Tài liệu Quá trình hình thành và phát triển thành phố lạng sơn từ năm 1925 đến năm 2012

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐỖ THỊ HƯƠNG LIÊN QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN THÀNH PHỐ LẠNG SƠN TỪ NĂM 1925 ĐẾN NĂM 2012 Ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 9229013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS Nguyễn Ngọc Cơ 2. PGS.TS Hà Thị Thu Thủy THÁI NGUYÊN - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết quả nêu trong luận án này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả Đỗ Thị Hương Liên LỜI CẢM ƠN Trước hết tác giả luận án xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới tập thể các thầy cô giáo trong tổ Lịch sử Việt Nam, khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên. Đặc biệt tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn tới thầy giáo hướng dẫn khoa học: GS.TS Nguyễn Ngọc Cơ, PGS.TS Hà Thị Thu Thủy đã chỉ bảo tận tình, ân cần, động viên khích lệ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành chương trình đào tạo tiến sĩ. Ngoài ra, trong quá trình thực hiện luận án, tác giả đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, III, Tỉnh ủy, UBND tỉnh Lạng Sơn, cùng các đơn vị trực thuộc quản lí và toàn thể các ban ngành, đoàn thể địa phương đã cung cấp các tư liệu để tác giả hoàn thành luận án. Tác giả xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu đó. Cuối cùng tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Thái Nguyên, ngày 14 tháng 10 năm 2018 Tác giả Đỗ Thị Hương Liên MỤC LỤC Trang Lời cam đoan.............................................................................................................. i Lời cảm ơn................................................................................................................ii Mục lục....................................................................................................................iii Danh mục các chữ viết tắt........................................................................................iv Danh mục các bảng....................................................................................................v MỞ ĐẦU..................................................................................................................1 1. Lý do lựa chọn đề tài..........................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài.....................................................2 3. Đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu...............................................3 4. Đóng góp của luận án.........................................................................................4 5. Bố cục luận án....................................................................................................5 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI........................6 1.1. Tổng quan về nguồn tư liệu.............................................................................6 1.1.1. Tư liệu thành văn......................................................................................6 1.1.2. Tư liệu tranh ảnh, bản đồ, hiện vật............................................................8 1.1.3. Tư liệu điền dã..........................................................................................8 1.2. Tổng quan về lịch sử nghiên cứu vấn đề.........................................................8 1.2.1. Những nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở Việt Nam.............................8 1.2.2. Các nghiên cứu về tỉnh Lạng Sơn và thành phố Lạng Sơn......................16 1.3. Những kết quả nghiên cứu được luận án kế thừa và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục giải quyết..........................................................................................22 Chương 2: THỊ XÃ LẠNG SƠN TỪ KHI THÀNH LẬP ĐẾN NGÀY HÒA BÌNH LẬP LẠI (1925 - 1954)...............................................................................24 2.1. Vùng đất Lạng Sơn từ khởi thủy đến năm 1925............................................24 2.2. Những điều kiện lịch sử tác động đến sự phát triển của thị xã Lạng Sơn từ 1925 đến 1954..................................................................................................27 2.3. Những chuyển biến về quy hoạch đô thị.......................................................29 2.3.1. Những thay đổi về diên cách...................................................................29 2.3.2. Quy hoạch kiến trúc................................................................................31 2.3.3. Môi trường đô thị....................................................................................37 2.4. Những chuyển biến về quản lí đô thị của thị xã Lạng Sơn giai đoạn 1925 đến 1954............................................................................................................... 