Tài liệu Quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt từ thực tiễn làng trẻ em sos hà nội.

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ QUỲNH TRANG QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT TỪ THỰC TIỄN LÀNG TRẺ EM SOS HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ CÔNG TÁC XÃ HỘI HÀ NỘI - 2018 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ QUỲNH TRANG QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT TỪ THỰC TIỄN LÀNG TRẺ EM SOS HÀ NỘI Ngành: Công tác xã hội Mã số: 8.76.01.01 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. NGUYỄN HẢI HỮU HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Lê Thị Quỳnh Trang MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT ...............................................8 1.1. Các khái niệm ...................................................................................................8 1.2 Lý thuyết ứng dụng trong nghiên cứu .............................................................14 1.3 Một số vấn đề lý luận về quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB ở cấp độ tổ chức cung cấp dịch vụ ...........................................................................................17 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt ở cấp độ tổ chức cung cấp dịch vụ ..................................................20 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT TẠI LÀNG TRẺ EM SOS HÀ NỘI ..........29 2.1 Khái quát về địa bàn nghiên cứu .....................................................................29 2.2 Thực trạng Quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS Hà Nội ...........................................................................................................34 2.3. Thực trạng các yếu tổ ảnh hưởng đến quản lý công tác xã hội đối với Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt .............................................................................................59 Chương 3. GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG, HIỆU QUẢ QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT TỪ THỰC TIỄN LÀNG TRẺ EM SOS HÀ NỘI .......................................................63 3.1. Nhóm giải pháp chung ....................................................................................63 3.2. Nhóm giải pháp cụ thể ....................................................................................66 KẾT LUẬN ..............................................................................................................74 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................76 PHỤ LỤC .................................................................................................................80 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BTXH : Bảo trợ xã hội BVCSTE : Bảo vệ chăm sóc trẻ em CBQL : Cán bộ quản lý CRC : Công ước quốc tế về quyền trẻ em CTXH : Công tác xã hội HCĐB : Hoàn cảnh đặc biệt LĐTBXH : Lao động-Thương binh và Xã hội TECHCĐB : Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt UBND Ủy ban nhân dân : DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: đánh giá mức độ hoạt động quản lý chăm sóc nuôi dưỡng ..................38 Biểu đồ 2.1: Đánh giá mức độ thực hiện hoạt động kết nối, tìm kiếm nguồn lực trợ giúp ............................................................................................................................50 Biểu đồ 2.2: Nguồn quỹ tài trợ cho hoạt động của Làng trẻ em SOS Việt Nam ......55 Biểu đồ 2.3: Biểu đồ đánh giá kiểm tra, giám sát hoạt động CTXH với TECHCĐB ...................................................................................................................................58 DANH MỤC HÌNH Hình 1.2: Thang nhu cầu của Maslow ......................................................................14 Hình 2.1 : Sơ đồ tổ chức bộ máy...............................................................................33 DANH MỤC HỘP Hộp 2.1: PVS, bà mẹ .................................................................................................36 Hộp 2.2: PVS, cán bộ quản lý ...................................................................................37 Hộp 2.3: PVS, trẻ em tại Làng ..................................................................................38 Hộp 2.4: PVS, nữ, nhân viên chăm sóc....................................................................42 Hộp 2.5: PVS, bà mẹ .................................................................................................43 Hộp 2.6: PVS bà dì....................................................................................................45 Hộp 2.7: PVS trẻ em ................................................................................................45 Hộp 2.8: PVS, nữ, cán bộ quản lý .............................................................................48 Hộp 2.9: PVS,nam, lãnh đạo trung tâm. ...................................................................48 Hộp 2.10: PVS nam lãnh đạo Làng trẻ em SOS Hà Nội ..........................................54 Hộp 2.11: PVS, cán bộ Y tế ......................................................................................57 Hộp 2.12: PVS, cán bộ quản lý .................................................................................59 Hộp 2.13: PVS, nam, nhân viên văn phòng ..............................................................60 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài ''Trẻ em là búp trên cành có ăn, có mặc có học hành là ngoan'', đó là câu nói của Hồ Chí Minh và trẻ em cũng là chủ nhân tương lai của đất nước và là mối quan tâm hàng đầu của cả gia đình và xã hội. Nhưng không cứ hay ăn chóng lớn ngoan là trẻ em được bởi vì ở trong mỗi hoàn cảnh trẻ em cũng phải chịu và thuộc hoàn cảnh đó. Với nhóm trẻ em có hoàn cảnh thiệt thòi và khó khăn có thể kể đến: Trẻ em mồ côi, trẻ em bị bạo hành, trẻ em bị xâm hại tình dục, trẻ em khuyết tật v.v... Vì thế những vấn đề liên quan đến trẻ em có hoàn cảnh đó sẽ góp phần nào cho sự thiệt thòi của các em cũng như tạo nên sự phát triển kém bền vững của xã hội nói riêng và đất nước. Đó cũng chính là trách nhiệm và nghĩa vụ của mọi người dân và nhất là đối với nhân viên công tác xã hội.. Nhận thức được điểm nóng của vấn đề này, song song với việc thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, trong những năm qua Việt Nam đã có rất nhiều mô hình, đề án, chương trình hành động nhằm giúp đỡ nhóm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt với nhiều hình thức khác nhau. Làng trẻ em SOS Quốc tế có nhiệm vụ, chức năng và nguyên tắc sư phạm riêng. Vì vậy, các làng SOS ở Việt Nam đều hoạt động dựa trên nền tảng và những nguyên tắc sư phạm đó. Chương trình cũng mang lại nhiều khả quan, có ý nghĩa xã hội, giúp trẻ em mồ côi cha và mẹ được tiếp cận với các dịch vụ xã hội cơ bản như y tế, giáo dục... xoa dịu nỗi đau cũng như giảm bớt sự mặc cảm tự ti về số phận thiệt thòi của tất cả các em. Chương trình hỗ trợ, chăm sóc, giáo dục và bảo vệ cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại Làng trẻ em SOS Hà Nội đã đạt được những kết quả nhất định như: đã đáp ứng được một số các nhu cầu về vật chất, tinh thần, nhu cầu về an toàn... tuy nhiên vẫn còn gặp rất nhiều những khó khăn. Đặc biệt phải kể đến là công tác hỗ trợ, tham vấn tâm lý cho trẻ em SOS Hà Nội vẫn còn thiếu chuyên nghiệp; các kế hoạch và việc tổ chức các hoạt động cá nhân, nhóm nhằm giúp trẻ bớt tự ti về bản thân, hòa nhập, gắn kết với nhau còn nhiều những khó khăn và hạn chế do thiếu nguồn nhân lực về công tác xã hội và đội ngũ nhân viên công tác xã hội chuyên 1 nghiệp. Những thực tế này tại Làng trẻ em SOS là rào cản để các trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt hòa nhập với cộng đồng tốt hơn. Công tác xã hội là một ngành khoa học, một nghề chuyên môn mang tính ứng dụng cao, đã và đang tạo dựng những nền tảng và khẳng định vị thế trong xã hội. Đối với ở Việt Nam Công tác xã hội là một nghề mới nên còn thiếu