Tài liệu Quan hệ australia – việt nam trong giai đoạn 1991 2013

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HUỲNH TÂM SÁNG QUAN HỆ AUSTRALIA - VIỆT NAM TRONG GIAI ĐOẠN 1991-2013 Ngành : Lịch sử thế giới Mã số : 92 29 011 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TRẦN NAM TIẾN HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả và số liệu nghiên cứu được trình bày trong Luận án là trung thực, khách quan. Những kết luận của Luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác./. Hồ Chí Minh, ngày 07 tháng 09 năm 2018 Tác giả Huỳnh Tâm Sáng LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được sự động viên, giúp đỡ, hỗ trợ quý báu từ các thầy cô, đồng nghiệp và gia đình. Công trình này có thể được xem như lời cảm ơn thiết thực nhất dành cho những người mà tôi vô cùng biết ơn và yêu quý. Xin được gửi lời cảm ơn đặc biệt tới PGS. TS. Trần Nam Tiến, người đã định hướng cho tôi con đường nghiên cứu trong thời gian đầu bước chân vào con đường khoa học, động viên và tạo cơ hội để tôi học hỏi, tìm tòi và thực hiện luận án này. PGS. TS. Trần Nam Tiến đã giúp đỡ tôi từng bước hoàn thiện khả năng nghiên cứu khoa học, tiếp cận vấn đề nghiên cứu một cách khách quan và toàn diện cũng như phát triển và mở rộng các hướng nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy, cô của Học viện Khoa học xã hội, Viện Sử học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh) đã giúp tôi mở rộng kiến thức chuyên ngành, truyền đạt và chia sẻ cho tôi những kiến thức nền tảng cơ bản và nâng cao trong suốt chặng đường nghiên cứu sinh của tôi. Cuối cùng, nhưng vô cùng quan trọng là sự ủng hộ và động viên của gia đình vào sự lựa chọn, quyết tâm theo đuổi con đường nghiên cứu khoa học của tôi. Việc tin tưởng vào sự hiểu biết - nền tảng giúp hoàn thiện bản thân, đã được hun đúc và kế thừa, giờ đây lại có ý nghĩa hơn bao giờ hết, đặc biệt là đối với công trình khoa học này./. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ............................ 9 1.1. Các công trình nghiên cứu về chính sách đối ngoại của Australia và Việt Nam ..... 9 1.2. Các công trình nghiên cứu về quan hệ Australia - Việt Nam ................................ 22 1.3. Một số nhận xét về tình hình nghiên cứu đề tài và những vấn đề đặt ra cần giải quyết .............................................................................................................................. 27 Chƣơng 2: KHÁI QUÁT QUAN HỆ AUSTRALIA - VIỆT NAM TRƢỚC NĂM 1991 .................................................................................................................... 30 2.1 Chính sách đối ngoại của Australia thời kỳ Chiến tranh Lạnh ............................... 30 2.2 Quan hệ Australia - Việt Nam trước năm 1973 ...... Error! Bookmark not defined. 2.3 Quan hệ Australia - Việt Nam giai đoạn 1973-1978Error! Bookmark not defined. 2.4 Quan hệ Australia - Việt Nam giai đoạn 1979-1990Error! Bookmark not defined. Chƣơng 3: QUAN HỆ AUSTRALIA - VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1991-2000 ....... 55 3.1 Những chuyển biến của tình hình quốc tế và khu vựcError! Bookmark not defined. 3.2 Những chuyển biến trong chính sách đối ngoại của Australia và Việt Nam thời kỳ sau Chiến tranh lạnh ................................................................................................. 36 3.3 Quan hệ Australia - Việt Nam giai đoạn 1991-2000 .............................................. 55 Chƣơng 4: QUAN HỆ AUSTRALIA - VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2001-2013Error! Bookmar 4.1. Những nhân tố tác động đến quan hệ Australia - Việt Nam giai đoạn 2001-2008 84 4.2. Sự chuyển biến trong chính sách đối ngoại của Australia và Việt NamError! Bookmark n 4.3. Quan hệ Australia - Việt Nam giai đoạn 2001-2008 ............................................. 84 4.4 Quan hệ “đối tác toàn diện” Australia - Việt Nam giai đoạn 2009-2013Error! Bookmark n Chƣơng 5: KẾT QUẢ, ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC ĐỘNG CỦA QUAN HỆ AUSTRALIA - VIỆT NAM (1991 - 2013) .............................................................. 133 5.1 Kết quả .................................................................................................................. 133 5.2 Đặc điểm của quan hệ Australia - Việt Nam ........................................................ 146 5.3 Tác động của mối quan hệ đến chủ thể hai nước và khu vực ............................... 155 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 162 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .................................... 