38 2.4.1. Những thay đổi trong bộ máy chính quyền.............................................38 2.4.2. Về quản lí đô thị......................................................................................42 2.5. Những chuyển biến về sinh hoạt đô thị.........................................................53 2.5.1. Về dân cư đô thị......................................................................................53 2.5.2. Về kinh tế................................................................................................56 2.5.3. Về văn hóa - xã hội.................................................................................63 Tiểu kết chương 2....................................................................................................65 Chương 3: CHUYỂN BIẾN CỦA THỊ XÃ LẠNG SƠN TRONG NHỮNG NĂM 1954 - 1975..................................................................................................67 3.1. Những điều kiện lịch sử tác động đến sự phát triển của thị xã Lạng Sơn giai đoạn 1954 đến 1975......................................................................................67 3.2. Những chuyển biến về quy hoạch đô thị.......................................................69 3.2.1. Chủ trương xây dựng và phát triển thị xã Lạng Sơn...............................69 3.2.2. Quy hoạch kiến trúc................................................................................70 3.2.3. Môi trường đô thị....................................................................................73 3.3. Chuyển biến trong công tác quản lí đô thị.....................................................75 3.4. Chuyển biến về sinh hoạt đô thị....................................................................79 3.4.1. Dân cư đô thị...........................................................................................79 3.4.2. Các ngành kinh tế....................................................................................82 3.4.3. Về văn hóa - xã hội.................................................................................88 Tiểu kết chương 3....................................................................................................91 Chương 4: CHUYỂN BIẾN CỦA THỊ XÃ LẠNG SƠN SAU NGÀY THỐNG NHẤT ĐẤT NƯỚC VÀ SỰ THÀNH LẬP THÀNH PHỐ (19752002)....................................................................................................................... 93 4.1. Những điều kiện lịch sử tác động đến sự phát triển của thị xã Lạng Sơn giai đoạn từ 1975 đến 2002..................................................................................93 4.2. Những chuyển biến về quy hoạch đô thị.......................................................94 4.2.1. Chủ trương của tỉnh Lạng Sơn về xây dựng và phát triển thị xã Lạng Sơn .......................................................................................................................... 94 4.2.2. Sự thay đổi về diên cách.........................................................................96 4.2.3. Quy hoạch kiến trúc................................................................................98 4.3. Về quản lý đô thị.........................................................................................102 4.3.1. Các cơ quan, bộ máy chính quyền........................................................102 4.3.2. Chính sách quản lí đô thị.......................................................................104 4.4. Sinh hoạt đô thị...........................................................................................108 4.4.1. Dân cư đô thị.........................................................................................108 4.4.2. Về lao động, việc làm...........................................................................110 4.4.3.Kinh tế đô thị.........................................................................................111 4.5. Văn hóa - xã hội..........................................................................................116 Tiểu kết chương 4..................................................................................................118 Chương 5: THÀNH PHỐ LẠNG SƠN TRONG 10 NĂM XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN (2002 - 2012)................................................................................119 5.1. Những điều kiện mới tác động đến quá trình đô thị hóa thành phố Lạng Sơn ........................................................................................................................... 