tính chuyên nghiệp, thiếu kinh nghiệm, hệ thống dịch vụ CTXH thiếu đồng nhất, việc tổ chức thực hiện các hoạt động CTXH đối với các đối tượng nói chung và đối với trẻ em có HCĐB nói riêng hiệu quả chưa cao. Do đó cần tăng cường công tác quản lý để hoạch định chính sách xây dựng cơ chế quản ly, điều phối, giám sát và hướng dẫn thực hiện CTXH một cách có hiệu quả nhằm đáp ứng nhu cầu của đối tượng kịp thời, có chất lượng góp phần giải quyết các vấn đề an sinh xã hội một cách bền vững. Tuy nhiên, từ trước tới nay ở Làng trẻ em SOS chưa có nghiên cứu nào đề cập đến vấn đề quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB. Do đó, tác giả lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Quản lý Công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt từ thực tiễn Làng trẻ em SOS Hà Nội” nhằm tìm hiểu về quảm lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB; trên cơ sở đó, khuyến nghị các nội dung, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS, góp phần thúc đẩy nghề CTXH phát triển, đảm bảo an sinh xã hội và thực hiện tốt quyền trẻ em. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài BVCSGĐ trẻ em có HCĐB là một phần của việc xây dựng tầm vóc, hình ảnh con người Việt Nam, hướng tới sự ổn định xã hội và ngày càng văn minh. Thông qua khảo sát, đánh giá, tác giả đã tìm hiểu một số đề tài nghiên cứu liên quan đến vấn đề này. Đề tài “Đánh giá nhu cầu sử dụng dịch vụ công tác xã hội và đề xuất kế hoạch phát triển mô hình và hệ thống cung cấp dịch vụ công tác xã hội từ trung ương đến địa phương” là 1 đề tài đánh giá của Cục Bảo trợ xã hội, Bộ Lao độngThương binh và Xã hội năm 2012. Tuy nhiên đề tài mới chỉ ra đước sự đánh giá nhu cầu chưa đi sâu giải quyết HCĐB của trẻ em thiệt thòi chung.[4] 2 Phạm Ngọc Luyến (2007), Báo cáo nghiệm thu kết quả nghiên cứu khoa học về thực trạng , giải pháp bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn dựa trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc. Đề tài đã hệ thống hóa được những vấn đề lý luận liên quan đến trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, những văn bản chính sách liên quan đến trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, đồng thời đề tài cũng đánh giá được thực trạng bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn trên địa bàn tỉnh qua đó đề xuất được những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc [23, tr.1-2]. “Khung kỹ thuật phát triển nghề công tác xã hội (Chăm sóc, bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt” là bộ sách chuyên khảo do TS.Nguyễn Hải Hữu (chủ biên) năm 2009 nhằm cung cấp những kiến thức chuyên sâu và khung chiến lược chuyên nghiệp hóa nghề CTXH ở Việt Nam. Tài liệu cũng đề cập đến những tiêu chuẩn chăm sóc và tiêu chuẩn nhân viên CTXH trong trung tâm bảo trợ và chăm sóc trẻ em.[14] Tác giả Vũ Nhi Công (2009) có bài viết “Vai trò của nhân viên công tác xã hội trong tiến trình giúp trẻ em đặc biệt khó khăn hội nhập cuộc sống”. Tác giả đã chỉ ra vai trò của nhân viên công tác xã hội trong tiến trình giúp trẻ em đặc biệt khó khăn hội nhập cuộc sống, khó khăn của nhân viên công tác xã hội trong việc thực hiện vai trò của mình, cũng như chỉ ra vai trò của nhân viên công tác xã hội với công tác xã hội gia đình. “Tình hình trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và các dự báo đến năm 2020” của tác giả Lê Thu Hà. Nghiên cứu dã phản ánh được thực trạng trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn ở nước ta đến năm 2010, và các dự báo đến năm 2020. Có thể thấy nhóm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt đang rất cần đến sự hỗ trợ để hòa nhập cộng đồng. Cộng đồng cần ý thức việc chăm sóc, gúp đờ và giáo dục trẻ em ở hoàn cảnh này để hạn chế sự gia tăng về số lượng của nhóm chủ thể này trong giai đoạn sắp tới. “Chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn dựa vào cộng đồng – những cơ sở xã hội và thách thức” là một chuyên đề của tác giả Nguyễn Hồng Thái. 3 Trong chuyên đề tác giả đã chỉ rất rõ cách chăm sóc thay thế trẻ em đặc