167 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 168 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT ABS ACIAR ADB ADMM TIẾNG ANH TIẾNG VIỆT Australian Bureau of Statistics Australian International Research Centre for Trung tâm Nghiên cứu Nông Agricultural nghiệp Quốc tế Australia Asian Development Bank ASEAN Meeting Cục thống kê Australia Defence Ngân hàng Phát triển châu Á Ministers Hội nghị Bộ trưởng quốc phòng ASEAN AFP Australian Federal Police Cảnh sát liên bang Australia AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN AIDAB Australian International Cơ quan Viện trợ Phát triển Development Assistance Bureau Quốc tế Australia APEC Economic Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương Asia-Pacific Cooperation APLMA Liên minh các nhà Lãnh đạo Asia-Pacific Leaders Malaria châu Á-Thái Bình Dương Alliance chống bệnh sốt rét APCSS Trung tâm Nghiên cứu An Asia-Pacific Center for Security ninh khu vực châu Á - Thái Studies Bình Dương ARF ARLEMP ASEAN Regional Forum Diễn đàn Khu vực ASEAN Asia Region Law Enforcement Chương trình quản lý thực thi Management Program pháp luật khu vực châu Á of Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á ASEAN Association Southeast Asian Nations ASEM The Asia-Europe Meeting Hội nghị Thượng đỉnh Á - Âu Australian Dollar Đôla Australia AUD AusAID Australian Agency for Cơ quan Phát triển Quốc tế BCAMP International Development Australia Border Control Management Program Chương trình Quản lý dành cho các Cơ quan Kiểm soát biên giới Agency COC Code of Conduct in the South Bộ quy tắc ứng xử trên Biển China Sea Đông DCP Defence Cooperation Program Chương trình hợp tác quốc phòng DEET Department of Employment, Bộ Nhân dụng, Giáo dục và Education and Training Đào tạo DIFF Phương thức Tài chính nhập Development Import Finance khẩu nhằm mục tiêu phát Facility triển DOC Declaration on the Conduct Tuyên bố về ứng xử của các of Parties in the South China bên ở Biển Đông Sea EAS East Asia Summit EPA Economic Agreements EU European Union Liên minh châu Âu hay Liên hiệp châu Âu FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài FOCAC Forum on Cooperation Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á Partnership Hiệp định Đối tác kinh tế China-Africa Diễn đàn hợp tác Trung Quốc - Châu Phi FTA Free Trade Agreement Hiệp định Thương mại tự do GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm nội địa/ quốc nội GMS Greater Mekong Subregion Tiểu vùng Mekong mở rộng ICRC International Committee of the Ủy ban Chữ thập đỏ quốc tế Red Cross IDP International Development Chương trình Phát triển Quốc Program tế IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ quốc tế JTCC Joint Transnational Centre MIA Missing in Action of Crime Trung tâm phòng chống tội phạm xuyên quốc gia Mất tích trong khi làm nhiệm vụ MOET Ministry Training Education and OECD Organization for Economic Tổ chức Hợp tác và Phát triển Cooperation and Development Kinh tế Bộ Giáo dục và Đào tạo OSB Overseas Service Bureau Tổ chức phục vụ hải ngoại PKO Peacekeeping Operations Gìn giữ hòa bình People's Liberation Army Navy Hải quân Quân giải phóng Nhân dân Trung Hoa (hay Hải quân Trung Quốc) PPP Purchasing Power Parity Sức mua ngang giá RCA Revealed Advantage Lợi thế so sánh hiện hữu TNC Transnational Coporation TPP Trans-Pacific Economic Agreement PLAN Comparative Công ty xuyên quốc gia Strategic Hiệp định Đối tác Kinh tế Partnership Chiến lược xuyên Thái Bình Dương UNCLOS United Nations Convention on Công ước của Liên Hợp Law of the SEA Quốc về Luật Biển UNDP United Nations Development Chương trình Phát triển Liên Programme Hợp Quốc UNTAC United Nations Transitional Cơ quan chuyển tiếp Liên Authority in Cambodia Hợp Quốc tại Campuchia WB WTO World Bank Ngân hàng Thế giới World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Chiến tranh lạnh kết thúc (1991) tạo điều kiện thúc đẩy xu hướng Khu vực hóa và Toàn cầu hóa, cũng như quá trình hội nhập quốc tế của nhiều quốc gia trên thế giới. Từ giai đoạn này, lợi ích quốc gia là nhân tố chủ yếu quy định tư duy và thực tiễn đối ngoại của các quốc gia. Về chính sách đối ngoại, đa số các quốc gia chú trọng đối thoại thay cho đối đầu, làm cơ sở cải thiện hay làm sâu sắc các quan hệ song phương, đồng thời thúc đẩy xu hướng hợp tác trong quan hệ quốc tế. Cũng từ đây, phát triển trên cơ sở “hợp tác và cạnh tranh đan xen” trong các tương quan lực lượng chủ chốt và sự vươn mình của các cường quốc mới nổi báo hiệu sự vận động phức