119 5.1.1. Các yếu tố nội sinh................................................................................119 5.1.2. Yếu tố ngoại sinh..................................................................................121 5.2. Đổi mới quy hoạch thành phố Lạng Sơn trong thời kì đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước giai đoạn 2002-2012....................................122 5.2.1. Về quy hoạch kiến trúc.........................................................................123 5.2.2. Môi trường đô thị..................................................................................125 5.3. Về quản lí đô thị..........................................................................................127 5.3.1. Tổ chức bộ máy hành chính..................................................................127 5.3.2. Về quản lí đô thị....................................................................................129 5.4. Chuyển biến về sinh hoạt đô thị Lạng Sơn giai đoạn (2002-2012)..............133 5.4.1. Chuyển biến về kinh tế..........................................................................133 5.4.2. Chuyển biến trong lĩnh vực văn hóa - xã hội........................................143 Tiểu kết chương 5..................................................................................................147 KẾT LUẬN..........................................................................................................149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.....................................................................................154 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................155 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CN : Công nghiệp CNH-HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DV : Dịch vụ GD : Giáo dục HĐND : Hội đồng nhân dân HTX : Hợp tác xã LN : Lâm nghiệp NN : Nông nghiệp TCN : Thủ công nghiệp TNHH : Trách nhiệm hữu hạn UBHC : Ủy ban hành chính CHND : Cộng hòa Nhân dân UBND : Ủy ban nhân dân DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Biểu thuế nhà, đất tại trung tâm đô thị Lạng Sơn theo Nghị định của Toàn quyền Đông Dương.......................................................................47 Bảng 3.1. Bảng thống kê một số dân tộc chủ yếu sinh sốngtrên địa bàn thị xã Lạng Sơn năm 1954...............................................................................79 Bảng 3.2. Tổng số học sinh các cấp tại thị xã Lạng Sơn tính đến năm 1955...........89 Bảng 4.1. Dân số thị xã Lạng Sơn từ năm 1989 đến năm 1999.............................108 Bảng 4.2. Tỉ lệ tăng dân số thị xã Lạng Sơn vùng nội thị và nông thôn................109 Bảng 4.3. Tình hình lao động, việc làm các phường thị xã Lạng Sơn...................110 Bảng 4.4. Phân tích độ tuổi và trình độ chuyên môn đối tượng việc làm (1999) .............................................................................................................111 Bảng 4.5. Số cơ sở, lao động ngành thương mại, dịch vụ- du lịch.........................113 Bảng 5.1. Tốc độ tăng trưởng kinh tế và GDP bình quân thành phố Lạng Sơn so với tỉnh giai đoạn 2002-2012...........................................................136 Bảng 5.2. Một số chỉ tiêu ngành về thương mại, du lịch, khách sạn......................137 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Lạng Sơn là một tỉnh nằm ở khu vực phía Bắc có đường biên giới tiếp giáp với Trung Quốc, từ lâu đã được coi như cửa ngõ giao thương giữa nước ta với Trung Quốc. Thành phố Lạng Sơn là đô thị tỉnh lỵ của tỉnh Lạng Sơn, tỉnh miền núi Đông Bắc của tổ quốc, là một đô thị cửa khẩu có chức năng quan trọng trong kinh tế đối ngoại. Thành phố Lạng Sơn - vùng đất đã trải qua thời kỳ Châu lỵ, Trấn lỵ và đến năm 1925 được thành lập, trở thành thị xã tỉnh lỵ, là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội của tỉnh. Đây là nơi có nhiều di tích lịch sử như thành nhà Mạc, Đoàn thành, Ải Chi Lăng... cùng các lễ hội truyền thống mang đậm bản sắc dân tộc đã từng hấp dẫn khách thập phương từ ngàn xưa. Sự hội tụ của các điều kiện tự nhiên và xã hội đã tạo cho thành phố Lạng Sơn thế mạnh phát triển đô thị, trở thành trung tâm chính trị - kinh tế - văn hoá - xã hội của tỉnh Lạng Sơn và vùng Đông Bắc Việt Nam. Thành phố Lạng Sơn là loại hình đô thị thương mại ra đời từ khá sớm, được hình thành theo phương thức "thị" có trước " đô " có sau. Ngày nay thành phố Lạng Sơn là thành phố thương mại cửa khẩu đang trên đà phát triển, là cửa ngõ giao lưu kinh tế - văn hoá của cả nước với Trung Quốc, là địa bàn có mối quan hệ với vùng tam giác kinh tế trọng điểm Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh. Với quá trình đổi mới diễn ra một cách toàn diện và sâu sắc từ sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (12/1986) đã tác động mạnh mẽ đến sự phát triển của thành phố Lạng Sơn, làm nảy sinh những vấn đề về quy hoạch phát triển đô thị, về tổ chức đời sống kinh tế - xã hội, an ninh quốc phòng [66, 197], đồng thời những thay đổi về cơ sở hạ tầng đô thị đã góp phần tích cực vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội của thành phố. Trong giai đoạn 2000 – 2002, thực hiện đề án thành lập thành phố, thị xã được đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, kiến thiết đô thị, diện mạo thay đổi. Năm 2000, thành phố Lạng Sơn được công nhận là đô thị loại III, đến tháng 10/2002, Chính phủ đã ban hành Nghị định thành lập thành phố Lạng Sơn. Quá trình đô thị hóa cùng với sự chuyển mình ngày càng mạnh mẽ của thành phố