Tài liệu Quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng mỹ sau chiến tranh thế giới thứ hai (từ năm 1945 đến năm 1960)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ THU HẰNG QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI TIÊU DÙNG MỸ SAU CHIẾN TRANH THẾ GIỚI THỨ HAI (TỪ NĂM 1945 ĐẾN NĂM 1960) Ngành: Lịch sử thế giới Mã số: 9229011 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TS. TRẦN THỊ VINH Hà Nội - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu được sử dụng trong luận án hoàn toàn trung thực, khách quan và có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Những kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án Lê Thị Thu Hằng ii LỜI CẢM ƠN Tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Trần Thị Vinh, giáo viên hướng dẫn, người đã ủng hộ ý tưởng nghiên cứu khoa học của tôi và là chỗ dựa tinh thần quan trọng giúp tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Viện Nghiên cứu Châu Mỹ đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và công tác, các thầy cô trong Viện Sử học, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, Khoa Lịch sử, Học viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và đồng nghiệp Viện Nghiên cứu Châu Mỹ đã quan tâm, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời biết ơn sâu sắc tới gia đình tôi, chồng, các con và bạn bè thân thiết đã là nguồn động viên lớn lao và động lực để tôi hoàn thành luận án này. Xin chân thành cảm ơn! iii MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT..........................................................iv DANH MỤC HÌNH VÀ BẢNG BIỂU........................................................... v MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ...................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án ....................................... 4 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án .................. 5 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án .................................................. 6 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ................................................. 7 7. Cơ cấu của luận án .................................................................................. 9 CHƯƠNG 1-TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ ....... 10 1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước ............................................... 10 1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ................................................ 12 1.2.1. Công trình về những vấn đề lý thuyết ............................................ 13 1.2.2. Các công trình nghiên cứu kinh điển .............................................. 15 1.2.3. Các công trình nghiên cứu đương đại ............................................. 19 1.2.4. Các công trình nghiên cứu về xã hội tiêu dùng Mỹ thời hậu chiến 22 1.2.5. Các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của xã hội tiêu dùng Mỹ28 Một số nhận xét ......................................................................................... 32 CHƯƠNG 2-CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI TIÊU DÙNG MỸ ................................................................. 35 2.1. Cơ sở lý luận về xã hội tiêu dùng .................................................... 35 2.1.1. Khái niệm xã hội tiêu dùng ............................................................. 35 2.1.2. Các lý thuyết về sự tồn tại và phát triển của xã hội tiêu dùng ........ 37 2.2. Cơ sở lịch sử của xã hội tiêu dùng Mỹ ........................................... 43 2.2.1. Thời kỳ lập quốc (1620-1775) ........................................................ 43 2.2.2. Thời kỳ Cách mạng Mỹ (1776-1854) ............................................. 45 2.2.3. Thời kỳ đầu công nghiệp hóa (1885-1920) .................................... 47 2.3. Cơ sở hình thành xã hội tiêu dùng Mỹ giai đoạn 1945-1960 ....... 52 2.3.1. Yếu tố chính trị ............................................................................... 