Tài liệu Quan hệ kinh tế thương mại trung quốc châu phi và bài học kinh nghiệm đối với việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- TRẦN THI ̣TUYẾT LAN QUAN HỆ KINH TẾ THƢƠNG MẠI TRUNG QUỐC – CHÂU PHI VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM ĐỐI VỚI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ ĐỐI NGOẠI Hà Nội – Năm 2012 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------TRẦN THI ̣TUYẾT LAN QUAN HỆ KINH TẾ THƢƠNG MẠI TRUNG QUỐC – CHÂU PHI VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM ĐỐI VỚI VIỆT NAM Chuyên ngành: KTTG&QHKTQT Mã số: 60 31 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ ĐỐI NGOẠI NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐỖ ĐỨC ĐỊNH Hà Nội – Năm 2012 MỤC LỤC Trang DANH MỤC TƢ̀ VIẾT TẮT………........................................……….....….…......….i DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ…..………………………….…..……….........ii LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUAN HỆ THƢƠNG MẠI TRUNG QUỐC CHÂU PHI…………………………………………………………………………….6 1.1. Cơ sở lý luận............................................................................................................................................6 1.1.1. Thuyết tự do thương mại ................................................................................ 6 1.1.2. Lý thuyết về lợi thế so sánh trong thương mại quốc tế .................................. 11 1.1.3. Lý thuyết thương mại quốc tế trong điều kiện các quốc gia đang phát triển .. 14 1.2. Cơ sở thƣ̣c tiễ.................................................................................................................................... n 18 1.2..1. Xu hướng toàn cầ u hóa ................................................................................ 18 1.2.2. Quan hê ̣ của một số quốc gia lớn với Châu Phi ............................................. 19 1.2.3. Mô ̣t số đánh giá về thi ̣trường Châu Phi ........................................................ 29 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG QUAN HỆ THƢƠNG MAI TRUNG QUỐC – CHÂU PHI .......................................................................................................................... 33 2.1. Cơ sở pháp lý và các chính sách của quan hệ thƣơng mại Trung Quốc – Châu Phi ........... 33 2.1.1. Các quan điểm đối ngoại của Trung Quốc đối với Châu Phi ......................... 33 2.1.2. Các hiệp định ký kết giữa Trung Quốc – Châu Phi ....................................... 38 2.1.3. Các chính sách thương mại của Trung Quốc đối với Châu Phi ..................... 41 2.2. Thực trạng quan hệ thƣơng mại hàng hóa giữa Trung Quốc - Châu Phi.............................. 44 2.2.1 Kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa ............................................................ 44 2.2.2. Cơ cấ u mă ̣t hàng xuấ t nhâ ̣p khẩ u ................................................................. 47 2.2.3. Các thị trường lớn của Trung Quốc ở Châu Phi ............................................ 50 2.3. Đánh giá chung thực trạng quan hệ thƣơng mại Trung Quốc – Châu Phi............................ 55 2.3.1 Những thành tựu đạt được ............................................................................ 55 2.3.2. Những hạn chế ............................................................................................. 65 CHƢƠNG 3: BÀI HỌC KINH NGHIỆM RÚT RA TƢ̀ QUAN HỆ THƢƠNG MẠI TRUNG QUỐC – CHÂU PHI VÀ MỘT SỐ BÀ I HỌC ÁP DỤNG ĐỐI VỚI VIỆT NAM TRONG PHÁT TRIỂN QUAN HỆ THƢƠNG MẠI VỚI CHÂU PHI……68 3.1. Bài học kinh nghiệm rút ra từ quan hệ thƣơng mại Trung – Châu QuốcPhi ...................... 68 3.2. Một số bài ho ̣c áp du ̣ng đố i với Việt Nam trong phát triển quan hệ thƣơng mại với Châu Phi ..................................................................................................................................................... 70 3.2.1. Khái quát về quan hệ ngoại giao, kinh tế và thương mại Việt Nam – Châu Phi ......................................................................................................................... 70 3.2.2. Thực tra ̣ng quan hệ thương mại với một số nước Châu Phi ........................... 74 3.2.3. Đánh giá chung về quan hệ thương mại Việt Nam – Châu Phi ...................... 81 3. 3. Các bài học kinh nghiệm áp dụng cho Việt Nam trong phát triển thƣơng mại với Châu Phi ................................................................................................................................................................ 88 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 92 DANH MỤC TÀ I LIỆU THAM KHẢO…………………………………………...93 DANH MỤC TƢ̀ VIẾT TẮT Tƣ̀ viế t tắ t ASEAN Nguyên nghiã Hiê ̣p hô ̣i các quố c gia Đông Nam Á 2 CH Cô ̣ng hòa 3 EU Liên minh Châu Âu 4 FDI Đầu tư nước ngoài trực tiếp 5 GDP Tổ ng sản phẩ m quố c nô ̣i 6 NATO Tổ chức Hiê ̣p ước Bắ c Đa ̣i Tây Dương 7 TBCN Tư bản chủ nghiã 8 TTXVN Thông tấ n xã Viê ̣t Nam WB Ngân hàng thế giới 10 WTO Tổ chức thương ma ̣i thế giới 11 XHCN Xã hội chủ nghĩa STT 1 9 i DANH MỤC CÁC BẢNG STT 1 Số hiệu Bảng 2.1 2 Bảng 2.2 3 Bảng 2.3 4 Bảng 2.4 5 Bảng 3.1 6 Bảng 3.2 7 Bảng 3.3 8 Bảng 3.4 9 Bàng 3.5 Nội dung Trang 10 đố i tác lớn của Châu Phi xuấ t khẩ u đế n Trung 51 Quố c giai đoa ̣n 2006-2008 Giá trị xuất khẩu đến Trung Quốc của 1 số quố c gia 52 Châu Phi giai đoa ̣n 2008-2010 10 nước đố i tác lớn của Châu Phi nhâ ̣p khẩ u từ 53 Trung Quố c giai đoa ̣n 2006-2008 Các nước châu Phi có tăng trưởng xuất khẩu trên 63 mức trung bin ̀ h năm 2006 và 2008 Kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam - Châu Phi và tỷ 72 trọng trọng tổng kim ngạch của cả nước Xuất khẩu sang 10 thị trường chủ yếu ở Châu Phi, 76 giai đoa ̣n 2001-2007 10 thị trường xuất khẩu lớn nhất của Châu Phi năm 77 2007 Kim ngạch 10 mặt hàng xuất khẩu lớn nhất sang Châu 79 Phi năm 2007 Dự báo kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam vào 7 thị 88 trường Châu Phi đến năm 2020 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ STT 1 2 Số hiệu Biể u đồ 2.1 Biể u đồ 2.2 Nội dung Giá trị thương mại giữa Trung Quốc với 9 đố i tác Châu Phi lớn nhấ t năm 2010 và 2011 Giá trị xuất khẩu đến/nhâ ̣p khẩ u từ Trung Quố c của 1 số nước châu Phi năm 2010 và 2011 ii Trang 50 54 LỜI MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài Vào khoảng những năm 90 của thế kỷ XX, quá trình toàn cầu hóa bước vào thời kỳ có những thay đổi mạnh mẽ. Hầu hết các nước trên thế giới đều đã có những điều chỉnh chính sách kinh tế để phù hợp với quá trình toàn cầu hóa nhanh chóng. Quá trình điều chỉnh đang tiếp tục sang những năm đầu của thế kỷ XXI. Trung Quốc là một nước lớn về nhiều phương diện. Trung Quốc có diện tích tương đương với diện tích Châu Âu, lớn thứ 3 thế giới sau Liên bang Nga và Canađa, khoảng 9,69 triệu km2. Dân số Trung Quốc đã lên tới hơn 1,4 tỷ người, tạo ra một thị trường khổng lồ. Trung Quốc có thể trở thành một nhà sản xuất hàng đầu thế giới nhưng họ không đủ tài nguyên để cung cấp cho các hoạt động sản xuất khổng lồ của mình. Do đó họ không có sự lựa chọn nào khác là ngoài việc dựa vào nguồn lực bên trong, phải ra sức tận dụng nguồn lực ngoài nước để thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Tìm kiếm những cơ hội tại Châu Phi là một sự lựa chọn của Trung Quốc. Sự gia tăng mối quan tâm của Trung Quốc đối với Châu Phi trong những năm gần đây xuất phát từ tầm quan trọng ngày càng tăng của châu lục này trong những tính toán chiến lược của Trung Quốc cả về kinh tế và chính trị. Còn đối với Châu Phi, bị gạt ra bên lề về kinh tế và bị xếp vào hạng thấp về địa chính trị, từ lâu nay Châu Phi vẫn xa rời quá trình toàn cầu hóa. Nhưng biến động trên các thị trường thế giới cùng với sự nổi lên của các cường quốc mới đang phát triển đã tạo ra một bối cảnh quốc tế chưa từng thấy, làm thay đổi vị thế của Châu Phi. Việc tăng cường quan hệ với Châu Á - đặc biệt là với Trung Quốc của một châu lục có truyền thống hướng tới Châu Âu, đã làm thay đổi bối cảnh chiến lược và phạm vi truyền thống của khu vực. Nếu mối quan hệ với các nền kinh tế đang nổi lên cũng như với các nước dầu lửa Hồi giáo Arập và Iran được tăng cường trong nhiều lĩnh vực (thương mại, tài chính, hợp tác quân sự), thì