biệt khó khăn được cộng đồng chuyển đổi từ cách tiếp cận truyền thống sang cách tiếp cận dựa trên cơ sở quyền trẻ em. Nguyễn Văn Sinh (2016) “Tổ chức và hoạt động chăm sóc nuôi dưỡng trẻ em mồ côi từ thực tiễn Làng trẻ em SOS Hà Nội”. Ở trong luận văn này tác giả đã giúp người đọc nhận thấy được những thực trạng về tổ chức và hoạt động chăm sóc nuôi dưỡng trẻ em đã và đang sinh hoạt ở Làng trẻ em từ thực tiễn Làng trẻ em SOS. [27] Ở góc độ nghiên cứu về quản lý công tác xã hội có thể kể đến công trình nghiên cứu: “Quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt từ thực tiễn tỉnh Thái Bình” của tác giả Đàm Hữu Hiệp (năm 2014) đã đánh giá công tác quản lý trợ giúp về CTXH đối với TECHCĐB và các dịch vụ xã hội hiện nay góp phần mang lại cái nhìn tổng quát; giúp cộng đồng xã hội hiểu rõ hơn về hoàn cảnh cũng như việc thực hiện các chính sách trợ giúp TECHCĐB trên địa bàn tỉnh Thái Bình. Từ đó đề xuất giải pháp, khuyến nghị nâng cao hiệu quả quản lý CTXH.[16] Những tài liệu nghiên cứu ở trên đã chỉ ra được các khái niệm về trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Có những nghiên cứu đã chỉ ra được thực trạng các hoạt động CTXH, quản lý CTXH đối với TECHCĐB từ thực tiễn làng SOS. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu của những đề tài nêu trên là nguồn tài liệu rất thuyết phục giúp tác giả định hướng khi thực hiện nghiên cứu đề tài của mình. Tóm lại, các nghiên cứu ở trên nói về tình hình TECHCĐB ở Việt Nam, trẻ em mồ côi ở Làng SOS. Tuy nhiên chưa có nghiên cứu về quản lý công tác xã hội với TECHCĐB tại Làng trẻ em SOS Hà Nội. Tìm hiểu hệ thống lý luận, thực trạng hoạt động quản lý công tác xã hội tại SOS đây là điểm mới của đề tài. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu những lý luận và thực trạng quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS Hà Nội. Trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS đạt hiệu quả cao. 4 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu rõ những vấn đề lý luận về quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB. - Thu thập tài liệu phân tích đánh giá về thực trạng quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB từ thực tiễn Làng trẻ em SOS Hà Nội. - Tìm hiểu các yếu tố ảnh hưởng quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB từ thực tiễn Làng trẻ em SOS Hà Nội. - Đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS Hà Nội. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu - Cán bộ giữ vị trí lãnh đạo, quản lý. Đội ngũ nhân viên CTXH, người chăm sóc trẻ em, nhân viên y tế và trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS Hà Nội. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Các hoạt động quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB từ thực tiễn Làng trẻ em SOS Hà Nội. -Pham vi về thời gian: Đề tài triển khai nghiên cứu từ tháng 3/2018 đến tháng 8/2018. -Phạm vi về không gian: Nghiên cứu tại Làng trẻ em SOS Hà Nội. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Phân tích tài liệu Đó là phương pháp phân tích tài liệu thông qua những nguồn tài liệu có sẵn như: các thông tin từ các nguồn như sách, tạp chí, báo cáo liên quan đến CTXH đối với trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ SOS Hà Nội. Những thông tin thu thập được tổng hợp và phân tích theo yêu cầu của luận văn dựa trên cơ sở đảm bảo tính cụ thể chủ động và khách quan. - Phương pháp phỏng vấn sâu Phỏng vấn cán bộ lãnh đạo quản lý, nhân viên công tác xã hội người chăm sóc, nhân viên Y Tế, nhân viên Văn phòng và trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS Hà Nội. 5 Dung lượng mẫu: Tiến hành phỏng vấn sâu: 02 cán bộ quản lý, 03 nhân viên công tác xã hội/người chăm sóc, 03 trẻ em có HCĐB. 01 nhân viên Y tế, 01 nhân viên văn phòng. Với mục đích thu thập thêm thông tin về công tác quản lý CTXH dưới góc nhìn của nhân viên một cách cụ thể, xác thực nhất, 03 trẻ em để tìm hiểu công tác quản lý đã đáp ứng được nhu cầu, mức độ hài lòng của các em và quyền của trẻ em như thế nào dưới góc nhìn của