Tài liệu Phát triển tư duy học sinh thông qua sử dụng thí nghiệm vào giảng dạy chương cảm ứng điện từ, sgk vật lý 11

MUÏC LUÏC 1. MÔÛ ÑAÀU .............................................................................................1 1.1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI ...........................................................................1 1.2. MUÏC ÑÍCH CUÛA ÑEÀ TAØI .....................................................................2 1.3. GIAÛ THUYEÁT CUÛA ÑEÀ TAØI .................................................................2 1.4. NHIEÄM VUÏ CUÛA ÑEÀ TAØI ......................................................................2 2. CÔ SÔÛ LYÙ LUAÄN ...............................................................................3 2.1. KHAÙI QUAÙT VEÀ TÖ DUY .....................................................................3 2.1.1. Tö duy laø gì? .......................................................................................3 2.1.2. Ñaëc ñieåm cuûa tö duy..........................................................................5 2.1.3. Saûn phaåm cuûa quaù trình tö duy........................................................6 2.2. PHAÙT TRIEÅN TÖ DUY TRONG QUAÙ TRÌNH DAÏY HOÏC VAÄT LYÙ.....................................................................................................6 2.2.1. Caùc thao taùc tö duy thöôøng duøng trong daïy hoïc Vaät lyù ...............7 2.2.2. Caùc phöông phaùp suy luaän thöôøng duøng trong daïy hoïc vaät lyù ....9 2.2.3. Phöông phaùp reøn luyeän cho hoïc sinh kyõ naêng thöïc hieän caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic .............................10 2.3. PHÖÔNG PHAÙP DAÏY HOÏC BAÈNG THÍ NGHIEÄM BIEÅU DIEÃN ....13 2.3.1. Vai troø cuûa thí nghieäm bieåu dieãn .....................................................13 2.3.2. Caùc böôùc tieán haønh thí nghieäm bieåu dieãn ......................................14 2.3.3. Nhöõng yeâu caàu ñoái vôùi thí nghieäm bieåu dieãn .................................14 2.4. PHÖÔNG PHAÙP THÖÏC NGHIEÄM TRONG DAÏY HOÏC VAÄT LYÙ ...15 2.4.1. Phöông phaùp thöïc nghieäm trong quaù trình saùng taïo khoa hoïc vaät lyù ...................................................................................15 2.4.2. Vaän duïng phöông phaùp thöïc nghieäm trong daïy hoïc vaät lyù..........16 3. NOÄI DUNG THÖÏC HIEÄN..........................................................................18 3.1. TÌM CAÙC BIEÄN PHAÙP VAØ LAÄP PHÖÔNG AÙN SÖÛ DUÏNG THÍ NGHIEÄM VAØO GIAÛNG DAÏY CHÖÔNG “CAÛM ÖÙNG ÑIEÄN TÖØ” ...............................................................................................18 3.1.1. Sô ñoà caáu truùc noäi dung chöông.......................................................18 3.1.2. Phaân tích noäi dung chöông ...............................................................19 3.1.3. Phöông aùn söû duïng thí nghieäm daïy moät soá baøi trong chöông .....19 BAØI 56 : KHAÙI NIEÄM TÖØ THOÂNG. HIEÄN TÖÔÏNG CAÛM ÖÙNG ÑIEÄN TÖØ.......................................................20 A. SÔ ÑOÀ CAÁU TRUÙC NOÄI DUNG BAØI .............................................................20 B. CAÙC BIEÄN PHAÙP REØN LUYEÄN CHO HOÏC SINH THÖÏC HIEÄN CAÙC THAO TAÙC TÖ DUY VAØ SUY LUAÄN LOGIC ...............................................20 C. PHÖÔNG AÙN SÖÛ DUÏNG THÍ NGHIEÄM VAØO GIAÛNG DAÏY KHAÙI NIEÄM “HIEÄN TÖÔÏNG