Lạng Sơn trong những năm qua đã khẳng định sự đúng đắn trong việc thực hiện chủ trương, đường lối đổi mới của Đảng và nhà nước để thành phố Lạng Sơn trở thành thành phố cửa khẩu quan trọng vùng biên giới Đông Bắc, với chức năng chủ yếu là kinh tế thương mại, chính trị, an ninh quốc phòng của một tỉnh biên giới. Thông qua nghiên cứu thực tế thực hiện đường lối đổi mới ở một địa phương miền núi biên giới như Lạng Sơn để 2 thấy được sự lãnh đạo và đường lối đúng đắn của Đảng và nhà nước ta, đồng thời với việc nghiên cứu đề tài này sẽ góp phần cung cấp thêm tư liệu khoa học cho việc nghiên cứu, biên soạn, giảng dạy lịch sử địa phương cũng như góp phần giáo dục truyền thống lịch sử, văn hóa tốt đẹp của nhân dân các dân tộc tỉnh Lạng Sơn. Đến nay, cũng đã có khá nhiều nghiên cứu về quá trình đô thị hóa nói chung của các tác giả ở trong và ngoài nước, với nhiều cách tiếp cận khác nhau. Tuy nhiên, lại chưa có nghiên cứu nào về quá trình hình thành, phát triển của thành phố và quá trình đô thị hóa dưới góc độ lịch sử diễn ra tại một thành phố của một tỉnh miền núi, nhất là lại diễn ra tại một tỉnh miền núi phía Bắc như tỉnh Lạng Sơn. Chính vì vậy, tác giả đã chọn vấn đề: “Quá trình hình thành và phát triển thành phố Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012” làm đề tài luận án tiến sĩ của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Mục đích nghiên cứu: Luận án sẽ tập trung vào các vấn đề - Khái quát quá trình hình thành của đô thị Lạng Sơn từ khởi thủy đến năm 1925 (năm thành lập thị xã Lạng Sơn) và quá trình phát triển của Lạng Sơn từ thị xã lên thành phố (năm 2002), cùng chặng đường 10 năm xây dựng và phát triển thành phố Lạng Sơn (2002-2012). - Phân tích những điều kiện lịch sử tác động đến sự phát triển của thị xã Lạng Sơn và thành phố Lạng Sơn qua các giai đoạn lịch sử. - Phân tích sự thay đổi về diên cách (quy mô) thành phố Lạng Sơn qua các thời kì, trong đó tập trung vào quy hoạch kiến trúc và cảnh quan môi trường; đồng thời tập trung làm rõ các cơ chế, chính sách của bộ máy chính quyền đương thời trong công tác quản lí đô thị. - Phác họa bức tranh về sinh hoạt đô thị được thể hiện qua các mặt như dân cư đô thị, kinh tế đô thị, chính trị, văn hóa, xã hội của đô thị Lạng Sơn qua gần một thế kỉ. - Trên cơ sở đó làm rõ những thế mạnh thúc đẩy sự phát triển của Lạng Sơn, luận án cũng đóng góp một số ý kiến nhằm kế thừa và phát huy mặt tích cực của đô thị hóa góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lí và quy hoạch thành phố trong giai đoạn hiện nay và tương lai. Nhiệm vụ nghiên cứu: Trên cơ sở mục tiêu đã đề ra như ở trên, đề tài hướng tới giải quyết các nhiệm vụ sau: 3 Thứ nhất: Trình bày một cách có hệ thống về quá trình hình thành và phát triển của thành phố Lạng Sơn, quá trình đô thị hóa ở thành phố Lạng Sơn tỉnh Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012. Thứ hai: Rút ra được những đặc điểm của quá trình đô thị hóa nói chung và thành phố Lạng Sơn tỉnh Lạng Sơn nói riêng. Thứ ba: Phân tích những tác động tích cực và tiêu cực của quá trình đô thị hóa đến sự phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012. Thứ tư: Trên cơ sở nghiên cứu, tác giả chỉ ra đặc trưng của đô thị Lạng Sơn. 3. Đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của đề tài là thành phố Lạng Sơn. Trong đó chúng tôi tập trung nghiên cứu về sự ra đời, quá trình phát triển của đô thị ở thành phố Lạng Sơn tỉnh Lạng sơn từ chức năng một “trấn thành” đến một trung tâm đô thị và những đặc điểm về kinh tế, văn hóa, xã hội ở thành phố Lạng Sơn. Phạm vi nghiên cứu: Về không gian: Không gian nghiên cứu cuả đề tài là không gian lịch sử kinh tế - văn hóa - xã hội Lạng Sơn với trung tâm là thành phố Lạng Sơn. Trong quá trình trình bày luận án thuật ngữ “thị xã Lạng Sơn nay là thành Phố Lạng Sơn” sẽ có những cách gọi khác tương ứng được sử dụng trong các văn bản hành chính cả chính quyền đương thời để phù hợp với từng giai đoạn cụ thể. Trong một số nội dung phạm vi nghiên cứu có thể mở rộng ra địa bàn tỉnh để thấy được sự liên quan mật thiết giữa thành phố Lạng Sơn với toàn tỉnh. Về thời gian: Đề tài giới hạn chủ yếu trong thời gian từ năm 1925 đến năm 2012. Trong đó, năm 1925 là năm chính quyền thực dân Pháp đã ra Nghị định số 30431 về việc thành lập thị xã Lạng Sơn là trung tâm đô thị của tỉnh Lạng Sơn (theo công điện của Chánh văn phòng Phó Thống sứ Bắc Kỳ về Nghị định thiết lập Lạng Sơn - Thất Khê thành thị xã ngày 23/9/1925. Năm 2012, thành phố Lạng Sơn đã trải qua 10 năm xây dựng và phát triển kể từ khi được công nhận là thành phố (giai đoạn 2002 – 2012). Việc lấy mốc năm 2012 có thể chưa thật sự chính xác nhưng sẽ giúp NCS thuận lợi hơn khi khai thác nguồn tư liệu. 4 Tuy nhiên trong quá trình nghiên cứu để để có cái nhìn toàn diện, luận án còn đề cập khái quát một số vấn đềcủa thành phố trong phạm vi thời gian và không gian rộng hơn. Phương pháp nghiên cứu: Để tiếp cận đề tài “Quá trình hình thành và phát triển thành phố Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012” là