mối quan hệ lịch 1 sử giữa các vùng lớn của Châu Phi và các vùng có ảnh hưởng khác trên thế giới cũng được đẩy mạnh hơn. Với Châu Phi, quan hệ với Trung Quốc sẽ giúp nhiều nước giải quyết được những khó khăn kinh tế và xã hội, đặc biệt trong vấn đề khai thác thế mạnh tài nguyên khoáng sản, xóa đói giảm nghèo, giảm xóa nợ và một số vấn đề xã hội khác. Kể từ khi quan hệ giữa Trung quốc và Châu Phi được thiết lập đến nay, nhiều văn bản, hiệp định đã được ký kết giữa hai nước… đã tạo cơ sở pháp lý thúc đẩy quan hệ thương mại giữa hai nước phát triển và đạt một số thành tựu quan trọng. Với nhịp độ tăng kim ngạch xuất nhập khẩu nhanh chóng, Trung Quố c đã trở thành bạn hàng lớn nhất của Châu Phi trong giai đoa ̣n hiê ̣n nay. Cùng với quá trình đẩy mạnh hợp tác song phương, việc tham gia vào kinh tế toàn cầu đã mở ra cho Trung Quốc và Châu Phi nhiều cơ hội, cụ thể là hệ thống pháp luật và chính sách thương mại ngày càng minh bạch, thị trường xuất khẩu được mở rộng, hệ thống cơ sở hạ tầng cũng đang được hai nước quan tâm phát triển… Hiện nay Việt Nam vẫn trong quá trình đẩy mạnh cải cách, mở cửa hội nhập vào nền kinh tế quốc tế, mở rộng quan hệ hợp tác với các nước, trong đó có Châu Phi. Việt Nam cần tham khảo kinh nghiệm hợp tác của các nước với Châu Phi, trong đó có quan hệ Trung Quốc – Châu Phi. Vì lý do đó đề tài “Quan hệ kinh tế Trung Quốc - Châu Phi” được tác giả lựa chọn nghiên cứu góp phần đáp ứng yêu cầu trình bày ở trên. Với đề tài nay, tác giả không chỉ nghiên cứu bản thân quan hệ Trung Quốc – Châu Phi, mà còn qua đó tìm hiểu những gợi ý góp phần phát triển quan hệ Việt Nam – Châu Phi 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Cho đến nay đã có tài liệu trong và ngoài nước nghiên cứu về quan hệ kinh tế nói chung, quan hệ thương mại giữa Trung Quốc- Châu Phi nói riêng như: Đề tài cấp viện “Quan hệ hợp tác Châu Phi – Trung Quốc” của Phạm Thanh Tú, Viện nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông năm 2006, “Quan hệ Trung Quốc – 2 Châu Phi cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI” của Ngô Chí Nguyện, Tạp chí nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông số 5/2007, “Một số vấn đề xung quanh quan hệ giữa Trung Quốc với một số nước ở Châu Phi về dầu lửa” của Phạm Thanh Tú, Tạp chí nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông số 2/2006; “Quan hệ Trung Quốc – Châu Phi bước sang trang mới”, tài liệu tham khảo đặc biệt, Thông Tấn Xã Việt Nam, hay “Chính sách khai thác tài nguyên Châu Phi của Trung Quốc”, thời báo Kinh tế quốc tế số 006/2008 , “Giải pháp thúc đẩy xuất khẩu của Việt Nam sang Châu Phi ” của Trần Thị Lan Hương, Tạp chí Những vấn đề kinh tế và chính trị thế giới số 4/2007, “Ngoại thương Châu Phi – thực trạng và xu hướng phát triển” của Trần Thùy Phương, Tạp chí nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông số 2/2005, “Quan hệ hợp tác Việt Nam – Châu Phi” của Đỗ Đức Định, Tạp chí nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông số 3/2005 … Những bài tham luận, báo chí trên chưa nhiều, còn nhỏ lẻ và đề cập ở nhiều khía cạnh khác nhau. Chưa có tài liệu nào nghiên cứu đánh giá một cách tổng quát quan hệ kinh tế Trung Quốc-Châu Phi từ trước đến nay, hay tập trung phân tích quan hệ thương mại giữa hai bên. Ví dụ đề tài cấp viện “Quan hệ hợp tác Châu Phi – Trung Quốc” được thực hiện năm 2006 của Phạm Thanh Tú, Viện nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông. Trong đề tài này, tác giả mới chỉ dừng lại ở việc nên tổng quát lịch sử quan hệ Trung Quốc – Châu Phi, các mối quan hệ hợp tác của Trung Quốc với Châu Phi như hợp tác trong nông nghiệp, du lịch, đầu tư, giáo dục và phát triển nguồn nhân lực…mà chưa đi sâu phân tích quan hệ thương mại giữa hai đối tác Trung Quốc – Châu Phi cũng như các mặt hàng chủ yếu mà Trung Quốc nhập khẩu từ châu lục này. Với đề tài “Quan hệ thương mại Trung Quốc – Châu Phi và bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam”, tác giả sẽ đi tập trung phân tích quan hệ thương mại hai bên, đồng thời đưa ra triển vọng của mối quan hệ này, cũng như đưa ra một số gợi ý kinh nghiệm đối với Việt Nam trong quá trình mở rộng hợp tác kinh tế, hội nhập vào nền kinh tế thế giới. 