CAÛM ÖÙNG ÑIEÄN TÖØ” ...............................................21 BAØI 57 : CHIEÀU CUÛA DOØNG ÑIEÄN CAÛM ÖÙNG. ÑÒNH LUAÄT LENXÔ ..............................................................................25 A. SÔ ÑOÀ CAÁU TRUÙC NOÄI DUNG BAØI ........................................................25 B. CAÙC BIEÄN PHAÙP REØN LUYEÄN CHO HOÏC SINH THÖÏC HIEÄN CAÙC THAO TAÙC TÖ DUY VAØ SUY LUAÄN LOGIC ...............................................25 C. PHÖÔNG AÙN SÖÛ DUÏNG THÍ NGHIEÄM ÑEÅ GIAÛNG DAÏY PHAÀN “CHIEÀU CUÛA DOØNG ÑIEÄN CAÛM ÖÙNG. ÑÒNH LUAÄT LENXÔ” ..................26 BAØI 58 : SUAÁT ÑIEÄN ÑOÄNG CAÛM ÖÙNG 30 A. SÔ ÑOÀ CAÁU TRUÙC NOÄI DUNG BAØI .............................................................30 B. CAÙC BIEÄN PHAÙP REØN LUYEÄN CHO HOÏC SINH THÖÏC HIEÄN CAÙC THAO TAÙC TÖ DUY VAØ SUY LUAÄN LOGIC ................................................31 C. PHÖÔNG AÙN SÖÛ DUÏNG THÍ NGHIEÄM VAØO GIAÛNG DAÏY BAØI “SUAÁT ÑIEÄN ÑOÄNG CAÛM ÖÙNG” ....................................................................31 BAØI 61: HIEÄN TÖÔÏNG TÖÏ CAÛM 35 A. SÔ ÑOÀ CAÁU TRUÙC NOÄI DUNG BAØI .............................................................35 B. CAÙC BIEÄN PHAÙP REØN LUYEÄN CHO HOÏC SINH THÖÏC HIEÄN CAÙC THAO TAÙC TÖ DUY VAØ SUY LUAÄN LOGIC ...............................................36 C. PHÖÔNG AÙN SÖÛ DUÏNG THÍ NGHIEÄM VAØO GIAÛNG DAÏY BAØI “HIEÄN TÖÔÏNG TÖÏ CAÛM” 36 4. KEÁT LUAÄN ...................................................................................................41 4.1. NHÖÕNG KEÁT QUAÛ ÑAÏT ÑÖÔÏC CUÛA ÑEÀ TAØI .................................41 4.2. HAÏN CHEÁ CUÛA ÑEÀ TAØI ........................................................................41 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo 1. MÔÛ ÑAÀU 1.1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI : Nhaø baùc hoïc thieân taøi ngöôøi YÙ Ga-li-leâ laø ngöôøi môû ñaàu cho phöông phaùp thöïc nghieäm Vaät lyù . Theo oâng, muoán thieát laäp moät chaân lyù naøo ñoù thì phaûi döïa vaøo nhöõng quan saùt, suy luaän chaët cheõ treân cô sôû caùc thí nghieäm coù heä thoáng; oâng noùi: “chæ coù khoa hoïc cuûa caùi ño ñaïc ñöôïc môùi laø khoa hoïc”. Chuùng ta ñaõ töøng bieát raèng baèng thí nghieäm ôû thaùp nghieâng thaønh Pi-dô oâng ñaõ ñaùnh ñoå quan nieäm cuûa A-rix-toât cho raèng vaät naëng rôi nhanh hôn vaät nheï hay haøng loaït thí nghieäm khaùc cuûa oâng maø keát quaû cuûa chuùng vaãn coøn giaù trò cho ñeán ngaøy nay. Phöông phaùp thöïc nghieäm cuûa Ga-li-leâ veà sau ñaõ ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc tieáp tuïc hoaøn chænh theâm vaø ngaøy nay ñaõ trôû thaønh moät phöông phaùp quan troïng trong nghieân cöùu cuõng nhö daïy hoïc Vaät lyù. Nhaân loaïi ñang ôû theá kyû XXI, theá kyû cuûa tri thöùc. Do ñoù con ngöôøi maø xaõ hoäi caàn khoâng nhöõng phaûi coù tri thöùc vöõng chaéc maø coøn phaûi coù tính naêng ñoäng, saùng taïo, tích cöïc tö duy trong coâng vieäc; maø ñeå taïo ñöôïc nhöõng con ngöôøi nhö theá thì phaûi baét ñaàu giaùo duïc ngay töø khi coøn hoïc phoå thoâng. Chính vì leõ ñoù maø nhieäm vuï quan troïng ñöôïc ñaët ra cho caùc giaùo vieân phoå thoâng laø: phaûi laøm sao cho hoïc sinh khoâng nhöõng naém ñöôïc lyù thuyeát maø coøn coù theå töï tìm ra kieán thöùc ñaõ hoïc baèng thöïc nghieäm hay baèng caùc con ñöôøng khaùc. Rieâng moân Vaät lyù, vì laø moân khoa hoïc thöïc nghieäm neân