một đề tài rộng, cần nguồn tư liệu khá lớn, đa dạng bởi vậy phương pháp đầu tiên được sử dụng nghiên cứu ở đây là khai thác triệt để những tư liệu gốc như các tài liệu tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, III, Chi cục Văn thư Lưu trữ Lạng Sơn. Phương pháp chủ đạo được sử dụng là phương pháp lịch sử và phương pháp logic Các phương pháp đa ngành, liên ngành: kết hợp giữa phương pháp lịch sử với phương pháp điều tra xã hội học để xử lí các số liệu và thông tin liên quan. Phương pháp khu vực học: Căn cứ vào thực tế khách quan của lịch sử và điều kiện xã hội của địa phương để nghiên cứu. Phương pháp điều tra khảo sát thực địa: Đối tượng chính của luận án là tập trung nghiên cứu về thành phố Lạng Sơn nhưng việc nghiên cứu đặt trong mối quan hệ với cả các huyện khác và cả tỉnh Lạng Sơn cũng là rất cần thiết, do đây là một công việc hết sức quan trọng nên cần được tiến hành bằng các bảng câu hỏi điều tra và phỏng vấn mà tác giả đưa ra. 4. Đóng góp của luận án - Thứ nhất: Luận án trình bày một cách có hệ thống quá trình hình thành và phát triển thành phố Lạng Sơn nói riêng cũng như mảnh đất Lạng Sơn nói chung. - Thứ hai: Phục dựng lại một bức tranh toàn cảnh về thành phố Lạng Sơn từ năm 1925 đến 2012 và thấy được những tác động cũng như ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến kinh tế - xã hội của thành phố Lạng Sơn. Thứ ba: Tái hiện lại bức tranh toàn cảnh về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của thành phố Lạng Sơn. Qua đó chỉ ra những đặc điểm riêng mang tính đặc thù trong quá trình phát triển của thành phố Lạng Sơn so với các thành phố khác ở nước ta. Thứ tư: Luận án còn cung cấp nguồn tư liệu mới, đáng tin cậy về thành phố Lạng Sơn từ năm 1925 đến năm 2012, phục vụ việc nghiên cứu và giảng dạy lịch sử địa phương. 5. Bố cục Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục. Luận án được chia thành 5 chương chính: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài. 5 Chương 2. Thị xã Lạng Sơn từ khi thành lập đến ngày hòa bình lập lại (19251954). Chương 3. Chuyển biến của thị xã Lạng Sơn trong những năm 1954-1975. Chương 4. Chuyển biến của thị xã Lạng Sơn sau ngày thống nhất đất nước và sự thành lập thành phố (1975-2002). Chương 5. Thành phố Lạng Sơn qua 10 năm xây dựng, phát triển (2002-2012). 6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan về nguồn tư liệu Để hoàn thiện luận án, tác giả đã sử dụng một số nguồn tư liệu liên quan trực tiếp và gián tiếp đến đề tài như: tư liệu thành văn; tư liệu tranh ảnh, bản đồ, hiện vật; tư liệu điền dã. 1.1.1. Tư liệu thành văn Nguồn tư liệu là các văn kiện của các kì Đại hội Đảng, các nghị quyết, quyết định của Chính phủ và các văn bản quy phạm pháp luật; báo cáo và nghị quyết triển khai, tổng kết của Tỉnh ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân tỉnh Lạng Sơn và của Thành ủy, Ủy ban nhân dân thành phố Lạng Sơn, Ủy ban hành chính thị xã Lạng Sơn cùng một số các báo cáo, quyết định của chính phủ Pháp thi hành trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn giai đoạn trước năm 1945. Ngoài ra còn có các số liệu, báo cáo thống kê của chi cục thống kê và của các cơ quan, ban ngành của Trung ương và địa phương có liên quan đến đề tài luận án. Nguồn tư liệu là các công trình nghiên cứu của các tác giả ở trong và ngoài nước, trong đó có các chuyên khảo đề cập đến vấn đề kinh tế, văn hóa của thành phố Lạng Sơn; các kỷ yếu Hội thảo khoa học cùng các bài viết trên các tạp chí chuyên ngành có liên quan đến đề tài luận án nghiên cứu. Tư liệu lưu trữ Nguồn tư liệu có liên quan trực tiếp đến đề tài được lưu giữ tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia. Trước tiên là Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, tập trung chủ yếu ở ba phông tài liệu lưu trữ là Fonds de la residenee Superieure au tonkin (Phủ Thống sứ Bắc Kỳ), Phủ Toàn quyền Đông Dương và Nha kinh lược Bắc kì. Trong đó có nhiều tư liệu quan trọng về lịch sử, kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, sự thay đổi địa giới hành chính của thành phố Lạng Sơn. Do đó có thể khai thác chủ yếu ở một số dãy tài liệu sau: ở dãy tài liệu kí hiệu E (về tổ chức chính quyền địa phương) có dãy tài liệu E2 (sự thay đổi địa giới hành chính với 68 hồ sơ), trong đó có một số hồ sơ liên quan đến Lạng Sơn như hồ sơ 33306 có tiêu đề “Modificcations dans lescirconsciptions administratius de la provice de LangSon” (sửa đổi các đơn vị hành chính của tỉnh Lạng Sơn); hay tài liệu số 01025913, hồ sơ số 4049 với tiêu đề “Asorganisation administrative et Suppession de la delegation de la provice de LangSon” (về việc thay đổi hành chính và xóa bỏ địa lí tỉnh Lạng Sơn hay E02 7 (bảng tiểu dẫn các điều kiện kinh tế - xã hội). Ngoài ra tác giả luận án cũng tiến hành khai thác tài liệu lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III, với các phông Văn phòng Chính phủ, là phông tài liệu lưu trữ có giá trị trong thành phần phông lưu trữ quốc gia Việt Nam. Đa số các tài liệu tác giả khai thác được đều là tài