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu *Mục đích nghiên cứu: Làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn phát triển quan hệ thương mại hai bên. Đánh giá thực trạng và triển vọng quan hệ thương mại Trung Quốc – Châu Phi. Đồng thời có thể đưa ra một số ý nghĩa của việc nghiên cứu đối với Việt Nam trong phát triển quan hệ hợp tác với Châu Phi *Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt mục đích nghiên cứu nói trên, nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra là: - Nghiên cứu lý luận cơ bản về thương mại quốc tế - Nghiên cứu chính sách đối ngoại cũng như chính sách thương mại của Trung Quốc đối với Châu Phi. - Nghiên cứu thực trạng, vai trò và đánh giá triển vọng quan hệ thương mại Trung Quốc- Châu Phi. 4.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu *Đối tượng nghiên cứu: Quan hệ thương mại Trung Quốc – Châu Phi *Phạm vi nghiên cứu: +Về mặt không gian: Luận văn nghiên cứu quan hệ Trung Quốc – Châu Phi mà chủ yếu là về quan hệ thương mại đứng trên góc độ phía Trung Quốc. +Về mặt thời gian: Luận văn nghiên cứu quan hệ Trung Quốc – Châu Phi nói chung, quan hệ thương mại hai bên nói riêng từ trước đến nay, tuy nhiên trọng tâm là những năm 2000 đến nay, giai đoạn mà kim ngạch hai bên tăng lên mạnh mẽ và triển vọng đến năm 2020. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu *Cách tiếp cận vấn đề nghiên cứu: Đứng từ góc độ Trung Quốc đánh giá thực trạng quan hệ thương mại Trung Quốc –Châu Phi *Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu, tác giả luận văn sử dụng các phương pháp duy vật biện chứng và lịch sử phân tích, tổng hợp,so sánh, 4 dự báo, đồng thời lấy ý kiến chuyên gia để làm rõ hơn quan hệ kinh tế, trong đó chủ yếu là quan hệ thương mại Trung Quốc-Châu Phi. 6. Đóng góp mới của luận văn - Hệ thống hóa lý luận về thương mại quốc tế - Phân tích, đánh giá thực trạng quan hệ thương mại Trung Quốc-Châu Phi, chỉ ra những mặt mạnh, yếu và nguyên nhân của chúng. - Dự báo triển vọng quan hệ thương mại Trung Quốc-Châu Phi đến năm 2020. - Rút ra một số ý nghĩa đối với Việt Nam trong phát triển quan hệ hợp tác kinh tế, thương mại với Châu Phi. 7. Cấu trúc của luận văn Chương 1: Cơ sở lý luận về quan hệ thương mại Trung Quốc – Châu Phi Chương 2: Thực trạng quan hệ thương mại Trung Quốc – Châu Phi Chương 3: Bài học kinh nghiệm rút ra từ quan hệ thương mại Trung Quốc – Châu Phi và mô ̣t số bài ho ̣c áp du ̣ng đố i với Viê ̣t Nam trong phát triể n quan hê ̣ thương ma ̣i với Châu Phi 5 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUAN HỆ THƢƠNG MẠI TRUNG QUỐC CHÂU PHI 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Thuyết tự do thƣơng mại Ra đời vào khoảng nửa cuối thế kỷ XVIII, thuyết Tự do thương mại phát triển thịnh hành vào thế kỷ XIX trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất tại Tây Âu và Bắc Mỹ. Đây là thời kỳ chủ nghĩa tư bản bắt đầu bành trướng kinh tế ra bên ngoài, tăng cường khai thác thuộc địa và trao đổi với nhau thương mại giữa các nước tư bản với nhau. Vào cuối thế kỷ XVIII, nhờ cuộc cách mạng công nghiệp và kết quả tích luỹ tư bản ở giai đoạn trước qua chính sách Trọng thương, nước Anh đã xây dựng được một nền công nghiệp có khả năng cạnh tranh cao hơn so với hai đối thủ chính là Pháp và Phổ. Thị trường Anh và các nước thuộc địa không đủ sức tiêu thụ hàng hoá của Anh đang trên đà cất cánh và cũng không đáp ứng được nhu cầu về nguyên, nhiên liệu và lương thực cần thiết, do đó Anh phải ra sức tìm kiếm thị trường mới. Sự ra đời của thuyết Tự do thương mại đã hỗ trợ cho việc mở rộng thị trường quốc tế của Anh. Bắt đầu từ Anh, chủ nghĩa Tự do thương mại dần dần lan sang các nước Tây Âu như Hà Lan, Pháp, Đức. Tuy nhiên, mức độ áp dụng những quan điểm này ở các nước, ở các thời kỳ lịch sử khác nhau và đưa lại kết quả cũng khác nhau. Trong đó có học thuyết của Adam Smith với lý thuyết về “Bàn tay vô hình”; học thuyết của Keynes với lý thuyết “Bàn tay hữu hình” và học thuyết của trường phái chính hiện đại “Kinh tế hỗn hợp” của Samuelson. 