không tổ chức được các hoạt động học tập phù hợp cho người học thì không thể hình thành được ở họ những NL mong muốn - điều mà dạy học theo tiếp cận phát triển NL hướng tới (dẫn theo [21]). - Nghiên cứu về dạy học môn Ngữ Văn theo định hướng phát triển năng lực người học. Năm 2014, tác giả Trần Đình Sử đã nghiên cứu về vấn đề đổi mới phương pháp dạy học văn. Xuất phát từ thực trạng dạy học môn Ngữ văn tác giả Trần Đình Sử đã tìm nguyên nhân và từ đó đưa ra giải pháp: Đổi mới về quan điểm dạy học, tiến trình dạy học, CNTT và đổi mới hình thức kiểm tra, đánh giá (viết và nói) (dẫn theo [20]). Năm 2015, tác giả Đỗ Ngọc Thống đã có những công trình nghiên cứu: Chương trình Ngữ Văn trong nhà trường phổ thông Việt Nam và hướng phát triến sau 2015; Đổi mới căn bản toàn diện chương trình Ngữ Văn; Đổi mới đánh giá kết quả học tập môn Ngữ Văn. Trong các công trình này, tác giả Đỗ Ngọc Thống đã nêu ra những quan niệm khoa học về Năng lực và đánh giá năng lực. Đối với môn Ngữ văn tác giả đã khái quát hai nhóm năng lực cơ bản của bộ môn, đó là: Năng lực tiếp nhận văn bản và Năng lực tạo lập văn bản. Đồng thời đã nêu ra những định hướng cơ bản về đánh giá năng lực môn Ngữ văn. Theo đó, đánh giá chất lượng học tập môn Ngữ văn theo ĐHNL cần 7 có những phương thức cụ thể và cần chú trọng đến đánh giá các kĩ năng của học sinh. Bên cạnh đó cần nhận thức rõ sự khác biệt giữa đánh giá NL với đánh giá nội dung. Tác giả Đỗ Ngọc Thống cũng nêu rõ những mục tiêu chính và quan trọng của đánh giá chất lượng môn Ngữ văn theo ĐHNL. Có thể thấy, đây là những quan niệm, những đường hướng mang tính khái quát, vĩ mô của việc đổi mới đánh giá chất lượng học tập môn Ngữ Văn ở THCS. Bên cạnh đó cũng đã đưa ra được những giải pháp rất cụ thể để hoạt động đánh giá theo năng lực có hiệu quả thiết thực [33]. Ngoài ra, còn một số luận văn, luận án nghiên cứu vấn đề quản lý quá trình sư phạm, dạy học, quản lý hoạt động dạy học theo ĐHNL cho học sinh đã được bảo vệ, cụ thể như: Luận văn chuyên ngành Quản lý giáo dục “Các giải pháp đổi mới quản lý dạy học thực hành theo tiếp cận năng lực thực hiện cho sinh viên sư phạm kỹ thuật” của tác giả Nguyễn Ngọc Hùng, Trường Đại học Quốc Gia Hà Nội, năm 2006 [20]. Đổi mới giáo dục là yêu cầu cấp bách của Đảng và Nhà nước ta, nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Chính vì vậy công trình này là một đóng góp to lớn trong việc đưa ra đổi mới giáo dục theo hướng thực hành, trải nghiệm cho sinh viên, giúp sinh viên tăng sự tương tác trong quá trình học tập. Trong đó tác giả đã nhấn mạnh việc dạy học theo hướng thực hành để phát triển năng lực cho sinh viên, để đáp ứng ngày càng cao các yêu cầu của nhà tuyển dụng trong giai đoạn hiện nay. Luận văn chuyên ngành Quản lý giáo dục“Quản lí hoạt động dạy học môn Ngữ văn của trưởng bộ môn ở một số Trung tâm giáo dục thường xuyên tình Hải Dương” của tác giả Trịnh Thị Kim Dung, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, năm 2010 [14]. Công trình đã đưa được các khái niệm chung về dạy học, quản lý hoạt động dạy học môn ngữ văn... Tác giả đã phân tích hạn chế và bất cập trong việc xây dựng