liệu gốc, hình thành trong quá trình hoạt động của các cơ quan nhà nước trung ương và địa phương. Có thể kể tới một số hồ sơ như 708/17589, “Quyết định của Hội đồng Bộ trưởng về việc đổi tên các xã, huyện thuộc tỉnh Lạng Sơn”; hồ sơ 9420: “Báo cáo về tình hình lũ lụt ở Lạng Sơn năm 1986”. Phông Bộ Kế hoạch và Đầu tư: Hồ sơ số 2054, “Quyết định của Ủy ban nhân dân tỉnh Lạng Sơn về việc phê duyệt đồ án thiết kế quy hoạch chung xây dựng thị xã Lạng Sơn năm 1986-2000”…… Xuất phát từ nhu cầu phục vụ công tác sưu tầm nghiên cứu, sưu tầm, bảo tồn các giá trị văn hóa lịch sử của tỉnh nhà. Thực hiện sự chỉ đạo của Ủy ban nhân dân tỉnh và thành phố Lạng Sơn cũng như sự quản lí trực tiếp của Sở văn hóa Thể thao và Du lịch Lạng Sơn nên trong những năm gần đây Thư viện và Bảo tàng tổng hợp tỉnh đã tiến hành dịch, sưu tầm, khai thác các tư liệu về tất cả các mảng đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội…. Việc bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử đã tạo sự thuận lợi hơn cho các nhà nghiên cứu nói chung và tác giả luận án nói riêng trong công tác sưu tầm tư liệu. Ngoài những tư liệu ở Trung tâm Lưu trữ Quốc gia, tác giả luận án đã khai thác thêm những tư liệu lưu trữ khác tại Chi cục văn thư Lưu trữ tỉnh Lạng Sơn và Phòng lưu trữ thành ủy thành phố Lạng Sơn, qua đó đã giúp cho tác giả những tư liệu cần thiết liên quan đến nội dung luận án. Nguồn tư liệu báo chí Các tờ báo của Trung ương và Địa phương: Trước hết là một số tờ báo dưới hình thức thông tin như Báo Bắc Kạn - Ty thông tin Bắc Kạn số 83 (12/6/1950); Báo Hà Giang - Ty thông tin Hà Giang số 22, 28…; một số bản tin của Ty thông tin Thanh Hóa hay Ty thông tin Tuyên Quang; Ty thông tin Thái Nguyên; Bản tin - tin tức - cơ quan của Quận chính thành phố Hà Nội số 3 ngày 22/10/1954; hay Báo Cứu quốc - Cơ quan tuyên truyền kháng chiến của tổng bộ Việt Minh; báo Liên khu I; báo Ninh Thuận; Báo Liên hiệp kháng chiến cơ quan tuyên truyền kháng chiến tỉnh hội Thanh Hóa; báo Việt Minh độc lập - cơ quan tuyên truyền của Việt Minh - Cao Bằng - Bắc Kạn - Lạng Sơn; báo Lạng Sơn…đã đăng tải nhiều thông tin về tình hình kinh tế, chính trị, xã hội...của thành phố Lạng Sơn. 8 Các tạp chí chuyên ngành: Trên các tạp chí chuyên ngành một số các bài viết có nội dung liên quan đến đề tài luận án như “Một số nét về hoạt động của hệ thống ngân hàng trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn” (Tạp chí ngân hàng, số 6-2004); “Lạng Sơn với phát triển kinh tế và hội nhập” (Tạp chí Đông Nam Á, số 1-2005), “Khu kinh tế cửa khẩu Tân Thanh, chặng đường 10 năm phát triển” (Tạp chí Đông Nam Á, số 2- 2007), “Các khu kinh tế cửa khẩu biên giới Việt - Trung” (Tạp chí Cộng Sản, số 4-2007)… 1.1.2. Tư liệu tranh ảnh, bản đồ, hiện vật Bao gồm tranh ảnh và bản đồ cũng là nguồn tư liệu hết sức quan trọng và cần thiết cho tác giả luận án. Các tư liệu tranh ảnh, bản đồ hiện vật được khai thác chủ yếu tại Bảo tàng thành phố Lạng Sơn và Thư viện tỉnh Lạng Sơn, với các danh mục ảnh về con người, về phong tục tập quán, hệ thống các chợ ở Lạng Sơn, về diện mạo thành phố Lạng Sơn… Ngoài ra còn có các nguồn ảnh tư liệu về lịch sử, kinh tế, văn hóa, xã hội…của thành phố đăng tải trên các trang Web của Trung ương, địa phương… 1.1.3. Tư liệu điền dã Tác giả luận án đã trực tiếp điền dã, thu thập tư liệu tại nhiều nơi ở cả thành phố và các huyện trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn. Bao gồm khảo sát tại hệ thống các chợ lớn ở thành phố Lạng Sơn như phố chợ Kỳ Lừa, chợ Đông Kinh, chợ Giếng Vuông, chợ Chi Lăng, chợ Tân Thanh, chợ Đêm. Tìm hiểu lịch sử hình thành và phát triển của các chợ gắn với sự ra đời và phát triển của đô thị Lạng Sơn qua các hoạt động mua bán, thương mại… giữa người Việt với nhau, giữa người Việt với người Hoa và người Pháp. Cùng với đó là khảo sát hệ thống sông ngòi như sông Thương, sông Kỳ Cùng và các vấn đề về lịch sử, văn hóa, xã hội của một số phường trên địa bàn thành phố nhằm bổ sung tư liệu thực tế cho đề tài luận án như: phường Đông Kinh, phường Vĩnh Trại, phường Tam Thanh, Chi Lăng, Hoàng Văn Thụ…. 1.2. Tổng quan về lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.2.1. Những nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở Việt Nam Những nghiên cứu trong nước Có thể thấy rằng, từ trước đến nay cũng đã có khá nhiều những công trình trên thế giới cũng như ở Việt Nam nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa. Ở Việt Nam các đô thị cũng được hình thành từ khá sớm. Từ sau năm 1975, đã có một số công trình nghiên cứu một cách chuyên sâu về đô thị và đô thị hóa. Tại Việt Nam những nghiên cứu đầu tiên về đô thị và quá trình đô thị hóa đã được tiếp cận dưới góc độ sử học, trong đó chủ yếu là tìm hiểu về sự hình thành và phát triển của các đô thị của Việt Nam. Trước tiên phải kể đến cuốn “Đô thị cổ Việt Nam” (Viện Sử học 9 Việt Nam), xuất bản năm 1989. Đây là công trình tổng hợp nhiều bài nghiên cứu của nhiều tác giả khảo cứu về các đô thị cổ trong lịch sử của Việt Nam như Hà Nội, Hoa Lư, Phố Hiến, Hội