tạp trong quan hệ quốc tế. Trong bối cảnh quốc tế mới, việc tham gia tích cực vào quá trình hội nhập quốc tế là cơ sở để gia tăng vị thế quốc tế cho các quốc gia, đặc biệt là các quốc gia vừa và nhỏ. Mối quan hệ giữa Australia và Việt Nam cũng thuộc vào sự vận động chung đó. 1.2. Hòa cùng xu thế chung, các quốc gia coi trọng việc phát triển các quan hệ đối ngoại để thúc đẩy lợi ích quốc gia. Trong tiến trình đó, quan hệ song phương, vốn không chỉ giới hạn trong phạm vi khu vực mà đã dần mở rộng với tính chất liên khu vực, là nội dung được ưu tiên. Trong bối cảnh đó, Australia mong muốn thúc đẩy sự phát triển quan hệ song phương với các quốc gia Đông Nam Á để tạo tiền đề hội nhập sâu hơn vào châu Á. Với Việt Nam, hội nhập quốc tế và mở rộng hợp tác với các quốc gia có ý nghĩa quan trọng. Như vậy, phát triển các mối quan hệ quốc tế dựa trên nền tảng lợi ích quốc gia và độc lập chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ đã giúp Australia và Việt Nam xích lại gần nhau. 1.3. Lịch sử quan hệ Australia - Việt Nam vốn có nhiều thăng trầm. Trong giai đoạn khởi đầu, quan hệ giữa hai nước chịu sự tác động mạnh của cuộc Chiến tranh lạnh. Trong thập niên 1960, việc Australia đưa quân tham chiến cùng với Mỹ trong cuộc chiến tranh Việt Nam là đỉnh điểm của sự căng thẳng. Đến đầu thập niên 1970, Australia đã tự chủ hơn trong các vấn đề đối ngoại và chú trọng hơn đến lợi ích quốc gia. Trên cơ sở đó, Australia chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt 1 Nam Dân chủ Cộng hòa vào ngày 26-2-1973, mở ra một thời kỳ mới trong quan hệ Australia - Việt Nam. Từ giai đoạn này, quan hệ Australia - Việt Nam có nhiều biến động bởi những tác động phức tạp của tình hình khu vực và trong chính nhận thức của Australia. Sau khi Chiến tranh lạnh kết thúc (1991), cuộc đối đầu theo tiêu chí “ý thức hệ” không còn nữa, quan hệ Australia - Việt Nam có những chuyển biến mạnh mẽ, được thể hiện rõ nét qua việc gia tăng tương tác. Việt Nam trở thành đối tượng quan trọng trong nhận thức và thực tiễn đối ngoại của Australia ở khu vực Đông Nam Á. Trong quá trình tăng cường kết nối với Đông Nam Á, Australia xem Việt Nam là cầu nối giúp quốc gia này xích lại gần hơn với ASEAN. Quan hệ hai nước được nâng lên tầm “Đối tác toàn diện” vào năm 2009 là cột mốc tạo điều kiện để mối quan hệ này phát triển mạnh mẽ và toàn diện hơn trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, quốc phòng và văn hóa - xã hội. 1.4. Trên thực tế, quan hệ Australia - Việt Nam có ý nghĩa chiến lược đối với cả hai nước. Sự phát triển của mối quan hệ này mang đậm dấu ấn lịch sử và thời đại và hệ quả là quan hệ Australia - Việt Nam không chỉ tác động đến sự phát triển của hai nước mà còn có tầm ảnh hưởng ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương nói chung và khu vực Đông Nam Á nói riêng. Trong khi các công trình nước ngoài (và trong chừng mực nào đó là các công trình trong nước) nghiên cứu về sự can thiệp của Australia trong chiến tranh Việt Nam là khá phong phú thì những công trình trong nước nghiên cứu về Australia và hẹp hơn là quan hệ Australia - Việt Nam trong giai đoạn sau Chiến tranh lạnh, đặc biệt là giai đoạn đầu thế kỷ XXI còn khá hạn chế. Trong khi Australia là một trong những đối tác quan trọng của Việt Nam, bên cạnh đó, hai nước cũng là thành viên của nhiều tổ chức trong khu vực thì việc nghiên cứu về mối quan hệ này là việc làm cần thiết, có ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn. Từ góc độ khoa học và thực tiễn, việc nghiên cứu đề tài “Quan hệ Australia Việt Nam trong giai đoạn 1991-2013” nhằm hướng đến cái nhìn bao quát, đầy đủ và khách quan hơn về quan hệ hai nước. Luận án tiếp cận từ cả góc nhìn Australia và Việt Nam để làm rõ những chủ trương, chính sách hay biến chuyển trong quan hệ hai nước; tuy vậy ưu tiên tiếp cận mối quan hệ song phương này từ góc nhìn của Australia, qua đó giúp hiểu biết tốt hơn tư duy và định hướng phát triển quan hệ của 2 Australia đối với Việt Nam. Trước thế kỷ XXI, các công trình nghiên cứu về quan hệ Australia - Việt Nam ở hai nước là không nhiều. Mặc dù gần đây, nghiên cứu mối quan hệ này được chú ý hơn nhưng số lượng và chất lượng các công trình nghiên cứu vẫn chưa tương xứng với tầm vóc quan hệ. Xuất phát từ sự phát triển đặc thù của quan hệ Australia - Việt Nam trong lịch sử, tầm quan trọng của mối quan hệ này đối với sự phát triển của mỗi quốc gia và tác động của nó đối với quan hệ quốc tế khu vực, tác giả chọn “Quan hệ Australia Việt Nam trong giai đoạn 1991-2013” làm đề tài luận án tiến sĩ lịch sử. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích chính của nghiên cứu là làm rõ quá trình vận động của quan hệ Australia - Việt Nam từ năm 1991 đến năm 2013, đồng thời làm rõ thực chất sự tiến triển trong quan hệ hai nước. Trên cơ sở đó, tác giả chỉ ra những nhân tố tác động, những thành tựu và hạn chế của mối quan hệ này trên các lĩnh vực chủ chốt, cũng như bước đầu hệ thống lại những đặc điểm chính của quan hệ song phương, nêu lên đánh giá và tác động của mối quan hệ này đối với sự phát triển của hai nước cũng như đối với khu vực. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Thứ nhất, phân tích những nhân tố tác động đến quan hệ Australia - Việt Nam (nhân tố bên ngoài, nhân tố bên trong và nhân tố lịch sử). - Thứ hai, làm rõ sự tiến triển của quan hệ Australia - Việt Nam từ năm 1991 đến năm 2013 trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, an ninh - quốc phòng và một số lĩnh vực trọng tâm khác… - Thứ ba, từ kết quả của quan hệ Australia - Việt Nam trong giai đoạn 19912013, nhận xét, rút ra đặc điểm của quan hệ và phân tích sự tác động của mối quan hệ này đối với Australia, Việt Nam và Đông Nam Á. - Thứ tư, nhận diện những cơ hội và thách thức, cũng như trong chừng mực nào đó, là những vấn đề đặt ra cho quan hệ hai nước trong thời gian tới. 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là quan hệ Australia - Việt Nam trong giai đoạn 1991-2013. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về mặt không gian, tính chất của đề tài là nghiên cứu về quan hệ song phương nên không gian nghiên cứu chính là Australia và Việt Nam. Bên cạnh đó, quan hệ Australia - Việt Nam là liên khu vực nên được đặt trong sự vận động của khu vực Đông Nam Á và châu Á - Thái Bình Dương. Xác định như vậy để có cái nhìn đầy đủ hơn về các nhân tố có tác động đến quan hệ hai nước. Quan hệ Australia - Việt Nam diễn ra trên hai bình diện là song phương và đa phương. Trong khuôn khổ đề tài, tác giả tập trung vào khía cạnh song phương. Đó là quan hệ hai chiều Australia - Việt Nam và Việt Nam - Australia. Về mặt thời gian, giai đoạn 1991-2013 là khung thời gian mà Luận án tập trung nghiên cứu. Mốc thời gian 1991 là khởi đầu bởi lẽ: (i) Chiến tranh lạnh kết thúc, mở đầu cho bối cảnh mở rộng và tăng cường các quan hệ quốc tế trên phạm vi toàn thế giới; (ii) Vấn đề Campuchia được giải quyết thỏa đáng đã tạo điều kiện cho quan hệ Australia - Việt Nam có nhiều bước phát triển; (iii) Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VII, Đảng Cộng sản Việt Nam đã đề ra phương châm: “Việt Nam muốn là bạn với tất cả các nước trong cộng đồng thế giới, phấn đấu vì hòa bình, độc lập và phát triển”; (iv) Paul Keating nhậm chức Thủ tướng của Australia và nhấn mạnh rằng Australia sẽ thúc đẩy các hoạt động đối nội lẫn đối ngoại để đưa Australia trở thành một bộ phận của châu Á. Năm 2013 là mốc kết thúc thời gian nghiên cứu vì đây là cột mốc đánh dấu 40 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Australia - Việt Nam. Việc kết lại đề tài vào năm 2013 cũng nhằm đánh giá đúng đắn triển vọng của Nghị quyết Trung ương 8 (khóa IX) về xác định “đối tác, đối tượng” trong chiến lược xây dựng và phát triển đất nước. Thêm nữa, giới hạn đề tài trong giai đoạn 1991-2013 giúp việc nghiên cứu tập trung và thể hiện rõ tính chất lịch sử của đề tài, cũng như đủ độ lùi về mặt thời gian để rút ra những bài học và dự báo cho mối quan hệ này trong tương lai. 4 Về nội dung, Luận án tập trung nghiên cứu (i) các nhân tố tác động đến quan hệ Australia - Việt Nam trong giai đoạn 1991-2013, (ii) sự tiến triển của quan hệ hai nước trên các lĩnh vực chủ chốt là chính trị, kinh tế, quốc phòng, văn hóa - xã hội..., (iii) kết quả, đặc điểm và tác động của mối quan hệ đối với sự phát triển của Australia, Việt Nam, Đông Nam Á. 4. Cách tiếp cận, phƣơng pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu tham khảo của luận án Cách tiếp cận của Luận án là cách tiếp cận cấu trúc. Tiếp cận cấu trúc tạo điều kiện để tìm hiểu môi trường của quan hệ Australia - Việt Nam, giúp soi xét các nhân tố tác động tới quan hệ, tìm ra những nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi trong quan hệ, các nhân tố chi phối hành vi của các chủ thể quan hệ quốc tế, tạo thêm cơ sở để nhận biết và dự báo chiều hướng phát triển của quan hệ... Cách tiếp cận này cũng giúp làm rõ những chủ trương, chính sách và những chuyển biến trong quan hệ hai nước. Bên cạnh đó, các cách tiếp cận của khoa học địa chính trị, lý luận về quan hệ quốc tế, các lý thuyết quan hệ quốc tế (chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa kiến tạo) cũng được sử dụng để làm rõ những nội dung trong mối quan hệ này. Phương pháp nghiên cứu chủ yếu của Luận án là phương pháp lịch sử. Phương pháp lịch sử được sử dụng nhằm xem xét toàn bộ tiến trình từ khi Australia chú trọng gắn sự phát triển của quốc gia với châu Á cho đến khi Australia tập trung vào Đông Nam Á và bắt đầu chuyển biến tư duy đối ngoại với Việt Nam mà cụ thể là thành tựu thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vào năm 1973. Các cơ sở này giúp nghiên cứu quan hệ Australia - Việt Nam trong giai đoạn 1991-2013 phản ánh được tính tiếp nối với các giai đoạn trước đó. Đồng thời, mối liên hệ giữa các sự kiện từ đồng đại (giữa Australia và Việt Nam) và lịch đại (các giai đoạn trước, sau) cũng là dòng mạch xuyên suốt của Luận án. Để bổ trợ cho phương pháp lịch sử, một số phương pháp cũng được vận dụng trong Luận án: - Phương pháp logic giúp tập trung vào những diễn biến cốt lõi của vấn đề, tính chất phổ biến và quy luật vận động của quan hệ. Nghiên cứu quan hệ Australia - Việt Nam (i) phải được đặt trong mục tiêu phát triển quan hệ đối ngoại của cả hai quốc gia; và (ii) phải được xem xét, nghiên cứu trong tương quan với những định 5 hướng trong chính sách đối ngoại của hai quốc gia với tổng thể khu vực châu Á Thái Bình Dương. Qua đó, tác giả rút ra đặc điểm, tính chất và xu hướng vận động của quan hệ hai nước trong tổng thể sự vận động của quan hệ quốc tế khu vực. - Phương pháp so sánh giúp rút ra những đặc trưng, lý giải các khác biệt của mối quan hệ qua các giai đoạn lịch sử. Tác giả sử dụng phương pháp này để tìm ra những tương đồng và khác biệt trong quan hệ hai nước qua các giai đoạn và cũng nhằm làm rõ tương quan so sánh về nhiều chiều kích như tiềm lực, vị thế quốc tế, thái độ và cả mức độ quyết tâm của hai quốc gia trong việc phát triển quan hệ. - Phương pháp thống kê được vận dụng để thống kê tần suất các chuyến thăm, mức độ xuất hiện các thuật ngữ trong các bài phát biểu, các văn bản ngoại giao, các tuyên bố chung… để trên cơ sở đó tìm ra khuynh hướng phát triển và sự chuyển biến của mối quan hệ Australia - Việt Nam. Kết quả của lượng hóa là căn cứ giúp hiểu rõ mức độ suy giảm hay tăng cường của quan hệ trên các lĩnh vực và giúp rút ra các nhận định, đánh giá xác thực và có tính thuyết phục. Các phương pháp được kết hợp chặt chẽ bởi trong nhiều trường hợp, bản thân của phương pháp này đã có sự thâm nhập của phương pháp kia. Các phương pháp nêu trên được áp dụng lồng ghép và linh hoạt nhằm làm nổi bật vấn đề nghiên cứu và tăng tính khoa học cho đề tài. Bên cạnh đó thì, các quan điểm và ý tưởng của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, những quan điểm của Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về đường lối đối ngoại cũng giúp soi chiếu nhiều luận điểm trong Luận án, vì thế mà giá trị của chúng là không thể chối bỏ. Nguồn tài liệu được sử dụng trong Luận án bao gồm các văn kiện của Chính phủ hai nước, các tuyên bố báo chí của hai bên, các ấn phẩm liên quan đến chính sách đối ngoại hai nước… Các luận luận án tiến sĩ ở Australia và Việt Nam có liên quan đến công trình nghiên cứu cũng là nguồn tư liệu quan trọng phục vụ cho Luận án. Nguồn tài liệu từ sách chuyên khảo, sách tham khảo, báo chí, tạp chí chuyên ngành, kỷ yếu hội thảo, văn bản pháp luật, Internet… cũng được tham khảo có chọn lọc. Ngoài ra, tác giả còn chú ý tham khảo các thông tin qua phỏng vấn các chuyên gia 6 quan hệ quốc tế từ phía Australia và Việt Nam. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Cho đến thời điểm hoàn thành thì Luận án được xem là một trong những công trình chuyên khảo đầu tiên ở Việt Nam nghiên cứu một cách có hệ thống về “Quan hệ Australia - Việt Nam trong giai đoạn 1991-2013”. Với ý nghĩa đó, Luận án có những đóng góp mới về khoa học như sau: (i) là một trong số những công trình chuyên khảo đầu tiên từ góc nhìn Việt Nam về mối quan hệ này trong giai đoạn 1991-2013; (ii) nghiên cứu toàn diện và hệ thống về các nhân tố tác động, sự tiến triển của quan hệ trên các lĩnh vực chủ chốt và nhận xét về tác động của mối quan hệ đối với tình hình của mỗi quốc gia và khu vực. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1 Ý nghĩa lý luận Thứ nhất, Luận án kết hợp cách tiếp cận lịch sử với cách tiếp cận quan hệ quốc tế. Điều này được phản ánh qua việc phác dựng lại một giai đoạn lịch sử trong quan hệ hai nước trên những lĩnh vực chủ chốt, kết hợp với cách tiếp cận từ Chủ nghĩa Tự do (Liberalism) và Chủ nghĩa Kiến tạo (Constructivism) trong quan hệ quốc tế và góc nhìn địa chính trị (Geopolitics). Thứ hai, Luận án cung cấp góc nhìn thực tiễn từ nghiên cứu và phân tích quan hệ song phương trên các cấp độ phân tích (Levels of analysis) là cá nhân, quốc gia và hệ thống. Thứ ba, Luận án đóng góp lý luận cho việc phân tích mối quan hệ song phương giữa hai nước với tính chất liên khu vực và trong sự tương tác với các nước lớn. Thứ tư, Luận án đóng góp lý luận cho việc đưa quan hệ vốn tồn tại nhiều vấn đề lịch sử (đối đầu và thiếu tin tưởng) sang quan hệ đối tác toàn diện. 6.2 Ý nghĩa thực tiễn Thứ nhất, Luận án hướng đến phục vụ cho công tác đối ngoại của Australia và Việt Nam. Kết quả của Luận án gợi mở về phương diện hoạch định chính sách của Australia đối với Việt Nam trong tương lai. Xa hơn, Australia có thể trên cơ sở quan hệ với Việt Nam để kiến tạo các mô hình quan hệ với các quốc gia khác tại Đông Nam Á. Bên cạnh đó, phía Việt Nam có thể tổng kết, kiểm nghiệm và đánh giá xác 7 đáng hơn thực tiễn triển khai chính sách đối ngoại với Australia từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VII (1991) đến Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI (2011). Thứ hai, Luận án là nguồn tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu, giảng dạy. Luận án là tài liệu nghiên cứu, giảng dạy cho giảng viên và sinh viên của các trường Đại học, Cao đẳng…; các Viện nghiên cứu hay các cơ quan, ban ngành, cá nhân có nhu cầu. Chính sách đối ngoại Australia, Lịch sử ngoại giao Việt Nam, Chính sách đối ngoại Việt Nam, Lịch sử Quan hệ Quốc tế, Quan hệ Quốc tế phương Đông… là những môn học có thể trực tiếp tham khảo những nội dung của Luận án. Thứ ba, Luận án là một trong những cơ sở để các cơ quan phía Australia đánh giá đầy đủ hơn về tình hình, mức độ nghiên cứu quan hệ Australia - Việt Nam. Việc rút kinh nghiệm từ Luận án hay khảo cứu những thông tin từ luận án cũng góp phần định hướng và làm cơ sở cho những công trình nghiên cứu khoa học chuyên sâu hoặc mở rộng hơn về phạm vi và đối tượng nghiên cứu trong tương lai. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận án được cấu tạo theo 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài Chương 2: Những nhân tố tác động đến quan hệ Australia - Việt Nam Chương 3: Quan hệ Australia - Việt Nam giai đoạn 1991-2013 Chương 4: Một số nhận xét về quan hệ Australia - Việt Nam (1991-2013) 8 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 1.1. Các công trình nghiên cứu về chính sách đối ngoại của Australia và Việt Nam 1.1.1. Các công trình về chính sách đối ngoại của Australia Các công trình ở nước ngoài Các công trình nghiên cứu về chính sách đối ngoại của Australia và sự vận động của quan hệ quốc tế tại châu Á - Thái Bình Dương từ sau Chiến tranh lạnh (1991) khá phong phú và đa dạng. Trong cuốn “Making Australian Foreign Policy” (Cambridge University Press, 2007), Allan Gyngell và Michael Wesley tập trung vào 4 vấn đề chính là an ninh, thịnh vượng, các giá trị và vị thế của Australia. Các tác giả đã thảo luận về các quy trình, các tổ chức, chủ thể và các tính toán liên quan đến việc hoạch định chính sách đối ngoại của Australia. Trên cơ sở tiếp cận các quan điểm và đánh giá của những nhà ngoại giao Australia, hai tác giả làm rõ vai trò của các cơ quan Chính phủ và các tổ chức tình báo hỗ trợ hoạch định chính sách của Chính phủ. Nhìn chung, cuốn sách đã cung cấp chi tiết quá trình, nội dung và những ưu tiên trong chính sách đối ngoại của Australia. Những cơ sở này giúp tác giả tìm hiểu những yếu tố chi phối chính sách đối ngoại của Australia. Đặt trọng tâm vào tìm hiểu vai trò của Australia tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương, Taylor Brendan xem xét các tác động từ môi trường bên ngoài đối với tư duy đối ngoại của Australia. Cuốn “Australia as an Asia-Pacific Regional Power: Friendships in Flux?” (Routledge, 2007) đánh giá tính ổn định của Australia trong vai trò cường quốc khu vực truyền thống. Những thách thức mới như một Trung Quốc đang gia tăng ảnh hưởng, một nước Mỹ ngày càng quyết đoán và tác động từ cuộc chiến chống khủng bố do Mỹ phát động đã buộc Australia phải điều chỉnh thứ tự ưu tiên cả về an ninh lẫn quan hệ đồng minh. Tác giả cũng nghiên cứu quan hệ của Australia với các cường quốc khác trong khu vực để từ đó đánh giá mục đích cơ bản, nguyện vọng và định hướng tương lai trong chính sách đối ngoại của Australia. Rõ ràng là, chính sách đối ngoại của Australia đã có sự điều chỉnh dựa trên nhận thức về môi trường an ninh lân cận. 9 Cơ sở này giúp việc lý giải và đánh giá những thay đổi trong chính sách đối ngoại của Australia với