haàu heát caùc kieán thöùc phaûi ñöôïc ruùt ra töø thöïc nghieäm môùi coù tính thuyeát phuïc hoïc sinh. Tuy nhieân, tình hình giaûng daïy Vaät lyù ôû ña soá caùc tröôøng phoå thoâng, nhaát laø ôû caùc tröôøng huyeän vuøng saâu hieän nay vaãn coøn raát nhieàu khoù khaên khi söû duïng thöïc nghieäm trong daïy hoïc, hoaëc laø do thieáu duïng cuï hoaëc do giaùo vieân khoâng chuù troïng … ñoâi khi vieäc tích cöïc hoùa hoaït ñoäng cuûa hoïc sinh, vieäc phaùt trieån tö duy hoïc sinh cuõng coøn nhieàu haïn cheá. Bôûi vaäy, laø moät giaùo vieân Vaät lyù trong töông lai toâi muoán mang taát caû nhöõng kieán thöùc maø caùc thaày trong boä moân Vaät lyù ñaõ daïy cuõng nhö ñem söùc treû cuûa mình ñeå goùp moät phaàn nhoû laøm thay ñoåi phöông phaùp daïy Vaät lyù hieän nay. Ñoù chính laø lyù do toâi choïn nghieân cöùu ñeà taøi : Phaùt trieån tö duy hoïc sinh thoâng qua söû duïng thí nghieäm vaøo giaûng daïy chöông “Caûm öùng ñieän töø”, SGK Vaät lyù 11 CCGD. SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh -1- Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo 1.2. MUÏC ÑÍCH CUÛA ÑEÀ TAØI : Tìm caùc bieän phaùp thích hôïp nhaèm phaùt trieån tö duy hoïc sinh thoâng qua söû duïng thí nghieäm vaøo giaûng daïy. 1.3. GIAÛ THUYEÁT CUÛA ÑEÀ TAØI : - Coù theå nghieân cöùu caùc vaán ñeà cô baûn trong taâm lyù hoïc vaø lyù luaän daïy hoïc ñeå tìm ra nhöõng cô sôû lyù luaän veà phaùt trieån tö duy hoïc sinh trong quaù trình daïy hoïc. - Coù theå nghieân cöùu phöông phaùp thöïc nghieäm trong khoa hoïc vaät lyù ñeå vaän duïng vaøo daïy hoïc vaät lyù nhaèm tích cöïc hoùa hoaït ñoäng tö duy cuûa hoïc sinh. - Coù theå tìm caùc bieän phaùp ñeå reøn luyeän cho hoïc sinh thöïc hieän caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic thoâng qua söû duïng thí nghieäm vaøo giaûng daïy. 1.4. NHIEÄM VUÏ CUÛA ÑEÀ TAØI : - Nghieân cöùu lyù thuyeát veà daïy hoïc Vaät lyù vaø phaùt trieån tö duy hoïc sinh. - Nghieân cöùu phöông phaùp thöïc nghieäm ñeå söû duïng vaøo daïy hoïc Vaät lyù. - Tìm caùc bieän phaùp ñeå reøn luyeän cho hoïc sinh caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic thoâng qua söû duïng thí nghieäm vaøo giaûng daïy chöông : “Caûm öùng ñieän töø”. SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh -2- Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo 2. CÔ SÔÛ LYÙ LUAÄN 2.1. KHAÙI QUAÙT VEÀ TÖ DUY: 2.1.1. Tö duy laø gì ? Tö duy laø moät quaù trình taâm lyù phaûn aùnh nhöõng thuoäc tính, baûn chaát, nhöõng moái lieân heä vaø quan heä coù tính qui luaät cuûa söï vaät vaø hieän töôïng trong hieän thöïc khaùch quan maø tröôùc ñoù ta chöa bieát. Do ñoù, tö duy thöôøng höôùng vaøo vieäc tìm kieám caùi môùi, caùi baûn chaát, caùi khaùi quaùt, nhöõng caùi maø con ngöôøi chöa bieát. Tuy nhieân, khoâng phaûi baát cöù taùc ñoäng naøo cuûa hoaøn caûnh ñeàu gaây ra tö duy, muoán laøm naûy sinh tö duy thì hoaøn caûnh coù vaán ñeà ñoù phaûi ñöôïc chuû theå nhaän thöùc ñaày ñuû, ñöôïc chuyeån thaønh nhieäm vuï tö duy cuûa chuû theå, nghóa laø xaùc ñònh caùi gì ñaõ bieát, caùi gì ñaõ cho(döõ kieän) vaø caùi gì caàn phaûi tìm, ñaëc bieät laø chuû theå phaûi coù nhu caàu tìm kieám noù. Moät quaù trình tö duy naøo ñoù, phaûi traûi qua moät soá giai ñoaïn nhaát ñònh, coù theå hình dung qua sô ñoà cuûa KK Platoânoáp döôùi ñaây : Nhaän thöùc vaán ñeà Xuaát hieän caùc lieân töôûng Saøng loïc lieân töôûng vaø hình thaønh giaû thuyeát