An…[ ; ]ra đời và phát triển từ thế kỉ thứ III đến thế kỉ thứ XIX. Những năm 90 của thế kỉ XX, vấn đề đô thị và đô thị hóa được mở rộng nghiên cứu trên các lĩnh vực nhân học, kinh tế học như: cuốn “Đô thị Việt Nam”, xuất bản năm 1995 của tác giả Đàm Trung Phường [80]. Sự ra đời của cuốn sách này không chỉ cho thấy bước phát triển mới trong việc nghiên cứu đô thị mà còn về vấn đề quy hoạch và phát triển đô thị ở Việt Nam. Nội dung sách gồm 4 chương chính, trong đó có những vấn đề chung về đô thị, đánh giá thực trạng mạng lưới đô thị, định hướng chiến lược phát triển đô thị của Việt Nam trong bối cảnh đô thị hóa trên thế giới. Công trình này đưa ra cách tiếp cận mới về đô thị và đô thị hóa. Thứ hai là công trình “Đô thị hóa tại Việt Nam và Đông Nam Á” (xuất bản năm 1995) của Trung tâm Nghiên cứu Đông Nam Á, đã đề cập đến tình hình và xu thế đô thị hóa tại Việt Nam cũng như các nước Đông Nam Á; nhu cầu quản lí đô thị, bảo vệ môi trường, tình trạng tăng dân số cơ học, các kinh nghiệm phát triển đô thị ở các nước Đông Nam Á; về vấn đề môi trường nhân văn, môi trường văn hóa trong quá trình đô thị hóa cũng như tiến trình đô thị hóa trong lịch sử, đồng thời giới thiệu một số đô thị cổ ở nước ta cũng như trên thế giới [111]. Năm 1998, công trình nghiên cứu “Đô thị hóa và chính sách phát triển đô thị trong công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam” của các tác giả Trần Ngọc Hiên, Trần Văn Chử [51]. Cuốn sách đã đề cập đến những lí thuyết chung về đô thị. Trong đó con người được đặt vào vị trí trung tâm, đồng thời đánh giá những tác động của công cuộc công nghiệp thóa - hiện đại hóa tới quá trình đô thị và đô thị hóa; của các chính sách tác động đến sự phát triển đô thị ở nước ta. Bước sang những năm đầu thế kỉ XXI, khi vấn đề công nghiệp hóa - hiện đại hóa, toàn cầu hóa là xu thế tất yếu của nhân loại, vấn đề đô thị và tác động của đô thị hóa càng được các nhà nghiên cứu quan tâm đặc biệt với nhiều cách tiếp cận khác nhau trên các lĩnh vực văn hóa học, kinh tế học, xã hội học, nhân học, sử học… Năm 2000, cuốn “Đô thị Việt Nam dưới thời Nguyễn” của các tác giả Nguyễn Thừa Hỷ, Đỗ Bang, Nguyễn Văn Đăng được xuất bản [60]. Với vai trò là một trung tâm đầu não chính trị, tốc độ đô thị hóa của Hà Nội dưới thời Pháp thuộc được chuyển biến nhanh chóng hơn so với các thế kỉ trước, cả về diện mạo và quy 10 hoạch đô thị. Quá trình đô thị hóa đã đem lại những chuyển biến về kinh tế, văn hóa, giáo dục, hệ thống giao thông đô thị… Năm 2002, hai tác giả là Tôn Nữ Quỳnh Trân, Nguyễn Thế Nghĩa (đồng chủ biên) đã cho ra đời ấn phẩm “Phát triển Đô thị bền vững”[110], cuốn sách được biên soạn với nội dung chủ yếu từ cuộc Hội thảo khoa học quốc tế: “Phát triển Đô thị bền vững - Vai trò của nghiên cứu và giáo dục”, cuốn sách đã tập hợp nhiều bài viết có nội dung mang tính lí luận chung và nghiên cứu những trường hợp cụ thể về phát triển đô thị ở Việt Nam cùng các nước trên thế giới, những đặc thù và phương hướng giải quyết theo nguyên tắc bền vững trong đô thị; năm 2004, Võ Kim Cương đã cho ra đời cuốn “Quản lí đô thị thời kì chuyển đổi”[29], nêu lên một số vấn đề cơ bản về quản lí đô thị trong thời kì chuyển đổi, phần hai là các bài viết của tác giả được đúc kết trong quá trình tham gia quản lí đô thị. Năm 2005, tác giả Đình Quang cho ra đời cuốn sách “ Đời sống văn hóa đô thị và khu công nghiệp Việt Nam”, nội dung đi sâu vào nghiên cứu quá trình đô thị hóa ở nước ta và trên thế giới hiện nay, về đời sống văn hóa đô thị, thực trạng văn hóa - xã hội khu vực đô thị, cũng như khu công nghiệp cùng triển vọng đô thị hóa Việt Nam và bối cảnh văn hóa thế kỉ XXI. Cuốn “Biến đổi văn hóa đô thị Việt Nam hiện nay” (2006) của tác giả Nguyễn Thanh Tuấn [114], cung cấp cái nhìn mới về văn hóa trong đô thị, tác giả đi sâu nghiên cứu: Đô thị và biến đổi văn hóa đô thị nói chung, trong thời kì đổi mới cũng như thời kì hiện đại; những quan điểm và biện pháp điều tiết quá trình tiếp tục biến đổi văn hóa đô thị. Ngoài ra còn có các tác phẩm đã được Nhà xuất bản Xây dựng ấn hành như Đỗ Hậu (2010), “Quản lí đất đai và bất động sản đô thị”. Trương Quang Thao (2011), “Đô thị học, những khái niệm mở đầu”, đề cập tới năm khái niệm – chìa khóa đi vào nghiên cứu đô thị học, đó là: đô thị, đô thị hóa, đô thị học, quy hoạch và nhà đô thị cùng nhiều khái niệm phát sinh từ các thuật ngữ ấy [ ; ]. Năm 2012, tác giả Trần Hữu Quang đã cho ra đời tác phẩm “Hạ tầng đô thị Sài Gòn buổi đầu” [82], trong đó đã khắc họa một bức tranh khái lược về quá trình hình thành hạ tầng đô thị của thành phố Sài Gòn vào giai đoạn đầu của thời kì Pháp thuộc, tìm hiểu lịch sử của đô thị Sài Gòn. Có thể nói một trong những điểm khác biệt giữa đô thị hiện đại với làng xã trong nông thôn cổ truyền chính là điểm sau đây: đô thị luôn luôn là nơi xuất hiện rất nhiều chuẩn mực hết sức cụ thể quy định cả về không gian vật lí lẫn về quy cách sinh hoạt, với số lượng nhiều hơn và phức tạp hơn nhiều so với làng xã ở nông thôn. Hay tác giả Nguyễn Sĩ Quế với cuốn 11 “Lịch