Việt Nam được toàn diện hơn. Được viết bởi một trong những nhà tư tưởng nổi bật nhất của Australia, cuốn sách súc tích dày 224 trang “There Goes the Neighbourhood: Australia and the Rise of Asia” (University of New South Wales Press, 2011) đã gợi nên những tranh luận trong công chúng về tương lai chính sách đối ngoại của Australia. Michael Wesley cho rằng, khi xét đến yếu tố địa lý và kinh tế thì Australia có quan hệ rất mật thiết với châu Á. Ông lý luận, thay vì thực thi các chính sách khép kín thì Australia nên sáng tạo và chủ động tham gia vào giải quyết các vấn đề toàn cầu tại khu vực. Đây là những gợi mở để nhận thức đầy đủ hơn về tầm quan trọng của châu Á trong chính sách đối ngoại của Australia và đồng thời là lý giải việc Australia ngày càng tham gia tích cực vào các vấn đề của khu vực. Cuốn “Australia in International Politics: An Introduction to Australian Foreign Policy” (Allen & Unwin, 2011) của Stewart Firth cũng rất đáng chú ý. Cuốn sách đã khắc họa bức tranh sinh động về thực tiễn quan hệ quốc tế kể từ sau khủng bố nước Mỹ năm 2001 và các vụ đánh bom Bali năm 2002. An ninh đã trở thành vấn đề chi phối chính sách ngoại giao của Australia, thể hiện qua việc lực lượng quân đội Australia hiện diện tại Afghanistan để chống lại mối đe dọa khủng bố của Taliban. Hàng trăm binh sĩ và cảnh sát Australia cũng tích cực phối hợp với các quốc gia châu Á - Thái Bình Dương. Trong ấn bản mới đã được sửa đổi và cập nhật, Stewart Firth đã lý giải cách mà Australia phản ứng lại với những thách thức mang tính toàn cầu. Cuốn sách cũng mô tả sự phát triển trong chính sách đối ngoại của Australia song song với đánh giá vai trò của Australia trong Liên Hợp Quốc, chính sách quốc phòng, những nỗ lực kiểm soát vũ khí hạt nhân, can thiệp nhân đạo và gìn giữ hòa bình. Bên cạnh đó, Stewart Firth còn đánh giá sự trỗi dậy của Trung Quốc. Không quá đề cao lý luận, tác giả đã mô tả và lý giải những bước chuyển quan trọng của Australia về tư duy đối ngoại, đó là vấn đề an ninh có vai trò đặc biệt quan trọng. Chính sách của Australia đối với Việt Nam nói riêng và châu Á nói chung cũng nằm trong nhận thức đó. Trong bài viết “Power shift: rethinking Australia's place in the Asian century” 10 (Australian Journal of International Affairs, Vol. 65, No. 1, 2011), giáo sư Hugh White tại College of Asia and the Pacific (ANU) xem xét sự thay đổi cán cân quyền lực thời kỳ hậu chiến tranh Việt Nam, nổi bật là sự trỗi dậy của Trung Quốc đang thách thức vị thế của Mỹ tại châu Á. Tác giả cho rằng mô hình “hòa hợp quyền lực” dưới sự chi phối của các cường quốc là Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ có thể mang lại hòa bình cho khu vực. Trên cơ sở nhận thức trên, tác giả nhận định sự trỗi dậy của Trung Quốc chắc chắn có ảnh hưởng đến môi trường chiến lược của Australia. Australia đối diện với 2 thách thức tồn tại song song: bảo vệ quyền lợi và chuẩn bị cho các diễn biến phức tạp trong tương lai. Tác giả đề xuất, Australia nên xem xét vai trò của mình tại châu Á và chủ động gắn kết Trung Quốc và Mỹ trong trật tự “hòa hợp quyền lực”. Hugh White cho rằng để củng cố vị thế trung cường trong “thế kỷ châu Á” thì Australia nên suy nghĩ nghiêm túc về chính sách ngoại giao và quốc phòng. Tăng cường quan hệ với Việt Nam và các quốc gia Đông Nam Á có thể nằm trong mục tiêu đó. Với bài viết “The Decline of US Economic Power and Influence: Implications for Australian Foreign Policy” (Australian Journal of Political Science, Vol. 48, No. 2, 2013), Mark Beeson nhận định Australia đang đối mặt với một tập hợp các tình huống khó xử trong 3 lĩnh vực đối ngoại, quốc phòng và kinh tế. Australia có truyền thống dựa vào Mỹ để bảo đảm năng lực quốc phòng và thường xuyên chứng minh lòng trung thành với liên minh chiến lược. Tuy nhiên, về khía cạnh kinh tế, Australia đã trở nên phụ thuộc nhiều hơn vào Trung Quốc. Mark Beeson tập trung đánh giá các lý thuyết về cạnh tranh giữa các cường quốc và các yếu tố chủ yếu đang định hình khu vực và môi trường chính sách của Australia. Tác giả lập luận, Australia có thể đạt được lợi ích và uy tín từ việc hợp tác với các trung cường khác trong các thể chế đa phương. Tài liệu này cung cấp góc nhìn phong phú hơn về cạnh tranh giữa các cường quốc và sự chi phối của các cường quốc đến chính sách đối ngoại của Australia. Trong nỗ lực khẳng định mình và thoát thế lưỡng nan Mỹ Trung, Australia có thể tăng cường quan hệ với ASEAN. Quan hệ Australia - Việt Nam có nhiều giá trị tiềm năng. Những đánh giá về tương lai mối quan hệ này sẽ được làm rõ trong đề tài. 11 