52 2.3.2. Yếu tố kinh tế .................................................................................. 57 2.3.3. Yếu tố xã hội ................................................................................... 61 Tiểu kết chương 2 ...................................................................................... 66 CHƯƠNG 3-SỰ VẬN ĐỘNG CỦA XÃ HỘI TIÊU DÙNG MỸ (1945 1960)................................................................................................................ 67 3.1. Những thay đổi trong phương thức tiêu dùng của nước Mỹ (1945-1960) ............................................................................................... 67 3.1.1. Thay đổi về nhà ở ........................................................................... 67 3.1.2. Thay đổi về phương tiện di chuyển ................................................ 72 3.1.3. Thay đổi về thiết bị tiêu dùng tiết kiệm lao động ........................... 78 3.1.4. Thay đổi về các loại hình giải trí .................................................... 85 3.2. Sự phát triển của các công cụ thúc đẩy tiêu dùng ở Mỹ .............. 88 3.2.1. Quảng cáo và truyền thông ............................................................. 89 3.2.2. Thẻ tín dụng .................................................................................... 94 3.2.3. Trung tâm thương mại .................................................................... 97 3.2.4. Phương thức chăm sóc và giáo dục trẻ em ................................... 102 Tiểu kết chương 3 .................................................................................... 106 CHƯƠNG 4-MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ XÃ HỘI TIÊU DÙNG MỸ .... 108 4.1. Tác động của xã hội tiêu dùng Mỹ ............................................... 108 4.1.1. Tác động kinh tế ........................................................................... 108 4.1.2. Tác động xã hội............................................................................. 114 4.1.3. Tác động môi trường..................................................................... 124 4.2. Một số nhận xét về xã hội tiêu dùng Mỹ và gợi ý cho Việt Nam 129 ii 4.2.1. Một số nhận xét về xã hội tiêu dùng Mỹ giai đoạn 1945-1960 .... 129 4.2.2. Xu hướng tiêu dùng ở Việt Nam hiện nay .................................... 135 4.2.3. Một số gợi ý đối với Việt Nam ..................................................... 142 Tiểu kết chương 4 .................................................................................... 148 KẾT LUẬN .................................................................................................. 149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN............................................................................. 153 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 154 PHẦN PHỤ LỤC............................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Tập đoàn viễn thông Mỹ AT&T - American Telephone & Telegraph Cơ quan triển khai năng lượng sạch CEDA - Clean Energy Deployment Administration DDT – Dichloro Diphenyl Trichloroethane Thuốc trừ sâu Hiệp hội bảo vệ môi trường Mỹ EPA - Environmental Protection Agency FHA - Federal Housing Administration Cơ quan quản lý nhà liên bang G.I. Bill - Genera Issue Bill Luật dành cho cựu chiến binh Mỹ IMF - International Monetory Fund Quỹ tiền tệ quốc tế IT&T - International Telephone and Tập đoàn viễn thông quốc tế Telegraph LEED - Leadership in Energy and Hệ thống tiêu chuẩn quốc tế về Environmental Design kiến trúc xanh MIT - Massachusetts Institute of Viện công nghệ Masachusettes Technology NATO - The North Atlantic Treaty Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Organization Tây Dương NDEA - National Defense Education Luật giáo dục quốc phòng Act NPR - National Public Radio Đài phát thanh quốc gia OECD - Organisation for Economic Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế Co-operation and Development iv DANH MỤC HÌNH VÀ BẢNG BIỂU 1.Hình 2.1.Bùng nổ trẻ sơ sinh thời kỳ hậu chiến.......................................... 