1.1.1.1. Lý thuyết “Bàn tay vô hình” của Adam Smith Lý thuyết về “Bàn tay vô hình” của Adam Smith có ảnh hưởng rất sâu rộng và bền vững đến đời sống lý luận và chính sách kinh tế ở nhiều nước trên thế giới, đặc biệt ở các nước phương Tây vào cuối thế kỷ XVII đến đầu những năm 30 của thế kỷ XX. Smith đưa ra lý thuyết này trong tác phẩm lớn nhất của mình “Nguồn 6 gốc của cải của các dân tộc hay gọi là sự giàu có của các dân tộc”, công bố đầu tiên vào năm 1776. Với tư tưởng tự do kinh tế, Adam Smith cho rằng, xã hội là sự liên minh những quan hệ trao đổi. Chỉ có trao đổi và thông qua việc thực hiện những quan hệ trao đổi thì nhu cầu của con người mới được thoả mãn. “Hãy đưa cho tôi cái mà tôi cần, tôi sẽ đưa cho anh cái mà anh cần”. Khi tiến hành trao đổi sản phẩm lao động của nhau cho nhau thì con người bị chi phối bởi lợi ích cá nhân của mình. Mỗi người chỉ biết tư lợi và chạy theo tư lợi. Nhưng khi chạy theo tư lợi thì con người tham gia vào hoạt động kinh tế còn chịu sự tác động của “bàn tay vô hình”. Với tác động này, con người tham gia vào hoạt động kinh tế vừa chạy theo tư lợi lại vừa đồng thời thực hiện một nhiệm vụ không nằm trong dự kiến, đó là đáp ứng lợi ích chung của xã hội. Theo A. Smith, “Bàn tay vô hình” đó là sự hoạt động của các quy luật kinh tế khách quan hay là một “trật tự tự nhiên”. Để có sự hoạt động của trật tự tự nhiên này thì cần phải có sự tồn tại và phát triển của sản xuất hàng hoá và trao đổi hàng hoá. Nền kinh tế phải được phát triển trên cơ sở tự do kinh tế, tự do sản xuất, tự do liên doanh, liên kết, tự do mậu dịch. Trên cơ sở đó hình thành mối quan hệ giữa người với người là phụ thuộc vào nhau. Trong xã hội với sự tồn tại và phát triển của nền kinh tế hàng hoá, người ta luôn luôn có quan hệ kinh tế với nhau. A.Smith đề cao vai trò của “Bàn tay vô hình” và cho rằng, hoạt động sản xuất và lưu thông hàng hoá được phát triển theo sự điều tiết của “bàn tay vô hình”. Nhà nước không nên can thiệp vào kinh tế mà chỉ có thể thực hiện những chức năng kinh tế khi mà chức năng đó vượt quá khả năng của các đơn vị kinh doanh đơn lẻ. Ví dụ: Xây dựng các công trình lớn, làm đường, thuỷ lợi…Còn trong điều kiện bình thường, nhiệm vụ của Nhà nước là duy trì trật tự trị an, bảo vệ Tổ quốc… để tạo ra một sự ổn định, để các tư nhân hoạt động kinh tế. 7 1.1.1.2. Lý thuyết “Bàn tay hữu hình” của John Maynard Keynes Vào những năm 30 của thế kỷ XX, chủ nghĩa tư bản lâm vào khủng hoàng kinh tế nghiêm trọng, thất nghiệp diễn ra thường xuyên. Điển hình là cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới 1929-1933 hay còn gọi là khủng hoảng thừa. Để giúp cho hệ thống kinh tế tư bản chủ nghĩa lấy lại trạng thái cân bằng, đi ra khỏi tình trạng khủng hoảng, suy thoái và tiếp tục phát triển. Học thuyết kinh tế “Chủ nghĩa tư bản được điều tiết” xuất hiện. Người sáng lập ra nó là John Maynard Keynes, nhà kinh tế người Anh, ông sinh năm 1884 và mất năm 1946. Khi nghiên cứu về tự do thương mại, Keynes cho rằng, nếu một nước dựa vào lí luận truyền thống mà tiến hành tự do thương mại, thì có thể giành được lợi ích trong việc thực hiện sản xuất chuyên môn hoá các ngành tương đối ưu thế, nhưng nếu bỏ mất hoặc thu hẹp sản xuất các ngành tương đối ưu thế, thì sẽ dẫn đến vấn đề thất nghiệp ngày càng trầm trọng. Ông còn cho rằng, gia tăng xuất siêu là biện pháp trực tiếp duy nhất mà chính phủ có thể gia tăng đầu tư nước ngoài. Đồng thời, nếu xuất siêu, kim loại quý sẽ chảy về trong nước, đó là biện pháp gián tiếp duy nhất để chính phủ có thể giảm lãi suất trong nước, tăng thêm đầu cơ đầu tư trong nước. Mở rộng xuất khẩu tức là gia tăng nhu cầu của nước ngoài đối với trong nước, có tác dụng “rót vào” giống như tăng thêm đầu tư và sẽ thúc đẩy tổng thu nhập quốc dân tăng lên gấp bội thông qua hiệu ứng thừa số đầu tư. Việc mở rộng nhập khẩu có nghĩa là gia tăng dùng hàng nhập ngoại, điều đó có tác dụng “chảy ra”, giống như tăng thêm để dành, làm yếu đi tác dụng của thừa số đầu tư, làm giảm thu nhập quốc dân. Dựa vào lí do trên, Keynes ra sức tán thành xuất siêu, phản đối nhập siêu. Ông chủ trương mở rộng xuất khẩu bằng mọi cách, đồng thời nhờ sự giúp đỡ của bảo vệ thuế quan và khuyến khích “mua hàng của Anh” để hạn chế nhập siêu. Keynes cho rằng, để đảm bảo sự cân bằng của nền kinh tế thì không thể dựa vào cơ chế thị trường tự phát mà phải bằng sự can thiệp của Nhà nước, từ đó Keynes đã đưa ra lý thuyết về bàn tay hữu hình. Theo thuyết đó, thông qua những hỗ trợ của Nhà nước như là những biện pháp để duy trì cầu đầu tư, thông 8 qua hỗ trợ tín dụng, hỗ trợ từ ngân sách Nhà nước, thông qua hệ thống các đơn đặt hàng của Nhà nước, hệ thống thu mua của Nhà nước…để tạo ra sự ổn định về môi trường kinh doanh, ổn định thị trường, ổn định về lợi nhuận cho các công ty. Lý thuyết của Keynes đã được nhiều nước áp dụng, đặc biệt từ sau chiến tranh thế giới thứ hai đến thập kỷ 60 của thế kỷ XX. Nhưng đến đầu những năm 70 nền kinh tế phương Tây liên tục xuất hiện tình trạng lạm phát, nguyên nhân chính là do chính phủ các nước phương Tây đã quá chú trọng, đề cao vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế. 1.1.1.3. Lý thuyết “Kinh tế hỗn hợp” của Samuelson. Samuelson là nhà kinh tế Mỹ, năm 1948, ông đã cho xuất bản bộ giáo trình Kinh tế học. Trong bộ giáo trình này, Samuelson đã đề cập đến lý thuyết “Kinh tế hỗn hợp”. Nếu các nhà kinh tế học phái cổ điển và cổ điển mới say sưa với “bàn tay vô hình” và “thăng bằng tổng quát”, trường phái Keynes và Keynes mới say sưa với “bàn tay hữu hình” thì Samuelson chủ trương phát triển kinh tế phải dựa vào cả “hai bàn tay” là cơ chế thị trường và Nhà nước. Khi bàn về cơ chế thị trường, Samuelson cho rằng, cơ chế thị trường là hình thức tổ chức kinh tế, trong đó cá nhân người dùng và các nhà kinh doanh tác động lẫn nhau qua thị trường để xác định ba vấn đề trung tâm: Sản xuất cái gì? Sản xuất thế nào? Và sản xuất cho ai? Cơ chế thị trường mang nặng yếu tố tự phát, nhưng không phải là một sự hỗn độn, mà là trật tự kinh tế có tính quy luật. Trật tự này có nhiệm vụ kết nối các kết giao kinh tế của hàng triệu cá nhân với nhau. Để thực hiện được nhiệm vụ này, ông cho đó là sức mạnh của thị trường. Thị trường là một quá trình mà trong đó người mua và người bán một thứ hàng hoá tác động qua lại lẫn nhau để xác định giá cả và sản lượng hàng hoá. Thông qua sự vận động của giá cả thị trường mà các nhà kinh doanh tự định hướng cho mình trong việc giải quyết các vấn đề: Sản xuất cái gì? Như thế nào? Cho ai? Người tiêu dùng cũng thông qua sự vận động của giá cả mà đưa ra những 9 quyết định lựa chọn. Theo quan điểm của Samuelson, nền kinh tế vận động theo cơ chế thị trường sẽ cho nó đạt được những thành tựu to lớn về tăng trưởng và phát triển, thoả mãn nhu cầu. Tuy nhiên, cơ chế thị trường cũng có những khuyết tật, đó là khủng hoảng, thất nghiệp, lạm phát, phân hoá giàu nghèo, độc quyền trong kinh doanh, sử dụng tài nguyên một cách bừa bãi… Khi nghiên cứu về vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường, Samuelson cho rằng, Nhà nước nên tập trung vào 4 chức năng sau: - Thiết lập khuôn khổ pháp luật yêu cầu cả Chính phủ, doanh nghiệp, người tiêu dùng phải tuân theo. - Sửa chữa những thất bại của thị trường, đó là bảo vệ cạnh tranh và chống độc quyền. Hạn chế và ngăn ngừa những ảnh hưởng bên ngoài dẫn đến tính không hiệu quả của hoạt động kinh tế thị trường. Sản xuất và kinh doanh hàng hoá công cộng . Đánh thuế thu nhập cá nhân và thu nhập doanh nghiệp. - Ổn định kinh tế vĩ mô bằng cách Chính phủ ban hành những chính sách kinh tế thích ứng với từng giai đoạn của chu kỳ thông qua những quyền lực về tài chính, tiền tệ của Nhà nước. - Đảm bảo sự công bằng xã hội thông qua các khoản hỗ trợ của Nhà nước, thông qua các quỹ bảo hiểm, phúc lợi. Theo Samuelson, việc đưa ra những chính sách và phương án lựa chọn của Nhà nước không phải lúc nào cũng đúng. Vì vậy, vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường cũng có những giới hạn. Để khắc phục những khuyết tật của nền kinh tế thị trường và khắc phục những giới hạn trong vai trò của Nhà nước, theo Samuelson phải kết hợp cả cơ chế thị trường và vai trò của Nhà nước trong điều hành nền kinh tế hiện đại, hình thành nên một nền kinh tế hỗn hợp, trong đó có cả cơ chế thị trường và Nhà nước. Mô hình “Kinh tế hỗn hợp” đã có ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống lý luận và đời sống kinh tế của hầu hết các nước TBCN. Ảnh hưởng của lý thuyết này cho 10 đến nay còn lan rộng đến các nhóm nước đang phát triển trong quá trình điều chỉnh mô hình phát triển sang quĩ đạo kinh tế thị trường. 