Kieåm tra giaû thuyeát Chính xaùc hoùa SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh Khaúng ñònh Phuû ñònh Giaûi quyeát vaán ñeà Hoaït ñoäng tö duy môùi -3- Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo Coù theå hieåu sô ñoà treân nhö sau : + Nhaän thöùc vaán ñeà : Ñaây laø giai ñoaïn ñaàu tieân laøm naûy sinh quaù trình tö duy. Khi xuaát hieän hoaøn caûnh coù vaán ñeà chuû theå caàn nhaän thöùc ñöôïc vaán ñeà ñoù chöùa ñöïng caùc maâu thuaån khaùc nhau. Con ngöôøi caøng coù nhieàu kinh nghieäm trong lónh vöïc naøo ñoù caøng deã daøng nhìn ra ñaày ñuû nhöõng maâu thuaån ñoù. Chính vaán ñeà ñöôïc xaùc ñònh naøy quyeát ñònh toaøn boä nhöõng vieäc giaûi quyeát sau ñoù. + Xuaát hieän caùc lieân töôûng : Ñaây laø giai ñoaïn thöù hai quyeát ñònh söï ñuùng ñaén hay sai leäch nhieäm vuï cuûa vaán ñeà ñaët ra. Giai ñoaïn naøy xuaát hieän trong ñaàu nhöõng tri thöùc, kinh nghieäm, nhöõng lieân töôûng nhaát ñònh coù lieân quan ñeán vaán ñeà ñaõ ñöôïc nhaän thöùc. + Saøng loïc caùc lieân töôûng vaø hình thaønh giaû thuyeát : Giaû thuyeát seõ ñöôïc hình thaønh treân cô sôû saøng loïc caùc lieân töôûng phuø hôïp. Giaû thuyeát chính laø caùch giaûi quyeát coù theå coù ñoái vôùi nhieäm vuï tö duy. Chính söï ña daïng, phong phuù cuûa giaû thuyeát maø cuøng moät söï vaät, hieän töôïng coù theå xem xeùt töø nhieàu höôùng khaùc nhau ñeå tìm ra caùch giaûi quyeát ñuùng ñaén nhaát. + Kieåm tra giaû thuyeát : Do söï phong phuù cuûa giaû thuyeát neân phaûi kieåm tra tính ñuùng ñaén ñeå giaûi quyeát nhieäm vuï ñaët ra moät caùch chính xaùc. Keát quaû kieåm tra giaû thuyeát coù theå laø khaúng ñònh hoaëc phuû ñònh giaû thuyeát. - Neáu giaû thuyeát khoâng ñuùng thì baùc boû, xaây döïng giaû thuyeát môùi, roài laïi kieåm tra. - Neáu giaû thuyeát laø ñuùng thì hoaëc laø khaúng ñònh hoaëc laø hoaøn thieän giaû thuyeát vaø thöïc hieän giaû thuyeát ñoù. Töùc laø nhieäm vuï tö duy ôû giai ñoaïn nhaát ñònh ngöôøi ta seõ thöïc hieän nhöõng thao taùc tö duy nhaát ñònh. + Giaûi quyeát vaán ñeà : Sau khi nhaän thöùc vaán ñeà, huy ñoäng caùc tri thöùc kinh nghieäm, saøng loïc lieân töôûng vaø hình thaønh giaû thuyeát, vaø nhaát laø khi giaû thuyeát ñaõ ñöôïc kieåm tra thì neáu giaû thuyeát laø khaúng ñònh thì noù seõ ñöôïc thöïc hieän, töùc laø ñi ñeán caâu traû lôøi cho vaán ñeà ñaët ra ôû treân. Treân ñaây laø ñònh nghóa veà tö duy vaø caùc giai ñoaïn chuû yeáu cuûa moät quaù trình tö duy ñaõ ñöôïc caùc nhaø taâm lyù nghieân cöùu. Vaø qua ñaây chuùng ta thaáy moät ñieàu laø maëc daàu tö duy ñöôïc tieán haønh trong boä oùc töøng ngöôøi cuï theå, ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån trong quaù trình hoaït ñoäng nhaän thöùc tích cöïc cuûa baûn thaân moãi ngöôøi, nhöng tö duy bao giôø cuõng traûi qua caùc giai ñoaïn neâu treân. SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh -4- Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo 2.1.2. Ñaëc ñieåm cuûa tö duy : @ Tính coù vaán ñeà cuûa tö duy : Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, khoâng phaûi baát cöù taùc ñoäng naøo cuûa hoaøn caûnh cuõng ñeàu gaây ra tö duy. Trong thöïc teá, tö duy chæ naûy sinh khi gaëp nhöõng tình huoáng, nhöõng hoaøn caûnh maø vôùi nhöõng hieåu bieát cuû, phöông phaùp cuû con ngöôøi khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc, hay noùi khaùc ñi tö duy chæ naûy sinh khi chuû theå gaëp hoaøn caûnh coù vaán ñeà