171 2.Hình 2.2.Số trẻ em được sinh ra mỗi năm ở Mỹ (1940-1980).................... 61 3.Hình 3.1.Nhà ở khu đô thị Levittown, Pennsylvania................................. 171 4.Hình 3.2.Tỉ lệ hộ gia đình Mỹ sở hữu xe hơi và sở hữu nhà (18901980)............................................................................................................... 72 5.Hình 3.3.Một số mẫu xe hơi phổ biến trong thập niên 1950....................... 172 6.Hình 3.4.Căn bếp Mỹ thập niên 1950........................................................ 172 7.Hình 3.5.Giấc mơ Mỹ thập niên 1950......................................................... 173 8.Hình 3.6.Rạp chiếu phim ngoài trời cho các gia đình đi xe hơi.................. 174 9.Bảng 3.1.Một số nhà hàng ăn nhanh nổi tiếng ra đời trong thập niên 1950................................................................................................................. 82 10.Bảng 3.2.Các trung tâm thương mại được xây dựng ở Mỹ thập niên 1950................................................................................................................. 174 11.Hình 4.1.Diện tích nhà trung bình ở Mỹ qua các năm (1980-2013).......... 116 12.Hình 4.2.Thời gian làm việc trung bình của một số quốc gia phát triển, năm 2014....................................................................................................... 175 13.Hình 4.3.Kỳ nghỉ và ngày nghỉ được trả lương của Mỹ so với các nước OECD.............................................................................................................. 176 14.Bảng 4.1.Một vài số liệu về mức tiêu dùng của người Mỹ........................ 176 15.Bảng 4.2.Mô hình mua sắm xanh ở Mỹ..................................................... 178 v MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sau hơn 30 năm đổi mới, Việt Nam đã trở thành quốc gia đang phát triển với mức thu nhập trung bình trong một nền kinh tế năng động và có mức hội nhập sâu rộng với nền kinh tế thế giới. Với dân số gần 95 triệu người, Việt Nam hiện là nước đông dân thứ 14 trên thế giới [5] và đang bước vào thời kỳ cơ cấu dân số vàng với tỷ lệ thanh thiếu niên cao nhất trong lịch sử của Việt Nam. Cơ cấu dân số này sẽ vừa là lực lượng sản xuất chủ lực, vừa là lực lượng tiêu dùng chính trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Dân số trong độ tuổi lao động tăng nhanh đã giúp cho thị trường tiêu thụ được mở rộng. Cùng với quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và thị trường hóa nền kinh tế, đô thị hóa ở Việt nam đã diễn ra nhanh hơn. Mục tiêu đến năm 2020, dân số đô thị sẽ là khoảng 44 triệu người, chiếm 45% dân số cả nước, năm 2025 dân số đô thị sẽ là khoảng 52 triệu người, chiếm 50% dân số cả nước [28]. Tốc độ tăng trưởng kinh tế thường xuyên ở mức cao đi kèm với sự cải thiện chất lượng hệ thống hạ tầng kỹ thuật cũng như hạ tầng xã hội là điều kiện làm gia tăng chất lượng đời sống mọi mặt của cư dân đô thị, tạo nên sức hút mạnh cho các dòng di dân lớn từ nông thôn vào đô thị. Thêm vào đó, sự xuất hiện nhiều đô thị mới do sự hình thành các khu công nghiệp, khu kinh tế, khu thương mại, trung tâm hành chính... khiến cho tỷ trọng dân cư đô thị ở Việt Nam tăng nhanh hơn nhiều so với các thời kỳ trước [10]. Sự phát triển dân số cùng quá trình dịch chuyển dân cư vào các trung tâm đô thị lớn đang tạo ra những ảnh hưởng quan trọng đến thói quen tiêu dùng tại Việt Nam. Việc gia tăng lực lượng lao động và hộ gia đình hạt nhân sẽ là động lực kích thích tiêu dùng và đưa tiêu dùng trở thành một yếu tố lớn trong tổng thể nền kinh tế. Điều đó không chỉ tạo điều kiện gia tăng về số lượng hàng tiêu dùng và dịch vụ mà còn đa dạng hóa về chủng loại, hình thức, khuyến khích các nhà kinh doanh mở rộng hoạt động sang nhiều ngành nghề, lĩnh vực, nâng cao đổi mới chất lượng sản phẩm, tận dụng tối đa lợi thế của thị trường. Bên cạnh đó, những tiện ích về cơ sở hạ tầng và sự kết nối xã hội thuận lợi đã