các em. Cơ cấu mẫu: cán bộ quản lý (2), nhân viên công tác xã hội/ người chăm sóc (3),trẻ em có HCĐB(3), nhân viên Y tế (1), nhân viên Văn phòng(1). - Phương pháp quan sát Thông qua quan sát hoạt động. Thái độ ứng xử của các cán bộ lãnh đạo quản lý. nhân viên CTXH, người chăm sóc và trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS Hà Nội để tìm hiểu sâu hơn các vấn đề có thể cảm nhận được csac hoạt động quản lý CTXH tại địa bàn nghiên góp phần xác minh tính chính xác của thông tin ban đầu đã thu thập được. Quan sát các hoạt động quản lý và cách thức quản lý CTXH của các cán bộ lãnh đạo quản lý. Quan sát các hoạt động, biểu hiện trong giao tiếp của nhân viên CTXH người chăm sóc trẻ, người đến trung tâm để tìm hiểu các vấn đề về sức khỏe, tâm lý, giao tiếp... của các em, trẻ đối với trẻ. Quan sát môi trường sống, cơ sở vật chất để đáp ứng phần nào nhu cầu của trẻ em có HCĐB tại trung tâm. Quan sát cách thức hỗ trợ của nhân viên CTXH, người chăm sóc hỗ trợ đối với trẻ em có HCĐB. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 6.1 Ý nghĩa lý luận Tác giả cố gắng góp phần hoàn thiện hệ thống cơ sở dữ liệu, tư liệu cho việc phân tích lý luận CTXH đối với trẻ em nói chung và trẻ em có HCĐB nói riêng tại lang trẻ SOS. 6 6.2 Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu sẽ xác minh được thực trạng và những yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB tại Làng trẻ em SOS Hà Nội. Đưa ra một số giải pháp để hoạt động CTXH đối với trẻ em có HCĐB sẽ hiệu quả hơn, giúp tất cả các em vượt qua thiệt thòi của bản thân, vượt lên chính mình để hòa nhập xã hội, cuộc sống. 7. Kết cấu của luận văn. Ngoài mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được chia làm 3 chương sau đây: Chương 1: Những vấn đề lý luận về quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Chương 2: Thực trạng Quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có HCĐB từ thực tiễn Làng trẻ em SOS Hà Nội. Chương 3: Giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có HCĐB từ thực tiễn Làng trẻ em SOS Hà Nội 7 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT 1.1. Các khái niệm 1.1.1. Khái niệm trẻ em Có nhiều định nghĩa khác nhau về trẻ em tùy theo góc độ tiếp cận mà các quốc gia, tổ chức đưa ra những định nghĩa khác nhau về trẻ em nhưng căn cứ để đưa ra định nghĩa về trẻ em có những điểm chung là căn cứ vào độ tuổi, hầu hết các quốc gia trên thể giới đều lấy độ tuổi trẻ em là dưới 18, chỉ có khoảng 5 quốc gia lấy độ tuổi thấp hơn là 16 hoặc 17, các biết có quốc gia lấy độ tuổi là 20 Theo Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em (CRC): “Trẻ em có nghĩa là mọi người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp luật pháp áp dụng với trẻ em đó có quy định tuổi thành niên sớm hơn” (Điều 1).[20] Ở Việt Nam, Luật Bảo vệ chăm sóc giáo dục trẻ em năm 2004 và Luật trẻ em năm 2016 quy định: “Trẻ em là người dưới 16 tuổi”.[29] Trong phạm vi của đề tài, tác giả sử dụng khái niệm trẻ em là người dưới 18 tuổi cho phù hợp với thực tiễn địa bàn nghiên cứu, vì ở làng SOS trẻ em đến 18 tuổi mới được hồi gia hoặc chuyển sang nhà lưu trú nên chưa có điều kiện hồi gia. 1.1.2. Khái niệm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt Những đối tượng thuộc nhóm trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt sẽ dựa vào tình hình kinh tế xã hội từng quốc gia và những giai đoạn phát triển kinh tế của đất nước, vào đặc điểm văn hóa của mỗi dân tộc... Chính vì vậy, ở các nước khác nhau, hoặc trong một đất nước nhưng ở từng giai đoạn khác nhau cũng có quan niệm khác nhau về vấn đề trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Khái niệm về trẻ em có HCĐB như sau: “Trẻ em có HCĐB là trẻ em có hoàn cảnh không bình thường về thể chất hoặc tinh thần, không đủ điều kiện thực hiện quyền được sống, quyền được bảo vệ, quyền được chăm sóc, nuôi dưỡng, quyền học tập, cần có sự hỗ trợ, can thiệp đặc biệt của Nhà nước, gia đình và xã hội để được an toàn, hòa nhập gia đình, cộng đồng (Điều 3, Luật BVCSGDTE năm 2004)[29]. 8 Năm 2016, quan niệm về nhóm trẻ em có HCĐB có sự thay đổi Theo khoản 1, điều 10, Luật trẻ em năm 2016: Trẻ em có HCĐB bao gồm 14 đối tượng: trẻ em mồ côi cả cha và mẹ; trẻ em bị bỏ rơi; trẻ em không nơi nương tựa; trẻ em khuyết tật; trẻ em nhiễm HIV/AIDS; trẻ em vi phạm pháp luật; trẻ em nghiện ma túy; trẻ em phải bỏ học kiếm sống chưa hoàn thành phổ cập giáo dục trung học cơ sở; trẻ em di cư, tị nạn chưa xác định được cha mẹ hoặc không có người thân chăm sóc.v.v. Trong luận văn này nhóm trẻ em có HCĐB được nghiên cứu theo quy định của Luật trẻ em năm 2016. Thông qua nhận diện nhóm trẻ em có HCĐB theo quy định của pháp luật hiện hành(Nghị định số 56/2017/NĐ-CP) cho thấy phần đông trẻ em rời vào hoàn cảnh đặc biệt đều do các yếu tố xã hội tạo ra, chính vì vậy, trong quá trình triển khai các hoạt động quản lý CTXH và cung cấp dịch vụ CTXH can jhAthiệp, hỗ trợ cho trẻ em có HCĐB cần phải lưu ý đến đặc điểm này để có những tác động cho phù hợp, để đem lại hiệu quả hỗ trợ tốt nhất cho trẻ em có HCĐB. 1.1.3 Các nguyên nhân gây ra hoàn cảnh đặc biệt Các nguyên nhân gây nên tình trạng trẻ em đặc biệt khó khăn: Nhóm trẻ khác nhau thì có những nguyên nhân chung và nguyên nhân riêng khác nhau. Có thể chia làm 2 nhóm nguyên nhân: Nhóm nguyên nhân khách quan, nhóm nguyên nhân chủ quan.Cụ thể như sau: Nguyên nhân khách quan Nguyên nhân về kinh tế: Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường, khó tránh khỏi sự phân hoá giàu nghèo, phân tầng xã hội. Gốc rễ của vấn đề này là quy luật cạnh tranh và sự phát triển không đồng đều kẻ giàu người nghèo, Mức sống giữa các tầng lớp phân cấp giàu nghèo, và các vùng miền cũng làm gia tăng trẻ em lang thang kiếm sống, lao động trẻ em và trẻ em bị xâm hại tình dục.., Bố mẹ li hôn, li thân, bỏ rơi con cái cũng ảnh hưởng rất lớn đến HCĐB của trẻ. Trẻ em thường rất nhạy cảm với sự thay đổi của cả môi trường và xã hội. Vì vậy tình trạng bỏ nhà ra đi, trộm cắp, bụi đời, nghiện hút ngày càng gia tăng ở lứa tuổi các em. Mức sống của cộng đồng ngày càng tăng, chi phí cho các dịch vụ xã hội cơ bản như giáo dục, y tế, ... và các chi phí vui chơi giải trí cho trẻ ngày càng phát triển. Một bộ phận dân cư nghèo không đủ điều kiện để đáp ứng nhu cầu của trẻ, 9 hiển nhiên những trẻ này có xu hướng bỏ học, lao động kiếm sống và dễ bị tổn thương do bị xâm hại, bóc lột và ngược lại. Nguyên nhân về điều kiện tự nhiên: Nước ta thiên tai, bão lũ thường xuyên xảy ra, hàng năm gây thiệt hại lớn về người và tài sản của nhân dân dẫn đến cảnh đói nghèo, dịch bệnh, người chết, mất tích... Trong số đó, không ít trẻ em bị mồ côi, khuyết tật, mắc bệnh, thiếu ăn, phải lao động kiếm sống. Ngoài ra, địa hình phức tạp, chia cắt các vùng, hạ tầng cơ sở cơ bản như y tế, giáo dục, nước sạch không đáp ứng là những nguyên nhân chung dẫn đến tình trạng khó khăn của người dân và trẻ em, khiến trẻ không được bảo đảm và trẻ rơi vào tình trạng trẻ em hoàn cảnh đặc biệt khó khăn… Nguyên nhân về chiến tranh: Chiến tranh đã đi qua và để lại hậu quả nặng nề, thương tật, bệnh tật... nhiều trẻ mất cha, mất mẹ trở thành mồ côi, không có người thân chăm sóc phải lao động sớm, lang thang kiếm sống , di chứng chất độc màu da cam là nguyên nhân chính gây nên trẻ em khuyết tật bẩm sinh ở trẻ em. Nguyên nhân chủ quan . Đầu tư của Nhà nước vào một số vùng, địa phương còn chưa đáp ứng nhu cầu, sự thiếu quan tâm của các cấp, chính quyền của một số bậc cha mẹ trong việc chăm sóc, bảo vệ và giáo dục trẻ em, sự nhạy cảm của trẻ em với môi trường sống đang là những nguyên nhân làm cho tình trạng trẻ rơi vào hoàn cảnh này ngày càng gia tăng so với những năm trước. Những nguyên nhân thuộc về gia đình: Những biến đổi nhanh chóng của sản xuất, đời sống, giao thông liên lạc, thông tin đại chúng... đang làm thay đổi những mối quan hệ của con người trong gia đình và xã hội. do xã hội hóa toàn cầu nhu cầu hưởng thụ của con người tăng cao dẫn đến tình trạng li hôn, li thân, sinh con ngoài giá thú, bỏ rơi con tăng lên nhiều lần trong những năm qua. Ngoài ra, một số gia đình