Các công trình trong nước Luận án tiến sĩ Sử học của Đỗ Thị Hạnh với tên gọi “Quan hệ Australia với Đông Nam Á từ sau chiến tranh thế giới thứ hai đến giữa thập niên 90” mà sau này đã được NXB Giáo dục xuất bản (1999) với tên gọi “Quan hệ của Australia với Đông Nam Á từ sau chiến tranh thế giới lần thứ hai” đã khắc họa lại quan hệ đối ngoại của Australia với các quốc gia Đông Nam Á. Trong đó, tác giả dành một dung lượng nhất định để bàn về quan hệ Australia - Việt Nam trong nửa đầu thập niên 90. Tuy nhiên, do tính chất khá rộng về không gian và thời gian nghiên cứu nên quan hệ Australia - Việt Nam chưa được khắc họa đầy đủ. Luận án nghiên cứu quan hệ Australia - Việt Nam trên cơ sở xem xét sự điều chỉnh trong chính sách đối ngoại của Australia với các nước Đông Nam Á nhằm hiện thực hoá mục tiêu “một quốc gia châu Á - Thái Bình Dương”. Cuốn sách “Chính sách của Australia đối với ASEAN từ 1991 đến nay: Hiện trạng và triển vọng” do Vũ Tuyết Loan chủ biên (NXB Khoa học Xã hội, 2005) đã xem xét các chính sách của Australia đối với ASEAN trên từng lĩnh vực cụ thể như chính trị - ngoại giao, an ninh - quốc phòng, kinh tế, giáo dục… Trên cơ sở xem xét sự điều chỉnh chính sách của Australia đối với ASEAN qua hai giai đoạn là 19911996 và 1996-2004, các tác giả đã khái quát quan hệ song phương Australia - Việt Nam (giai đoạn 1991-1996; giai đoạn 1996-2004). Những dự báo về xu thế phát triển quan hệ Australia - ASEAN từ những năm đầu thế kỷ XXI trong sự vận động của các nhân tố khu vực và quốc tế cũng sẽ được xem xét và đánh giá khi liên hệ chúng với thực tiễn quan hệ hai nước. Thông tin và tư liệu mà tác giả khai thác và hệ thống sẽ được Luận án kế thừa. Vào năm 1997 và 1999, Khoa Đông phương học (Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh) tổ chức 2 Hội thảo khoa học về Australia. Thành quả của Hội thảo lần thứ nhất là Kỷ yếu “Hành trình vào Australia” (cuối năm 1998). Các bài viết trong hai hội thảo này cũng đề cập ít nhiều đến các chính sách đối ngoại của Australia trong bối cảnh thế giới và khu vực đang vận động, thời gian là kết thúc thế kỷ XX và chuẩn bị bước sang thế kỷ XXI. Tiếp theo đó, quyển “Ôxtrâylia ngày nay” do Vũ Tuyết Loan chủ biên (NXB 12 Khoa học Xã hội, 1998) cũng đã giới thiệu bức tranh khái quát về lịch sử, hệ thống chính trị, con người, văn hóa - nghệ thuật, phong tục… của Australia. Quan trọng là cuốn sách đã tổng kết mối quan hệ xuyên suốt 25 năm từ khi thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Australia với Việt Nam (1973-1998). Đây là cơ sở quan trọng giúp đánh giá một số thành tựu trong quan hệ hai nước từ thực tiễn triển khai đường lối đối ngoại của Australia và Việt Nam. Trong cuốn “Nghiên cứu Australia” do Bùi Khánh Thế chủ biên (NXB Giáo dục, 1999), trong đó tác giả Luận án chú ý đến các nghiên cứu về cộng đồng người Việt Nam tại Australia (của Bùi Huy Khoát, Trần Trọng Đăng Đàn), sự chuyển biến qua các giai đoạn và đóng góp của họ vào sự phát triển của Australia nói riêng và quan hệ Australia - Việt Nam nói chung; những bài viết về văn hóa Australia (của Đỗ Thị Hạnh, Ngô Văn Lệ) cũng có nhiều giá trị tham khảo. Bài viết “Châu Á trong chính sách đối ngoại của Australia - lịch sử và hiện tại” (Tập san Khoa học Xã hội & Nhân văn, Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh, Số 53, 2012) của Trần Nam Tiến đã hệ thống hóa lịch sử và tầm quan trọng của châu Á trong chính sách đối ngoại của Australia. Tác giả đã trình bày lịch sử hiện diện của Australia tại châu Á với các mốc lịch sử: từ Chiến tranh thế giới thứ hai đến đầu thập niên 70 của thế kỷ XX là giai đoạn mà chính sách đối ngoại của Australia bị chi phối bởi các yếu tố quốc phòng và an ninh trong sự phụ thuộc chặt chẽ vào Mỹ, từ giữa thập niên 70 của thế kỷ XX là giai đoạn mà Australia hướng đến chính sách đối ngoại độc lập và có những điều chỉnh cơ bản đối với châu Á khi nhận thức sâu sắc về bối cảnh và cục diện quốc tế có liên quan đến lợi ích của Australia, từ đầu đến giữa thập niên 90 của thế kỷ XX là giai đoạn Australia hoàn thiện và đẩy mạnh chính sách “hướng Á” với các hoạt động giao lưu kinh tế và chính trị, từ khi Thủ tướng John Howard lên nắm quyền (1996) là giai đoạn Australia đẩy mạnh hội nhập vào châu Á và có những đóng góp rất thiết thực cho sự phát triển của khu vực. Trong đó, hai giai đoạn sau với đặc trưng là sự chuyển biến về nhận thức của Australia đối với một châu Á năng động và giàu tiềm năng được lưu tâm. Đây là cơ sở để “kết dính” quan hệ Australia Việt Nam trong tổng thể tư duy đối ngoại của Australia đối với châu Á. 13