hay tình huoáng coù vaán ñeà maø chuû theå coù nhu caàu tìm kieám noù. Haún nhieân, tö duy seõ khoâng xuaát hieän neáu döõ kieän (caùi ñaõ bieát, ñaõ cho) naèm ngoaøi khaû naêng hieåu bieát cuûa chuû theå. Taát caû nhöõng ñeàu treân cho ta thaáy ñöôïc tính coù vaán ñeà cuûa tö duy vaø cuõng giuùp ta khaúng ñònh raèng tö duy luoân luoân laø moät quaù trình coù chuû ñònh. @ Tính giaùn tieáp cuûa tö duy: Tö duy thuoäc quaù trình nhaän thöùc lyù tính cho neân noù khaùc quaù trình nhaän thöùc caûm tính ôû choã: noù coù khaû naêng phaûn aùnh theá giôùi moät caùch giaùn tieáp, töùc laø khaû naêng nhaän thöùc theá giôùi baèng ngoân ngöõ. Thoâng qua ngoân ngöõ, con ngöôøi ñaõ söû duïng voán kinh nghieäm, nhöõng phaùt minh, keát quaû tö duy cuûa ngöôøi khaùc ñeå thöïc hieän quaù trình tö duy. Döïa treân nhöõng qui luaät veà caùc moái lieân heä giöõa nhöõng hieän töôïng xaûy ra trong thieân nhieân maø con ngöôøi ñaõ bieát ñeå khaùm phaù nhöõng hieän töôïng xaûy ra maø con ngöôøi khoâng theå nghieân cöùu tröïc tieáp ñöôïc. Vì vaäy maø ta noùi tö duy coù tính giaùn tieáp. @ Tính tröøu töôïng vaø khaùi quaùt cuûa tö duy: Tö duy khoâng phaûn aùnh söï vaät hieän töôïng moät caùch rieâng leõ. Tö duy coù khaû naêng ñi saâu vaøo nhieàu söï vaät, hieän töôïng vaïch ra nhöõng thuoäc tính chung. Nhöõng moái lieân heä coù tính qui luaät cho caû moät nhoùm, moät loaïi, moät phaïm truø cuûa caùc söï vaät vaø hieän töôïng. Ñieàu ñoù cho pheùp con ngöôøi khoâng chæ giaûi quyeát nhöõng nhieäm vuï tröôùc maét maø coøn coù khaû naêng nhìn xa vaøo töông lai. @ Tö duy quan heä chaët cheõ vôùi ngoân ngöõ: Tö duy baét buoäc phaûi quan heä chaët cheõ vôùi ngoân ngöõ vì caùc lyù do sau: + Quaù trình tö duy khi dieãn ra thì thaønh phaàn cuûa noù bao giôø cuõng laø yù nghó, khaùi nieäm, maø con ngöôøi coù theå noùi ra, vieát ra hoaëc nghó thaàm. + Ngoân ngöõ chính laø ngöôøi phaùt ngoân cuûa tö duy. + Ngoân ngöõ khoâng chæ laø phöông tieän ñeå truyeàn ñaït yù nghó cuûa mình cho ngöôøi khaùc, maø coøn laø phöông tieän ñeå hieåu yù nghó, tình caûm, khaùt voïng cuûa chính mình nöõa. SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh -5- Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo @ Tö duy lieân heä maät thieát vôùi nhaän thöùc caûm tính: Tö duy khoâng taùch rôøi nhaän thöùc caûm tính, maëc duø noù laø möùc ñoä nhaän thöùc cao hôn haún veà chaát so vôùi nhaän thöùc caûm tính. Tö duy tröøu töôïng, khaùi quaùt ñeán maáy thì cuõng phaûi do tri giaùc ñöa laïi. Thaät vaäy, muoán tö duy ñöôïc tröôùc heát phaûi tri giaùc ñöôïc hoaøn caûnh coù vaán ñeà, tri giaùc ñöôïc caùc döõ kieän. Hay noùi khaùc ñi, tri giaùc chính laø moät khaâu cuûa quaù trình tö duy. Tö duy cuõng aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng nhaän thöùc caûm tính, nhôø coù tö duy maø con ngöôøi tri giaùc ñöôïc nhanh choùng vaø chính xaùc hôn. Tö duy aûnh höôûng ñeán tính choïn löïa, tính yù nghó cuûa tri giaùc. 