tạo điều kiện làm gia tăng năng lực mua sắm và thay đổi hành vi tiêu dùng của người Việt. Lối tiêu dùng của người Việt đang chuyển mạnh từ tầm tiêu dùng của một nước nông nghiệp sang lối tiêu dùng của một xã hội công nghiệp. Do điều kiện sinh hoạt vật chất và tinh thần thay đổi, thu nhập và mức sống được cải thiện, hệ thống dịch vụ xã hội được mở rộng nên dân cư đô thị có nhiều cơ hội để phát triển, hoàn thiện văn hóa và lối sống của mình. Trong đó, biểu hiện rõ nhất là chi tiêu cho nhà ở, giáo dục - đào tạo, y tế, thông tin, văn hóa, du lịch, văn học nghệ thuật....trong tổng cơ cấu chi tiêu của các gia đình ở đô thị đang ngày càng cao hơn so với trước. Các đô thị đang hình thành một cấu trúc đa văn hóa, gắn với quá trình phân hóa xã hội và đa dạng hóa thành phần dân cư [10]. Nước Mỹ cũng đã từng trải qua thời kỳ công nghiệp hóa với sự bùng nổ kinh tế, đô thị và dân số trong 15 năm sau Chiến tranh thế giới thứ hai, trở thành quốc gia có đặc trưng là một xã hội tiêu dùng hiện đại bậc nhất thế giới. Thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai, từ năm 1945 đến năm 1960, được xem là thời kỳ vàng của nước Mỹ. Tốc độ tăng trưởng kinh tế cao dẫn đến những thay đổi xã hội lớn chưa từng thấy, cho phép người Mỹ phá vỡ những khuôn khổ của lối sống cũ. Sự hưng thịnh của nền kinh tế cùng với sự phát triển của các công cụ chính sách trên nhiều phương diện trong hơn một thập kỷ này đã đưa đời sống tiêu dùng của nước Mỹ đến một cấp độ mới. Nước Mỹ bước vào thời kỳ khi các giá trị tiêu dùng thống lĩnh và chi phối nền kinh tế, văn hóa, xã hội Mỹ. “Cuộc sống tươi đẹp” được định nghĩa bằng các giá trị kinh tế hay đời sống vật chất. Cuộc sống của người lao động Mỹ cũng thay đổi mạnh mẽ cùng với sự chuyển mình của một nước Mỹ được công nghiệp 2 hóa với số người tham gia vào các ngành dịch vụ ngày một gia tăng. Sự phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ trong thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai một mặt đã tạo ra chất xúc tác thúc đẩy sản xuất, khoa học kỹ thuật, nâng cao mức sống, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn những nguy cơ gây bất ổn kinh tế, xã hội và môi trường cho quốc gia này trong những thập kỷ sau. Do vậy, việc nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ giai đoạn 1945-1960 và tác động đa chiều của nó đến nước Mỹ trong những thập kỷ tiếp theo có ý nghĩa cấp thiết về khoa học và thực tiễn đối với Việt Nam. Về khoa học, việc nghiên cứu làm rõ những vấn đề cốt lõi về sự phát triển của xã hội tiêu dùng từ góc độ lịch sử vẫn còn là một khoảng trống trong các công trình nghiên cứu về Mỹ ở Việt Nam. Về thực tiễn, việc nghiên cứu đánh giá những tác động của xã hội tiêu dùng Mỹ và những ảnh hưởng lâu dài của nó sẽ góp phần nhận diện, giải mã xu hướng phát triển của xã hội và văn hóa tiêu dùng ở Việt Nam hiện nay để từ đó đưa ra những gợi ý cho Việt Nam trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Xuất phát từ nhận định này, tác giả đã lựa chọn vấn đề về xã hội tiêu dùng Mỹ làm đề tài nghiên cứu, đặc biệt là thời kỳ sau Chiến tranh thế giới thứ hai (từ năm 1945 đến năm 1960), khi nước Mỹ đang trong giai đoạn hưng thịnh về kinh tế và thực thi chính sách khuyến khích tiêu dùng, nhằm tăng cường tri thức về lịch sử Mỹ và gợi mở cho Việt Nam nhiều gợi ý quan trọng trong việc định hướng chính sách về phát triển kinh tế, văn hóa tiêu dùng hiện nay và trong những thập niên tới phù hợp với xu thế phát triển chung của thế giới. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích của luận án Mục đích của luận án là làm rõ sự vận động và thay đổi của xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ hậu chiến (1945-1960). Trên cơ sở đó, luận án đánh giá những tác động của xã hội tiêu dùng đối với sự phát triển của nước Mỹ và đưa ra những gợi ý kinh nghiệm cho Việt Nam. 3 2.2. Nhiệm vụ của luận án Để thực hiện mục đích trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau: - Hệ thống hóa tư liệu trong và ngoài nước có liên quan đến xã hội tiêu dùng Mỹ - Phân tích cơ sở lý thuyết về xã hội tiêu dùng Mỹ và những yếu tố chi phối, tác động đến sự hình thành của xã hội tiêu dùng Mỹ trong thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai - Phân tích sự vận động và thay đổi của xã hội tiêu dùng Mỹ trong giai đoạn 1945 – 1960 để thấy rõ xu hướng tiêu dùng của quốc gia này và những vấn đề đặt ra - Đánh giá những tác động tích cực và tiêu cực của xã hội tiêu dùng đối với nước Mỹ và đưa ra những gợi ý cho Việt Nam trong quá trình công nghiệp hóa, hội nhập kinh tế và phát triển xã hội. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu về quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng ở nước Mỹ thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai (từ năm 1945 đến năm 1960). 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian, luận án nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ; những biến đổi mạnh mẽ về điều kiện phát triển, sự vận động và hệ quả của xã hội tiêu dùng Mỹ trong phạm vi 50 bang của nước Mỹ giai đoạn hậu Chiến tranh thế giới thứ hai. - Về thời gian, luận án tập trung nghiên cứu quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ hậu Chiến tranh thế giới thứ hai (1945 - 1960). Tuy nhiên, để có một cách nhìn tổng thể trong tiến trình lịch sử nhằm rút ra những đánh 4 giá, kết luận xác đáng, tác giả cũng đề cập đến một số nội dung liên quan đến giai đoạn trước và sau thời gian nêu trên. Luận án chọn thời điểm nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ bắt đầu từ năm 1945 vì đây là năm Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, đánh dấu sự khởi đầu một thời kỳ lịch sử mới của nước Mỹ khi bước vào thời kỳ hoàng kim của sản xuất công nghiệp và sự bùng nổ của nhu cầu tiêu dùng bị kìm nén trong thập niên 1930 do khủng hoảng kinh tế và thời kỳ Chiến tranh thế giới thứ hai (1939-1945). Thời điểm nghiên cứu được lựa chọn kết thúc vào năm 1960 vì đây là thời điểm kết thúc 15 năm nước Mỹ tập trung phát triển kinh tế - xã hội vượt bậc, là thời kỳ người dân thực hiện “Giấc mơ Mỹ” của họ. Đây được xem là thời kỳ nền kinh tế Mỹ đạt được tốc độ tăng trưởng cao và ổn định xã hội thời kỳ hậu chiến, trước khi chuyển sang những năm 60 của thế kỷ XX với những biến động lớn trong đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội. - Về nội dung, luận án sẽ tổng quan tình hình nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ; phân tích những yếu tố tác động đến sự phát triển và quá trình vận động của xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ 1945-1960; đánh giá tác động của xã hội tiêu dùng đến nước Mỹ trong thời kỳ này và ảnh hưởng của nó trong những thập kỷ sau để từ đó rút ra một số gợi ý cho Việt Nam. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận Luận án sử dụng phương pháp duy vật biện chứng và phương pháp duy vật lịch sử để nghiên cứu, phân tích, đánh giá và rút ra các kết luận nhằm làm rõ mối liên hệ và các tác động của bối cảnh lịch sử đối với xã hội Mỹ trong thời kỳ 15 năm sau Chiến tranh thế giới thứ hai. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp lịch sử và phương pháp logic là hai phương pháp chủ đạo được sử dụng trong luận án nhằm giải quyết những nhiệm vụ của luận án. Tác giả sử dụng phương pháp lịch sử để tái hiện trung 5 thực bức tranh về xã hội Mỹ từ năm 1945 đến năm 1960. Phương pháp logic được sử dụng kết hợp để luận giải các vấn đề trong lịch sử và tìm ra bản chất, sự vận động không ngừng của xã hội tiêu dùng Mỹ. - Phương pháp so sánh cũng được vận dụng nhằm làm rõ các mô hình trước và sau Chiến tranh thế giới thứ hai của xã hội tiêu dùng Mỹ để từ đó có thể thấy được những đặc trưng của xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ này. Ngoài ra, luận án còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khác như phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, nhằm làm sáng tỏ những vấn đề đặt ra trong luận án. 4.3. Nguồn tài liệu - Tài liệu gốc: luận án được xây dựng dựa trên nguồn tài liệu gốc là các công trình nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn về xã hội tiêu dùng Mỹ nói chung và xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ sau Chiến tranh thế giới thứ hai, trong đó có nhiều công trình của các nhà nghiên cứu có uy tín trong các lĩnh vực sử học, xã hội học, nhân học, kinh tế học... - Tài liệu khác: luận án cũng được xây dựng dựa trên những nghiên cứu khác như các báo cáo, số liệu thống kê chính thức của Chính phủ Mỹ và các sách chuyên khảo, chuyên luận, luận án tiến sĩ, các bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí chuyên ngành, các trang thông tin trong và ngoài nước bằng tiếng Việt và tiếng Anh cập nhật tình hình liên quan đến nội dung của luận án. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Luận án là công trình nghiên cứu đầu tiên có hệ thống ở Việt Nam về quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ giai đoạn hậu Chiến tranh thế giới thứ hai (1945-1960), giai đoạn nước Mỹ hưng thịnh về kinh tế và phát triển các chính sách khuyến khích tiêu dùng. 6 - Luận án làm rõ một số vấn đề về sự phát triển của xã hội tiêu dùng, vấn đề còn chưa được quan tâm nghiên cứu nhiều ở Việt Nam; phân tích nền tảng kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của xã hội tiêu dùng Mỹ giai đoạn 1945-1960; chỉ ra sự vận động và tác động của xã hội tiêu dùng đến sự thay đổi tư duy, nhu cầu và hành động của người tiêu dùng Mỹ; phân tích những tác động tích cực và tiêu cực của việc khuyến khích tiêu dùng ở Mỹ để từ đó rút ra một số gợi ý chính sách cho Việt Nam. - Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần bổ sung vào các nghiên cứu xã hội tiêu dùng Mỹ cũng như việc giảng dạy lịch sử kinh tế, lịch sử xã hội và lịch sử văn hóa Mỹ. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Việc nghiên cứu quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ trong khoảng 15 năm sau Chiến tranh thế giới thứ hai (1945-1960) có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc. 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận án tập trung vào những vấn đề cốt lõi về sự phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ nhằm: - Tổng hợp, làm rõ một số vấn đề về sự phát triển của xã hội tiêu dùng, vấn đề còn chưa được quan tâm nghiên cứu nhiều ở Việt Nam. Hệ thống lại lịch sử phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ từ đầu thế kỷ XX cho đến thời kỳ sau Chiến tranh thế giới thứ hai. - Nghiên cứu và khai thác các nguồn tư liệu để phân tích những nhân tố tác động đến sự bùng nổ của xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ hậu chiến, từ năm 1945 đến năm 1960. - Tìm hiểu và lý giải những quan niệm, tư duy chi phối và dẫn dắt khuynh hướng tiêu dùng ở Mỹ thời kỳ hậu chiến. 7 - Đánh giá những ảnh hưởng của xã hội tiêu dùng Mỹ nhằm rút ra những gợi ý cho Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế và phát triển xã hội. Bằng việc phục dựng lại một giai đoạn lịch sử được xem là thời kỳ vàng của nước Mỹ với những thành tựu kinh tế, xã hội, văn hóa và sự thay đổi trong quan niệm, tư duy về lối sống tiêu dùng có tác động và ảnh hưởng lâu dài đến các thập kỷ sau của nước Mỹ, luận án góp phần bổ sung vào việc nghiên cứu lịch sử Mỹ ở Việt Nam qua cách tiếp cận vấn đề tiêu dùng trong xã hội Mỹ thời kỳ 1945-1960. Luận án sẽ góp phần làm sáng rõ những vấn đề cơ bản cũng như tính hai mặt của một xã hội tiêu dùng phát triển nhất thế giới. Đây cũng là một cố gắng lấp vào khoảng trống trong các nghiên cứu về xã hội tiêu dùng Mỹ ở Việt Nam và gợi ý về những định hướng cho sự phát triển của kinh tế tiêu dùng tại Việt Nam trong quá trình công nghiệp hóa. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Việc nghiên cứu về xã hội tiêu dùng Mỹ thời hậu chiến với những mặt tích cực và tiêu cực của nó có thể đem lại những gợi ý cho Việt Nam trong việc điều chỉnh chiến lược sản xuất và tiêu dùng để đưa ra định hướng chính sách phát triển có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa ba mặt kinh tế, xã hội và phát triển bền vững cho Việt Nam. Nghiên cứu về “Quá trình phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ sau Chiến tranh thế giới thứ hai (1945 -1960)” với phương châm khuyến khích tiêu dùng và những vấn đề đặt ra sẽ gợi mở cho Việt Nam nhiều gợi ý quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế, xã hội và hội nhập với xu thế phát triển chung của thế giới, tiến tới việc định hình cho một nền văn hoá tiêu dùng bền vững ở Việt Nam. Ngoài việc phục vụ cho công tác nghiên cứu và giảng dạy về lịch sử Mỹ, kết quả nghiên cứu của luận án có thể gợi mở những yếu tố văn hoá, xã hội tác động đến quan niệm về tiêu dùng của người Mỹ và sự thay đổi của nó theo thời gian nhằm tạo lập ý tưởng trong việc hợp tác kinh doanh với Mỹ, 8 giúp các doanh nghiệp Việt Nam hiểu thêm về tâm lý và nhu cầu trong xu hướng tiêu dùng ở Mỹ trong quan hệ kinh tế song phương. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận án gồm 4 chương chính: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu vấn đề. Từ việc hệ thống hóa tư liệu nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài luận án, tác giả phân tích, đánh giá tư liệu trên các phương diện như cách tiếp cận, phương pháp nghiên cứu, nội dung nghiên cứu, giá trị tham khảo đối với đề tài luận án để từ đó xây dựng luận cứ cho việc đi sâu phân tích những vấn đề mà luận án đặt ra. Chương 2. Cơ sở lý thuyết và thực tiễn về sự phát triển của xã hội tiêu dùng Mỹ (từ năm 1945 đến năm 1960). Chương 2 nêu định nghĩa về xã hội tiêu dùng, các lý thuyết về sự tồn tại và phát triển của xã hội tiêu dùng và khái quát lịch sử của xã hội tiêu dùng Mỹ. Tiếp đến, chương phân tích những yếu tố làm tiền đề cho quá trình hình thành xã hội tiêu dùng Mỹ sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Chương 3. Sự vận động của xã hội tiêu dùng Mỹ (1945-1960). Chương 3 đi sâu phân tích những thay đổi của xã hội tiêu dùng Mỹ, thể hiện ở một số phương thức tiêu dùng của người Mỹ thời kỳ hậu chiến, đồng thời lý giải sự thay đổi này qua sự phát triển của các công cụ thúc đẩy tiêu dùng ở Mỹ. Chương 4. Một số nhận xét về xã hội tiêu dùng Mỹ. Chương 4 nêu một số đặc điểm cơ bản của xã hội tiêu dùng Mỹ sau Chiến tranh thế giới thứ hai và những tác động của nó đến sự phát triển của nước Mỹ trên một số phương diện. Từ đó, luận án liên hệ với xu hướng tiêu dùng hiện tại ở Việt Nam và đưa ra một số gợi ý cho Việt Nam trong quá trình phát triển kinh tế, xã hội. 9 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ 1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước Nước Mỹ thời hậu chiến đã đạt được những thành tựu kinh tế - xã hội mới, tạo tiền đề cho sự bùng nổ của một xã hội tiêu dùng Mỹ hiện đại. Qua quá trình nghiên cứu và tham khảo tư liệu từ nhiều nguồn khác nhau, chúng tôi nhận thấy hiện nay chưa có tài liệu nào tại Việt Nam nghiên cứu cụ thể, trực tiếp về xã hội tiêu dùng Mỹ cùng với những biến động của nó trong thế kỷ XX. Tuy nhiên, có thể thấy có một số tư liệu quan trọng về quá trình phát triển của chủ nghĩa tư bản bởi đây là tiền đề cho sự ra đời của xã hội tiêu dùng. Cụ thể, đó là các nghiên cứu của tác giả Đỗ Lộc Diệp như Chủ nghĩa tư bản ngày nay: Tự điều chỉnh kinh tế [7] xuất bản năm 1992, Chủ nghĩa tư bản ngày nay – mâu thuẫn nội tại, xu thế, triển vọng [8] xuất bản năm 2003, Chủ nghĩa tư bản đầu thế kỷ 21 [9] xuất bản năm 2003, Chủ nghĩa tư bản đương đại – Mâu thuẫn và vấn đề [25] của tác giả Nguyễn Khắc Thân xuất bản năm 1996. Đây là những nghiên cứu làm rõ đặc điểm và mâu thuẫn nội tại của chủ nghĩa tư bản tác động đến chiều hướng vận động chung và những mặt sinh hoạt xã hội, chủ yếu từ nửa sau thế kỷ XX. Những nghiên cứu này là cơ sở cho chúng tôi thấy được cơ chế vận động của chủ nghĩa tư bản hiện đại cùng những tiềm năng và giới hạn, hay những mặt tích cực và tiêu cực của nó. Công trình Chủ nghĩa tư bản thế kỷ XX và thập niên đầu thế kỷ XXI – Một cách tiếp cận từ lịch sử [40] của tác giả Trần Thị Vinh viết năm 2011 là nghiên cứu tập trung vào những vấn đề quan trọng nhất trong lịch sử phát triển chủ nghĩa tư bản trong bối cảnh chung của lịch sử thế giới. Cuốn sách đã hệ thống lại các giai đoạn trong tiến trình phát triển của chủ nghĩa tư bản, từ buổi ban đầu của thế kỷ XX qua hai cuộc chiến tranh thế giới đến thời kỳ hậu chiến và toàn cầu hóa đầu thế kỷ XXI. Trong cuốn sách này, tác giả Trần Thị 10 Vinh đã dành một chương đi sâu nghiên cứu và phân tích sự phát triển của chủ nghĩa tư bản ở Mỹ với tư cách là một siêu cường đóng vai trò chủ chốt trong hệ thống kinh tế, chính trị toàn cầu với những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của nó đến tiến trình lịch sử thế giới. Cuốn sách là tư liệu nghiên cứu ngắn gọn, súc tích về các giai đoạn trong lịch sử hiện đại Mỹ, là cơ sở để chúng tôi nhìn nhận bối cảnh, nguyên nhân và động lực cho quá trình phát triển và bùng nổ của xã hội tiêu dùng Mỹ trong giai đoạn lịch sử mà luận án nghiên cứu là từ năm 1945 đến năm 1960. Viết về lịch sử Mỹ, cuốn Liên bang Mỹ: đặc điểm xã hội – văn hóa [14] của tác giả Nguyễn Thái Yên Hương viết năm 2005 phân tích quá trình hình thành Liên bang Mỹ và những đặc điểm tiêu biểu về xã hội – văn hóa và con người Mỹ. Đó là một xã hội đề cao chủ nghĩa cá nhân, một xã hội không ngừng phân chia giai cấp, một xã hội cạnh tranh cao với chủ nghĩa thực dụng, một xã hội mở, đa dạng, phức tạp và năng động. Đây là công trình nghiên cứu có chiều sâu, giúp chúng tôi hiểu thêm về những giá trị của nước Mỹ trong suốt chiều dài hình thành quốc gia như niềm tin, thái độ, lối sống...những đặc trưng cơ bản của một dân tộc. Cuốn sách Các vấn đề nghiên cứu về Hoa Kỳ [15] do tác giả Nguyễn Thái Yên Hương và Tạ Minh Tuấn chủ biên, xuất bản năm 2011, là tài liệu tham khảo mang tính hệ thống và tương đối toàn diện về Hoa Kỳ trong các lĩnh vực lịch sử, văn hóa, xã hội, chính trị, kinh tế và chính sách đối ngoại. Viết về văn hóa Mỹ, tác giả Trần Kiết Hùng và Phạm Thế Châu đã viết cuốn Xã hội và nền văn hóa Mỹ [12] giới thiệu hình ảnh khái quát một nước Mỹ trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, giáo dục, văn hóa, phong tục, tập quán, tôn giáo...Cuốn sách giúp chúng tôi điểm lại những nét cơ bản của xã hội, con người Mỹ và có cái nhìn bao quát về quốc gia này. Cuốn Một số vấn đề văn hóa Mỹ từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai [3] của tác giả Lê Đình Cúc xuất bản năm 2011 tập trung nghiên cứu văn hoá Mỹ 11 từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai trong một số lĩnh vực bao gồm: văn học, giáo dục, phong trào văn hoá và phản văn hoá, “thế hệ mất mát”, “thế hệ bị đánh bại”, “những con tàu say”, điện ảnh, âm nhạc. Cuốn sách chủ yếu đề cập đến các vấn đề tâm lý tình cảm, đời sống, phong cách, tư tưởng và tính năng động của văn hoá Mỹ. Tác giả Lê Đình Cúc còn viết cuốn Một số vấn đề tôn giáo Mỹ đương đại [4] năm 2014. Cuốn sách phân tích sự hình thành và phát triển tôn giáo Mỹ, từ đó đi sâu nghiên cứu những tôn giáo lớn, phổ biến nhất ở Mỹ và những vấn đề nổi bật nhất của tôn giáo trong đời sống xã hội Mỹ đương đại. Đây là công trình nghiên cứu có giá trị tham khảo về mặt văn hóa và đời sống tâm linh của nước Mỹ, giúp chúng tôi hiểu rõ về nguồn gốc định hình nên những giá trị Mỹ. Việc tham khảo các tài liệu nói trên cho thấy, đến nay chưa có một công trình nghiên cứu nào ở trong nước nghiên cứu chuyên sâu về xã hội tiêu dùng Mỹ thời kỳ hậu chiến (1945-1960). 1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Xã hội tiêu dùng Mỹ đã được nhiều học giả Mỹ cũng như các học giả nước ngoài xem là một hiện tượng xã hội nổi bật trong quá trình phát triển của nước Mỹ thế kỷ XX. Nếu như trước đây, xã hội tiêu dùng chỉ là một vấn đề nghiên cứu có quy mô hẹp trong lịch sử kinh tế và và văn hóa đại chúng thì từ những năm 80 của thế kỷ XX, xã hội tiêu dùng đã trở thành một chủ đề nghiên cứu trong bản sắc và lịch sử Mỹ bởi nó gắn liền với tất cả các vấn đề liên quan đến kinh tế, chính trị, đối ngoại, giáo dục, văn hóa, môi trường, lao động, sắc tộc, chủng tộc và giới [92, tr. 1-17]. Để phục vụ cho việc thực hiện đề tài nghiên cứu của luận án, chúng tôi đã tiếp cận được một số công trình nghiên cứu, tài liệu, sách báo, tạp chí nước ngoài liên quan chặt chẽ đến vấn đề nghiên cứu. Dưới đây là tổng quan một 12