1.1.2. Lý thuyết về lợi thế so sánh trong thƣơng mại quốc tế 1.1.2.1. Chủ nghĩa Trọng thương Chủ nghĩa Trọng thương là trường phái kinh tế lớn đầu tiên của lịch sử nhân loại, nó ra đời ở giữa thế kỷ XV, khi đó phương thức sản xuất phong kiến tan rã, phương thức sản xuất TBCN ra đời. Tư tưởng chính của chủ nghĩa Trọng thương là: - Một quốc gia muốn phát triển kinh tế thịnh vượng phải gia tăng khối lượng tiền tệ. Theo họ, tiền tệ là tiêu chuẩn cơ bản của của cải, hàng hóa chỉ là phương tiện làm tăng khối lượng tiền tệ. - Muốn gia tăng khối lượng tiền tệ phải phát triển ngoại thương và trong hoạt động ngoại thương phải thực hiện chính sách xuất siêu, tăng xuất khẩu, hạn chế nhập khẩu. - Theo chủ nghĩa Trọng thương, lợi nhuận đạt được trong buôn bán là kết quả của trao đổi không ngang giá và lường gạt. Trong trao đổi phải có một bên thua và một bên được và trong thương mại quốc tế thì “dân tộc này làm giàu bằng cách hi sinh lợi ích của dân tộc kia”. Những người theo học thuyết Trọng thương kêu gọi Nhà nước phải can thiệp sâu vào hoạt động kinh tế như: Lập hàng rào thuế quan để bảo hộ mậu dịch; miễn thuế nhập khẩu cho các loại nguyên liệu phục vụ cho sản xuất; cấm xuất khẩu tài nguyên thô (sắt, thép, sợi, lông cừu…), nâng đỡ hoạt động xuất khẩu như thực hiện tài trợ xuất khẩu , duy trì quota và đánh thuế suất nhập khẩu cao đối với nhập khẩu hàng tiêu dùng để duy trì hiện tượng xuất siêu trong hoạt động thương mại quốc tế. Có thể nói, chủ nghĩa Trọng thương là những học thuyết kinh tế đầu tiên mở đường cho việc nghiên cứu hiện tượng và lợi ích của thương mại quốc tế. 11 1.1.2.2. Thuyết “Lợi ích tuyệt đối” của Adam Smith (1723-1790) Trong tác phẩm “Sự giàu có của các dân tộc”, năm 1776, A. Smith đã đưa ra thuyết “lợi ích tuyệt đối”. Học thuyết này đã lấy sự khác biệt tuyệt đối của giá thành sản xuất của các nước là cơ sở tiến hành phân công chuyên môn hoá quốc tế, đồng thời thông qua mậu dịch tự do để thu được lợi ích kinh tế. Adam Smith cho rằng: một nước phải sản xuất những sản phẩm sở trường nhất của mình, tức là những sản phẩm mà giá thành sản xuất tuyệt đối rẻ, rồi dùng những sản phẩm này trao đổi với các nước khác, đem về những sản phẩm không phải sở trường sản xuất của mình nhất, tức là những sản phẩm mà giá thành sản xuất cao. Kiểu phân công quốc tế này sẽ làm hai nước tiết kiệm được nhiều lao động, nâng cao hiệu suất bố trí sắp xếp tài nguyên sản xuất, từ đó thu được một số lượng hàng hoá nhiều hơn là trong điều kiện đóng cửa giữ mình, tức là thu được lợi ích tuyệt đối của mậu dịch. Như vậy thuyết “lợi ích tuyệt đối” của A.Smith lấy thuyết giá trị lao động làm cơ sở, có quan điểm khác với chủ nghĩa Trọng thương về mậu dịch quốc tế chỉ có thể làm một bên nào đó có lợi ích mậu dịch. Tuy nhiên, hạn chế của thuyết này là chưa giải thích được hiện tượng: Một nước có mọi lợi thế hơn hẳn các nước khác hoặc những nước không có lợi thế tuyệt đối nào thì chỗ đứng trong phân công lao động quốc tế là ở đâu? Thương mại quốc tế có xảy ra ở những nước này hay không và xảy ra như thế nào? 1.1.2.3. Tư tưởng của Ricardo (1772-1823) về lợi ích so sánh David Ricardo là nhà kinh tế duy vật người Anh gốc Do Thái, năm 1817 Ricardo cho xuất bản tác phẩm với nhan đề “Những nguyên lý kinh tế chính trị và thuế”, trong đó ông đưa ra quan điểm mậu dịch quốc tế trên cơ sở thuyết lợi ích tuyệt đối của A. Smith, dựa theo sự khác biệt tương đối của giá thành sản xuất mà thực hiện phân công chuyên môn hoá quốc tế. Ricardo cho rằng: nếu trình độ sức sản xuất của hai nước không bằng nhau thì giá thành lao động của bất kì loại sản phẩm nào mà nước A sản xuất đều thấp hơn nước B, nước A ở vào ưu thế tuyệt đối, còn nước B ở vào thế kém tuyệt đối, giữa hai nước vẫn còn tồn tại khả năng phân 12 công lao động quốc tế và buôn bán cùng có lợi, vì khoảng cách về năng suất lao động