2.1.3. Saûn phaåm cuûa quaù trình tö duy: Sau khi tieán haønh tö duy saûn phaåm maø chuû theå thu ñöôïc coù theå laø nhöõng khaùi nieäm, phaùn ñoaùn hay suy lyù. @ Khaùi nieäm: Laø tri thöùc ñaõ ñöôïc khaùi quaùt hoùa ôû moät loaït caùc söï vaät cuøng coù chung nhöõng daáu hieäu baûn chaát nhaát ñònh. Khaùi nieäm bao giôø cuõng ñöôïc bieåu hieän baèng töø goïi laø khaùi nieäm, moät khaùi nieäm bao giôø cuõng bao haøm moät noäi dung nhaát ñònh goïi laø noäi dung khaùi nieäm. Quaù trình tö duy ôû trình ñoä naøo ñoù seõ giuùp con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc moät soá löôïng khaùi nieäm ôû moät möùc ñoä nhaát ñònh. Chaúng haïn cuøng moät khaùi nieäm coù ngöôøi hieåu roäng coù ngöôøi hieåu heïp. @ Phaùn ñoaùn : Phaùn ñoaùn coù theå ñuùng hoaëc sai. Phaùn ñoaùn laø söï khaúng ñònh hay phuû ñònh veà caùc söï vaät, hieän töôïng hoaëc nhöõng moái lieân heä naøo ñoù giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng trong hieän thöïc. Kinh nghieäm caøng ña daïng phong phuù vaø toaøn dieän thì vieäc thöïc hieän caùc thao taùc tö duy caøng hôïp lyù vaø phaùn ñoaùn seõ ñuùng ñaén. @ Suy lyù: Laø moät phaùn ñoaùn ruùt ra töø moät phaùn ñoaùn khaùc. Suy lyù coù hai loaïi: - Dieãn dòch: töø phaùn ñoaùn chung ⇒ phaùn ñoaùn rieâng (khaùi quaùt ⇒ cuï theå) - Qui naïp: töø phaùn ñoaùn rieâng ⇒ phaùn ñoaùn chung. Quy naïp vaø dieãn dòch laø hai hình thöùc suy lyù gaén boù chaët cheõ vôùi nhau vaø coù vai troø quan troïng trong vieäc lónh hoäi tri thöùc. 2.2. PHAÙT TRIEÅN TÖ DUY TRONG QUAÙ TRÌNH DAÏY HOÏC VAÄT LYÙ: SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh -6- Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo 2.2.1. Caùc thao taùc tö duy thöôøng duøng trong daïy hoïc vaät lyù: Trong quaù trình tö duy, caùc thao taùc tö duy nhö: phaân tích, toång hôïp, tröøu töôïng hoùa, khaùi quaùt hoùa, cuï theå hoùa coù moái quan heä maät thieát vôùi nhau, chuùng thoáng nhaát vôùi nhau theo moät höôùng nhaèm giaûi quyeát caùc nhieäm vuï cuûa tö duy. a. Phaân tích: Ñöùng tröôùc moät baøi toaùn, moät caâu vaên … ngöôøi ta thöôøng moå xeû noù ra thaønh töøng boä phaän nhoû, töøng yeáu toá, töøng maët coù moái quan heä vôùi nhau ñeå chuaån bò cho böôùc nghieân cöùu tieáp theo nhaèm giaûi quyeát vaán ñeà maø baøi toaùn, caâu vaên ñaët ra. Ngöôøi ta goïi caùch laøm treân laø phaân tích, vaäy phaân tích laø gì? Phaân tích laø hoaït ñoäng tö duy phaân chia ñoái töôïng thaønh nhöõng boä phaän, nhöõng phaàn, nhöõng yeáu toá moät caùch hôïp lyù ñeå nghieân cöùu vaø hieåu ñöôïc caùc boä phaän, maët, yeáu toá ñoù. Trong nghieân cöùu vaät lyù, hoaït ñoäng tö duy phaân tích thöôøng ñöôïc duøng ñeå tìm hieåu moät hieän töôïng, moät thöïc theå,… vieäc “ phaân chia” moät ñoái töôïng vaät lyù coù theå laø: - Laøm chaäm laïi quaù trình xaûy ra söï vieäc. - Ñôn giaûn hoùa hieän töôïng, söï vaät. - Thaùo rôøi hoaëc caét ñoâi ñoái töôïng ra moät caùch töôûng töôïng - Chia quaù trình thaønh töøng giai ñoaïn b. Toång hôïp: Sau khi ñaõ phaân tích ñoái töôïng vaø hieåu ñöôïc töøng maët, töøng phaàn cuûa ñoái töôïng thì giai ñoaïn tieáp theo seõ laø keát hôïp nhöõng moái quan heä maø ta ñaõ taùch ra ôû treân ñeå tìm hieåu baûn chaát cuûa ñoái töôïng moät caùch toaøn theå. Ñoù chính laø giai ñoaïn tö duy toång hôïp. Toång hôïp laø moät hoaït ñoäng tö duy nhaèm taäp hôïp caùc boä phaän, caùc chi tieát cuûa moät toaøn theå sau khi phaân tích ñeå hieåu baûn chaát cuûa caùi toaøn theå ñoù. Trong daïy hoïc vaät lyù, sau khi ñaõ phaân tích moät hieän töôïng, moät söï vaät… thì ta seõ toång hôïp laïi nhöõng vaán ñeà ñaõ phaân tích nhaèm: - Nhìn söï vaät, hieän töôïng moät caùch toaøn theå ñeå hieåu baûn chaát cuûa chuùng vaø giaûi thích ñöôïc chuùng. - Nhìn thaáy toång hôïp caáu truùc beân trong cuûa moät thieác bò ñeå hieåu nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa noù. Phaân tích vaø