bố mẹ quá nghiên khắc, cư xử k đúng với trách nhiệm của người làm cha mẹ, hắt hủi con cái làm chúng sợ hãi, mặc cảm và dần xa lánh... Chính sự thiếu hiểu biết, nhận thức hạn chế, thiếu sự quan tâm hoặc thiếu biện pháp quản lý trong việc chăm sóc con cái của một số bậc cha mẹ và gia đình là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng gia tăng trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Tuy nhiên, cũng có những nguyên nhân chủ quan nằm về chính bản 10 thân các em. Những nguyên nhân kể trên đều là những nguyên nhân chủ quan thuộc về chính bản thân các em, điều không may mắn là các em được sinh ra trong môi trường sống đầy những khó khăn, cám dỗ, không lành mạnh Đây là những nguyên nhân thuộc về bản thân các em, trong điều kiện môi trường, với những hoàn cảnh sống như vậy thì ý chí vượt khó của các em sẽ đóng vai trò rất quan trọng. Bên cạnh đó, chủ trương phân cấp quản lý nhà nước chưa được làm triệt để, một số địa phương khó khăn, nghèo có tư tưởng trông chờ vào sự trợ cấp của nhà nước, dẫn đến nhiều chính sách và giải pháp chưa được tổ chức thực hiện và cũng không phải chịu trách nhiệm. Trong vấn đề chăm sóc và bảo vệ trẻ em bị một tình trạng chung, hay nói cách khác là hiệu lực pháp luật chưa cao. Ngoài ra, ở một số địa phương, cơ sở thiếu sự quan tâm chỉ đạo hoặc quan tâm chưa đúng mức cũng là nguyên nhân dẫn đến tình trạng gia tăng trẻ em hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Đội ngũ nhân viên chuyên nghiệp thiếu ở hầu hết các địa phương, nhất là ở miền núi và nông thôn, vùng có khó khăn về kinh tế. Ngoài ra, còn rất nhiều các nguyên nhân khác dẫn đến sự thiệt thòi của trẻ có HCĐB. 1.1.4. Khái niệm công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt Khái niệm công tác xã hội Tháng 7 năm 2011 Hiệp hội CTXH quốc tế và các trường đào tạo CTXH quốc tế thống nhất định nghĩ về CTXH như sau: “Công tác xã hội là nghề nghiệp tham gia vào giải quyết vấn đề liên quan tới mối quan hệ của con người và thúc đẩy sự thay đổi xã hội. CTXH sử dụng các học thuyết về hành vi con người và lý luận về hệ thống xã hội can thiệp sự tương tác của con người và môi trường sống” [32,tr.15]. Công tác xã hội là một nghề, một hoạt động chuyên nghiệp nhằm trợ giúp các cá nhân, gia đình và cộng đồng nâng cao năng lực đáp ứng nhu cầu và tăng cường chức năng xã hội, đồng thời thúc đẩy môi trường xã hội về chính sách, nguồn lực và dịch vụ nhằm giúp cá nhân, gia đình và cộng đồng giải quyết và phòng ngừa các vấn đề xã hội góp phần đảm bảo an sinh xã hội [21]. 11 Từ những khái niệm trên về CTXH, có thể khẳng định CTXH là một nghề, một ngành khoa học độc lập, có đối tượng nghiên cứu riêng, có hệ thống lý luận và phương pháp nghiên cứu riêng. Khái niệm công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Theo luật trẻ em 2016, trong đó có bảo vệ trẻ em 3 cấp độ, cấp độ 1 là phòng ngừa giảm thiểu rủi ro cho trẻ em, cấp độ 2 là can thiệp giảm thiểu rủi ro, cấp độ 3 là hỗ trợ, phục hồi, hòa nhập. Bảo vệ trẻ em 3 cấp độ theo quy định của Luật trẻ em năm 2016 đã thể hiện rõ tư tưởng phải coi trọng việc phòng ngừa, ngăn chặn trẻ em rơi vào hoàn cảnh đặc biệt, kịp thời giải quyết, giảm nhẹ hoàn cảnh đặc biệt của trẻ em; trợ giúp trẻ em có HCĐB phục hồi sức khỏe, tinh thần và hòa nhập cộng đồng. Từ khái niệm về công tác xã hội và tư tưởng bảo vệ trẻ em 3 cấp độ nói trên, có thể hiểu khái niệm về CTXH với trẻ em có HCĐB là hoạt động nhằm trợ giúp cho trẻ em có HCĐB và gia đình, các cá nhân, cộng đồng có liên quan nâng cao năng lực đáp ứng nhu cầu của trẻ em có HCĐB và tăng cường chức năng xã hội, đồng thời thúc đẩy môi trường xã hội về chính sách, nguồn lực và dịch vụ nhằm giúp trẻ em có HCĐB, gia đình của trẻ và cộng đồng nơi trẻ sinh sống giải quyết các vấn đề xã hội có liên quan đến trẻ em có HCĐB, phòng ngừa, ngăn chặn trẻ em rơi vào HCĐB, kịp thời giải quyết, giảm nhẹ hoàn cảnh đặc biệt của trẻ em; trợ giúp trẻ em có HCĐB phục hồi sức khỏe, tinh thần và giáo dục đạo đức; phát hiện, ngăn chặn, xử lý kịp thời các hành vi để trẻ em rơi vào HCĐB góp phần đảm bảo việc thực hiện quyền trẻ em, nâng cao chất lượng cuộc sống cho trẻ em có HCĐB.