của hai nước không phải bằng nhau trong bất kì hàng hoá nào. Nước A ở vào thế tuyệt đối không nhất thiết phải sản xuất tất cả mọi hàng hoá, mà chỉ phải sản xuất hàng hóa có ưu thế lớn nhất. Trái lại, nước B ở vào thế kém tuyệt đối cũng không nhất thiết phải ngừng sản xuất tất cả những hàng hoá này, mà chỉ phải ngừng sản xuất những hàng hoá kém thế nhất. Như vậy, hai nước A và B mỗi nước tự sản xuất hàng hoá mà giá thành so sánh tương đối có lợi, thông qua mậu dịch quốc tế, trao đổi với nhau, hai nước tiết kiệm được lao động và cùng có lợi. Thuyết “Lợi ích so sánh” của Ricardo là sự phát triển và bổ sung lý luận mậu dịch quốc tế của A. Smith. Với thuyết lợi ích so sánh, Ricardo chủ yếu dựa vào lý luận giá trị lao động, với giả định lao động là yếu tố đầu vào duy nhất để sản xuất ra sản phẩm. Nhưng trong thực tế, đế sản xuất ra sản phẩm ngoài yếu tố lao động còn có các yếu tố khác như vốn, kỹ thuật, đất đai, v.v… Do vậy, lý thuyết lợi thế so sánh của David Ricardo chưa giải quyết được một cách rõ rang nguồn gốc của thương mại quốc tế trong nền kinh tế hiện đại. 1.1.2.4. Định lý Heckscher - Ohlin Định lý Heckscher - Ohlin là do nhà kinh tế học Thuỵ Điển E.Heckscher (1897-1952) và B.Ohlin (1899-1979) nêu ra đầu tiên, định lý này còn gọi là lý luận nguồn tài nguyên sẵn có hoặc thuyết yếu tố sẵn có. Lý luận này lấy sự khác biệt quốc tế của yếu tố sản xuất có sẵn để giải thích nguyên nhân phân công quốc tế và bố cục mậu dịch quốc tế. Để giải thích vấn đề khác biệt của giá thành so sánh giữa hai nước trong học thuyết của Ricardo, Heckscher chỉ ra rằng: nếu cả hai nước đều có yếu tố sản xuất (đất đai, vốn, lao động) và lượng phân bổ giống nhau, trình độ kỹ thuật của các ngành sản xuất như nhau, khi không xem xét đến giá thành vận chuyển, thì mậu dịch quốc tế sẽ vừa không mang lại lợi ích cho một nước nào trong đó, vừa không mang lại tổn thất cho nước nào khác. Vì vậy, điều kiện tiền đề của việc tồn tại khác nhau về giá thành so sánh và dẫn đến mậu dịch quốc tế là: 1. Hai nước tồn tại số lượng và lượng phân bố yếu tố sản xuất khác nhau. 13 2. Tỉ lệ yếu tố sản xuất mà hai nước sử dụng để sản xuất cùng một loại hàng hoá cũng không giống nhau. Ohlin kế thừa truyền thống phân tích cân bằng thông thường của trường phái Thuỵ Điển, tiếp thu luận điểm của Heckscher và đã nghiên cứu một cách sáng tạo trong “Mậu dịch khu vực và quốc tế”(1993), trình bày rõ tài nguyên sẵn có của các nước khác nhau tức tình hình cung cấp yếu tố sản xuất khác nhau là nguyên nhân cơ bản sản sinh mậu dịch quốc tế. Do lý luận mậu dịch quốc tế của ông kế thừa của Heckscher nên được giới mậu dịch quốc tế gọi là “Định lý Heckscher và Ohlin”. Định lý Heckscher-Ohlin cho rằng: sự phát triển của mậu dịch quốc tế lấy sự khác nhau về sự sẵn có tương đối của yếu tố sản xuất các nước làm cơ sở, một nước có loại yếu tố sản xuất tương đối dồi dào nào đó, trong trường hợp nhu cầu giả định không thay đổi, giá cả của yếu tố này tất nhiên phải tương đối rẻ, nước đó sẽ có thể sản xuất những sản phẩm đòi hỏi sử dụng một lượng lớn yếu tố giá rẻ loại này, từ đó có ưu thế giá thành so sánh về mặt sản xuất sản phẩm đó. Vì vậy, một nước phải xuất khẩu những sản phẩm trong sản xuất tập trung sử dụng những yếu tố sản xuất tương đối phong phú của mình, nhập khẩu những sản phẩm trong sản xuất tập trung sử dụng những yếu tố sản xuất tương đối khan hiếm của mình. Các nước dựa vào yếu tố sản xuất phong phú và khan hiếm của mình để tiến hành phân công quốc tế, làm cho yếu tố sản xuất được sử dụng hữu hiệu nhất. Định lý Heckscher-Ohlin là một trong những lý luận cơ sở quan trọng nhất trong lý luận mậu dịch quốc tế hiện đại, nó là cơ sở khoa học để mỗi quốc gia lựa chọn và xác định các sản phẩm xuất khẩu phù hợp dựa trên cơ sở phân tích các lợi thế so sánh về nguồn lực sản xuất, từ đó tích cực tham gia vào phân công lao động và hợp tác quốc tế, góp phần thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế của mỗi quốc gia và toàn thế giới. 1.1.3. Lý thuyết thƣơng mại quốc tế trong điều kiện các quốc gia đang phát triển. Sau chiến tranh thế giới lần thứ hai, nền kinh tế thế giới chia thành hai nhóm 14