toång hôïp coù moái quan heä maät thieát vôùi nhau, phaân tích ñöôïc tieán haønh treân cô sôû toång hôïp vaø toång hôïp ñöôïc thöïc hieän treân keát quaû SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh -7- Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo phaân tích. Hay noùi khaùc hôn, phaân tích vaø toång hôïp laø hai hoaït ñoäng tö duy rieâng bieät, ñoái nghòch nhau nhöng thoáng nhaát bieän chöùng vôùi nhau. c. So saùnh: Laø söï xaùc ñònh baèng trí oùc söï gioáng hay khaùc nhau, söï baèng hay khoâng baèng nhau giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng. Thao taùc tö duy naøy cuõng coù moái quan heä chaët cheõ vôùi phaân tích vaø toång hôïp. Trong vaät lyù, so saùnh cuõng laø moät phöông phaùp quan troïng coù theå giuùp ta hieåu ñöôïc baûn chaát cuûa caùi chöa bieát töø caùi ñaõ bieát, ñoâi khi nhôø coù so saùnh caùc söï vaät hieän töôïng vôùi nhau maø ta coù theå lónh hoäi taát caû tính ña daïng, ñoäc ñaùo, phöùc taïp cuûa chuùng. d. Tröøu töôïng hoùa: Khi nghieân cöùu moät ñoái töôïng, moät söï vieäc, hay moät quaù trình naøo ñoù ngöôøi ta thöôøng boû qua nhöõng ñieåm phuï, nhöõng chi tieát nhoû khoâng gaây aûnh höôûng lôùn ñeán ñoái töôïng maø ta xeùt ñeå chuù yù ñeán nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng caàn nghieân cöùu. Vieäc laøm treân chính laø tröøu töôïng hoùa ñoái töôïng. Vaäy, tröøu töôïng hoùa laø quaù trình duøng trí oùc ñeå gaït boû khoûi ñoái töôïng nhöõng boä phaän, thuoäc tính, quan heä khoâng caàn thieát, chæ giöõ laïi nhöõng yeáu toá caàn thieát ñuû ñeå tö duy. Trong daïy hoïc vaät lyù ngöôøi giaùo vieân ñoâi khi phaûi taïm thôøi laõng queân nhöõng chi tieát khoâng quan troïng ñeå taäp trung vaøo nhöõng kieán thöùc chính, kieán thöùc caàn truyeàn ñaït cho hoïc sinh (trong daïy hoïc goïi laø nhaán maïnh troïng taâm vaán ñeà). e. Khaùi quaùt hoùa: Khaùi quaùt hoùa laø hoaït ñoäng tö duy tieáp sau caùc hoaït ñoäng tö duy khaùc (phaân tích, toång hôïp, tröøu töôïng hoùa…) nhaèm ñöa ra keát luaän caùi chung nhaát, baûn chaát nhaát cuûa caùc ñoái töôïng nghieân cöùu. Neáu caùc hoaït ñoäng tö duy treân khoâng ñöôïc khaùi quaùt hoùa thì nhöõng vaán ñeà nghieân cöùu seõ khoâng ñöa ra keát luaän mang yù nghóa khoa hoïc. Noùi ñuùng hôn, hoaït ñoäng tö duy khaùi quaùt hoùa chính laø caùi keát luaän maø ta thu ñöôïc trong suoát quaù trình tö duy. f. Cuï theå hoùa: Laø söï vaän duïng nhöõng khaùi nieäm, ñònh luaät, qui taéc ñaõ ñöôïc khaùi quaùt hoùa vaøo hoaït ñoäng thöïc tieãn nhaèm giaûi quyeát nhöõng nhieäm vuï cuï theå. Ñaây laø giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa quaù trình tö duy, trong giaûng daïy vaät lyù ñaây chính laø vieäc vaän duïng lyù thuyeát ñeå giaûi baøi taäp cuûa hoïc sinh. SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh -8- Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo * Toùm laïi: Caùc thao taùc tö duy ñöôïc xeùt rieâng leõ nhöng noù phaûi laø quaù trình thoáng nhaát vôùi nhau trong daïy hoïc vaät lyù noùi rieâng. Vieäc thöïc hieän caùc thao taùc tö duy coù theå khoâng tuaân theo moät thöù töï nhaát ñònh vaø cuõng khoâng nhaát thieát phaûi söû duïng taát caû caùc thao taùc tö duy trong moät quaù trình tö duy. 2.2.2. Caùc phöông phaùp suy luaän thöôøng duøng trong daïy hoïc vaät lyù: Döïa treân caùc thao taùc tö duy thöôøng duøng trong daïy hoïc Vaät lyù ñaõ noùi ñeán ôû treân, ta coù theå thaáy raèng muoán