[29] 1.1.5. Khái niệm quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt * Khái niệm quản l Theo quan điểm điều khiển học, quản lý là sự tác động có mục đích của chủ thể đến đối tượng quản lý làm cho nó biến đổi theo mục tiêu đã xác định. Trong bất cứ một tổ chức, một lĩnh vực nào, quản lý bao giờ cũng bao gồm hai phần: Chủ thể quản lý và đối tượng quản lý (tài liệu bồi dưỡng lý luận và nghiệp vụ công tác tổ chức cán bộ, Học viện CTQG HCM, Hà nội năm 2002). * Khái niệm quản l nhà nước 12 Quản lý nhà nước là sự tác động có tổ chức và điều chỉnh bằng quyền lực Nhà nước đối với các quá trình xã hội và hành vi hoạt động của con người để duy trì và phát triển các mối quan hệ xã hội và trật tự pháp luật nhằm thực hiện những chức năng và nhiệm vụ của nhà nước.  Khái niệm quản l nhà nước về công tác xã hội Quản lý nhà nước về công tác xã hội là sự lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành, phối hợp các hoạt động của các tổ chức cá nhân theo một tiến trình nhằm đạt được mục tiêu của tổ chức bao gồm các hoạt động lập kế hoạch, chiến lược, thiết kế chính sách, thực thi chính sách, hình thành các quy chuẩn, tiêu chuẩn, xây dựng tổ chức, phát triển nhân lực, huy động và sử dụng nguồn lực, thực hành cung cấp dịch vụ nhằm đạt được mục tiêu của tổ chức.  Khái niệm quản lý về CTXH ở cấp độ tổ chức cung cấp dịch vụ Quản lý CTXH cấp độ tổ chức cung cấp dịch vụ là sự lãnh đạo, điều hành phối hợp các hoạt động của các cá nhân trong tổ chức nhằm đạt được mục tiêu đề ra bao gồm các hoạt động lập kế hoạch, ban hành chính sách của tổ chức, xây dựng tổ chức, quản lý nhân lực, huy động nguồn lực, thực hành cung cấp dịch vụ.  Khái niệm quản lý CTXH với trẻ em có HCĐB ở cấp độ tổ chức cung cấp dịch vụ Quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB ở cấp độ tổ chức cung cấp dịch vụ là sự lãnh đạo, điều hành phối hợp các hoạt động trợ giúp của các cá nhân trong tổ chức nhằm đạt được những mục tiêu đề ra. Bao gồm: xây dựng kế hoạch gồm kế hoạch chiến lược và kế hoạch hàng năm; xây dựng tôt chức và quản lý nhân lực, trong đó có chính sách, cơ chế của tổ chức đối với nhân viên và người sử dụng dịch vụ; huy động nguồn lực và sử dụng nguồn lực; quản lý việc thực hành cung cấp dịch vụ chăm sóc dựa trên các quy chuẩn, tiêu chuẩn, chính sách, cơ chế do cơ quan quản lý nhà nước về CTXH ban hành và quy chuẩn, tiêu chuẩn của tổ chức cung cấp dịch vụ, với điều kiện các quy chuẩn, tiêu chuẩn đó không thấp hơn quy chuẩn tiêu chuẩn do nhà nước ban hành; quản lý cơ sở vật chất, trang thiết bị của tổ chức; các hoạt động quảng bá hình ảnh của tổ chức. 13 Tác giả dựa trên các khái niệm: quản lý, quản lý nhà nước, công tác xã hội đối với trẻ em có HCĐB để mạnh dạn đưa ra khái niệm Quản lý CTXH đối với trẻ em có HCĐB như sau: CTXH đối với trẻ em có HCĐB nhằm làm cho hệ thống tổ chức, cán bộ, nhân viên làm CTXH với trẻ và các cơ sở cung cấp dịch vụ CTXH đối với trẻ em có HCDB hoạt động đúng quy định, nguyên tắc, chức năng, nhiệm vụ và cung cấp dịch vụ có hiệu quả, chất lượng cho đối tượng trẻ em có HCĐB nhằm đạt mục tiêu nâng cao năng lực đáp ứng nhu cầu của trẻ em có HCĐB và tăng cường chức năng xã hội, đồng thời thúc đẩy môi trường xã hội về chính sách, nguồn lực và dịch vụ giúp cá nhân, gia đình và cộng đồng giải quyết các vấn đề xã hội có liên quan đến trẻ em có HCĐB. 1.2 Lý thuyết ứng dụng trong nghiên cứu 1.2.1 Lý thuyết nhu cầu Nhà tâm lý học người Mỹ Abraham Maslow được xem là cha đẻ của lý thuyết nhu cầu. Nhu cầu tự nhiên của con người được chia thành các bậc khác nhau theo thứ tự thấp đến cao về tầm quan trọng. Thang nhu cầu của ông chia làm hai cấp: cấp thấp và cấp cao. Hình 1.2: Thang nhu cầu của Maslow + Nhu cầu cấp thấp gồm hai nhu cầu về vật chất(1) và an toàn (2). Nhu cầu về vật chất là nhu cầu tối thiểu nhưng cần thiết nhất đảm bảo cho người tồn tại bao gồm các hành vi: ăn, uống, mặc, ở, đi lại... Nhu cầu về an toàn không bị đe dọa về 14