kế hoạch, phát triển chương trình học; tổ chức, chỉ đạo cũng như công tác kiểm tra, đánh giá hoạt động dạy học môn Ngữ văn của tổ trưởng tổ chuyên môn. Trên cơ sở đó đã đề xuất được các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả lí hoạt động dạy học môn Ngữ văn của trưởng bộ môn ở một số Trung tâm giáo dục thường xuyên tình Hải Dương. Luận văn chuyên ngành Quản lý giáo dục “Quản lí hoạt động dạy học phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông B Phủ Lý - tỉnh Hà Nam” của tác giả Nguyễn Thị Dung, Học viện Quản lý giáo dục, năm 2014 [13].Tác giả đã có đóng góp quan trọng trong việc nghiên cứu lý luận về hoạt động dạy học theo huớng PTNL và phân tích thực trạng quản lí hoạt động dạy học PTNL học sinh ở trường trung học 8 phổ thông B Phủ Lý - tỉnh Hà Nam. Trên cơ sở các giải pháp mà tác giả đề ra, đã góp phần nâng cao chất lượng hoạt động dạy học tại trường trung học phổ thông B Phủ Lý tỉnh Hà Nam nói riêng và các trường THPT tại Việt Nam nói chung. Luận án giáo dục học“Dạy học theo tiếp cận năng lực thực hiện ở các trường đại học sư phạm kĩ thuật” của tác giả Cao Danh Chính, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, năm 2012 [12]. Như vậy, mặc dù nguồn tài liệu xuất bản liên quan đến đề tài khá phong phú, đa dạng, giải quyết nhiều khía cạnh khác nhau của vấn đề, tuy nhiên số công trình đề cập trực tiếp đến quản lý dạy học môn Ngữ văn theo ĐHNL cho học sinh ở trường THCS không nhiều. Do đó, tác giả lựa chọn đề tài: “Quản lý dạy học môn Ngữ văn theo định hướng năng lực học sinh ở các trường Trung học cơ sở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh” để nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn trong các nhà trường. 1.2. Một số khái niệm cơ bản của đề tài 1.2.1. Quản lý Quản lý là một dạng lao động đặc biệt, điều khiển các hoạt động lao động, nó có tính khoa học và nghệ thuật cao, nhưng đồng thời nó là sản phẩm có tính lịch sử, tính đặc thù của xã hội. Khi đề cập đến cơ sở khoa học của quản lý, C. Mác viết: “Bất cứ lao động nào có tính xã hội, cộng đồng được thực hiện ở quy mô nhất định đều cần ở chừng mực nhất định sự quản lý, giống như người chơi vĩ cầm một mình thì tự điều khiển còn một dàn nhạc thì phải có nhạc trưởng” [11]. Như vậy, có thể hiểu lao động xã hội và quản lý không tách rời nhau. Khi lao động xã hội đạt đến một quy mô phát triển nhất định thì sự phân công lao động tất yếu sẽ dẫn đến việc tách quản lý thành một hoạt động đặc biệt. Từ đó, trong xã hội hình thành một bộ phận trực tiếp sản xuất, một bộ phận khác chuyên hoạt động quản lý, hình thành nghề quản lý. Từ trước đến nay có rất nhiều tác giả trong và ngoài nước nghiên cứu về quản lý, với nhiều cách tiếp cận ở các góc độ kinh tế, xã hội, giáo dục... các nhà nghiên cứu, thực hành về quản lý đã đưa ra nhiều quan niệm khác nhau về quản lý, cụ thể như sau: * Theo các nhà khoa học nước ngoài: Theo lý luận của Chủ nghĩa Mác-Lênin về quản lý: Quản lý xã hội một cách khoa học là sự tác động có ý thức của chủ thể quản lý đối với toàn bộ hay những hệ thống khác nhau của hệ thống xã hội trên cơ sở nhận thức và vận dụng đúng đắn 9