sử đô thị” (xuất bản năm 2012), đề cập đến công tác quy hoạch đô thị của một số nước trên thế giới cũng như các đô thị tiêu biểu thời kì cổ đại, phong kiến, cận đại và một phần đô thị hiện đại Việt Nam. Là cơ sở khoa học trong việc phục vụ nghiên cứu định hướng quy hoạch các đô thị mới, cũng như tôn tạo và phục hồi các di sản của đô thị cũ [ ; ]. Năm 2013, tác giả Đăng Trường với “Đô thị thương cảng Phố Hiến” [112]. Nội dung chính được đề cập đến là thế kỉ XVII-XVIII, là thời kì hưng khởi của đô thị cổ Việt Nam, nhiều đô thị xuất hiện và đạt được những thành tựu đáng kể, hàng loạt các đô thị trở lên nổi tiếng trong đó có Phố Hiến, là một đô thị thương cảng phát triển rực rỡ, một trung tâm đô hội rất nhiều ngành, mang diện mạo một đô thị kinh tế, một tập hợp chợ, các thương điếm phương Tây. Năm 2014, tác giả Đỗ Bang (chủ biên), thuộc Hội khoa học Lịch sử tỉnh Thừa Thiên Huế đã cho ra đời cuốn sách “Đô thị Thừa Thiên Huế, tiến trình phát triển và những giải pháp quy hoạch” [16]. Cuốn sách tập hợp các bài viết của các tác giả khu vực miền Trung và Thừa Thiên Huế, nghiên cứu chủ yếu về tiến trình phát triển đô thị qua các giai đoạn lịch sử, đúc kết bài học kinh nghiệm đưa giải pháp quy hoạch thành thành phố loại I trực thuộc trung ương. Năm 2015, tác giả Phan Xuân Biên (chủ biên) với “Xây dựng văn hóa đô thị trong quá trình đô thị hóa ở thành phố Hồ Chí Minh” [20]. Nội dung chủ yếu đề cập đến vấn đề đô thị hóa tác động mạnh đến kinh tế, văn hóa, xã hội, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân…ở Thành phố Hồ Chí Minh và những hệ quả, mà đặc biệt là sự tác động đến nền văn hóa đô thị hiện nay. Năm 2016, tác giả Nguyễn Văn Kim trong “Vân Đồn, thương cảng quốc tế của Việt Nam”. Đây là công trình xuất bản dựa trên kết quả nghiên cứu của Đề tài khoa học trọng điểm, Đại học Quốc gia Hà Nội. Công trình không chỉ làm rõ quá trình hình thành và phát triển của đô thị, thương cảng Vân Đồn mà còn đạt đến những nhận thức toàn diện, hệ thống về truyền thống khai thác biển, tư duy hướng biển của người Việt trước đây cũng như hiện nay qua trường hợp Vân Đồn – Quảng Ninh. Những nghiên cứu của người nước ngoài Ngoài những tác giả Việt Nam đi sâu nghiên cứu về đô thị và đô thị hóa ở nước ta, đặc biệt thời kì này còn có các tác giả người nước ngoài nghiên cứu chủ yếu về các đô thị lớn của Việt Nam như Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh. Có thể kể đến: Tác giả André Masson (Pháp, 1929) với cuốn sách “Hanoi pendant la periode heroique 1873-1888” (Dịch: Hà Nội giai đoạn 1873-1888, Lưu Đình Tuân 12 dịch, 2003), cuốn sách đã mô tả chi tiết những thay đổi của Hà Nội trong một thời kì lịch sử đặc biệt khi đô thị này chuyển mình từ thành thị phương Đông sang một đô thị theo kiểu châu Âu dưới sự kiểm soát của chính quyền thực dân Pháp. Cuốn: “Hà Nội - chu kì của những đổi thay” (Mạc Thu Hương, Trương Quốc Toàn dịch, 2003), cuốn sách tập hợp các bài viết của 22 tác giả chủ yếu là người Pháp và có 3 tác giả người Việt Nam, cuốn sách gồm 5 phần: Mở đầu, Thăng Long; Vùng đất sinh ra từ những dòng nước; Hình ảnh thành phố qua bản đồ; Ký ức lắng đọng: từ những mô hình đô thị tới các công trình; Hình thái kiến trúc và tương lai của thành phố. Tác giả người Mỹ là Timothy M.Gorman (2008) trong “Nền kinh tế hàng ngày: suy nghĩ lại về tính chất không chính thống ở Việt Nam” đã nghiên cứu về Hà Nội thời kì đô thị hóa đã xuất hiện những người nông dân từ nông thôn vào thành phố để kiếm sống. Qua đó tác giả cũng coi đó là hệ quả tất yếu của quá trình đô thị hóa. Cũng trong năm 2008, tác giả người Mỹ nữa là Mike Douglass thuộc Trung tâm Nghiên cứu đô thị hóa, Khoa Quy hoạch đô thị và vùng Đại học Hawaii trong công trình “Đô thị hóa vùng ven Đông Nam Á: bỏ rơi không gian công cộng” đã đưa ra kết quả nghiên cứu về những chuyển biến trong văn hóa đô thị, đó là một cảnh quan hoàn toàn mới đang bao quanh các thành phố lớn ở Đông Nam Á, theo tác giả thì toàn cầu hóa Đông Nam Á đang phát triển. Được xây dựng lên từ đất nông nghiệp và làng mạc là những công trình xây dựng mới, bao gồm các khu đô thị mới rộng lớn và những khu nhà ở biệt lập bên cạnh những trung tâm mua sắm là những siêu thị bán lẻ và siêu thị ngoại ô mới xây, tất cả đều lớn về số lượng và quy mô. Thành phố Hồ Chí Minh là một điển hình của sự biến đổi này. Tác giả cũng khẳng định đô thị hóa tạo cho Hà Nội một diện mạo mới, mở rộng ra các vùng ven đô theo cả chiều rộng và cao với những khu đô thị, khách sạn…Với những khu đô thị mới như Bắc An Khánh, Nhà Bè, New City, Ciputra, Phú Mỹ Hưng… Lisa Drummond (2008) trong “Đô thị hóa ngoại ô thành phố Hồ Chí Minh” đã nghiên cứu quá trình đô thị hóa ngoại ô thành phố Hồ Chí Minh, trong đó có những biến đổi một cách sâu sắc trên tất cả các lĩnh vực. Song song với những tác động tích cực của đô thị hóa như tăng trưởng kinh tế, đời sống văn hóa, vật chất và tinh thần của người dân được nâng cao thì còn tồn tại nhiều mặt trái như chênh lệch giàu nghèo, ô nhiễm môi trường …. Các bài viết, hội thảo, luận văn, luận án