tìm hieåu, giaûi quyeát moät vaán ñeà Vaät lyù ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán hai suy luaän cô baûn laø: suy luaän dieãn dòch vaø suy luaän qui naïp. a. Suy luaän dieãn dòch: Suy luaän dieãn dòch laø con ñöôøng tö duy tìm ra ñöôïc nhöõng keát luaän, nhöõng quy luaät töø nhöõng keát luaän, nhöõng quy luaät ñaõ bieát. Coù theå laáy moät ví duï laø khi ñoïc ñeà moät baøi taäp daïng ñeà toång hôïp thì ta thöôøng phaân tích caùi ñaõ cho cuûa baøi taäp ñeå tìm nhöõng moái lieân heä cuï theå nhaèm giaûi quyeát yeâu caàu baøi taäp hay ruùt ra keát luaän theo yeâu caàu cuûa baøi taäp. Suy luaän dieãn dòch coù theå hieåu laø vieäc ñi töø chaân lyù naøy ñeán chaân lyù khaùc. b. Suy luaän qui naïp: Suy luaän qui naïp laø con ñöôøng tö duy ñi töø vieäc phaân tích nhieàu ñoái töôïng cuûa cuøng moät loaïi ñeå ruùt ra keát luaän veà moät daáu hieäu chung, moät ñaëc tính chung cho taát caû caùc ñoái töôïng cuøng loaïi. Trong töï nhieân, khoâng coù caùi chung toàn taïi rieâng bieät maø noù naèm trong caùi rieâng. Do ñoù tieàn ñeà cuûa suy luaän qui naïp chính laø thöøa nhaän qui luaät phaùt trieån cuûa theá giôùi khaùch quan. Trong daïy hoïc vaät lyù coù hai loaïi suy luaän qui naïp thöôøng duøng laø: - Qui naïp khoâng hoaøn toaøn: ñöôïc aùp duïng khi khoâng theå nghieân cöùu taát caû caùc ñoái töôïng cuûa moät lôùp naøo ñoù nhöng laïi keát luaän cho toaøn boä lôùp ñoái töôïng. - Qui naïp hoaøn toaøn: laø quaù trình suy luaän hoaøn toaøn, trong ñoù keát luaän chung veà lôùp ñoái töôïng naøo ñoù ñöôïc ruùt ra treân cô sôû nghieân cöùu taát caû caùc ñoái töôïng cuûa lôùp ñoù. Qui naïp vaø dieãn dòch laø hai suy luaän luoân keát hôïp vôùi nhau, hoå trôï nhau vaø döïa vaøo nhau. Tuy nhieân, suy luaän qui naïp khaùc cô baûn suy luaän dieãn dòch ôû choã: SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh -9- Luaän vaên toát nghieäp ñeà. GVHD : Buøi Quoác Baûo - Keát luaän cuûa suy luaän qui naïp ñöôïc ruùt ra treân cô sôû taäp hôïp caùc tieân - Keát luaän cuûa suy luaän qui naïp coù theå ruùt ra vôùi taát caû caùc tieân ñeà phuû ñònh. - Moïi tieân ñeà cuûa suy luaän qui naïp laø caùc phaùn ñoaùn ñôn nhaát vaø rieâng - Keát luaän cuûa suy luaän qui naïp laø xaùc suaát, khoâng hoaøn toaøn chaéc chaén ngay khi caùc tieân ñeà laø chaân thöïc. 2.2.3. Phöông phaùp reøn luyeän cho hoïc sinh kyõ naêng thöïc hieän caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic: Taïi sao phaûi reøn luyeän cho hoïc sinh kyõ naêng thöïc hieän caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic? Qua nhöõng phaân tích veà caùc thao taùc tö duy thöôøng duøng, caùc suy luaän logic thöôøng duøng chuùng ta thaáy noù thöôøng xuyeân ñöôïc söû duïng trong quaù trình daïy hoïc cuõng nhö hoïc taäp, nghieân cöùu Vaät lyù. Ñeå cho hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa hoïc sinh ñaït keát quaû trong vieäc hoïc taäp Vaät lyù cuõng nhö hoïc taäp caùc moân hoïc khaùc thì baét buoäc ngöôøi giaùo vieân phaûi reøn luyeän cho hoïc sinh caùc kyõ naêng naøy. Vaäy, reøn luyeän cho hoïc sinh kyõ naêng thöïc hieän caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic baèng caùch naøo? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy chuùng toâi trích lôøi cuûa B.G.Razynobski vieát raèng: “Ñeå daïy cho hoïc sinh quan saùt vaø khaùi quaùt hoùa, phaân tích vaø toång hôïp, söû duïng pheùp qui naïp vaø dieãn dòch, aùp duïng pheùp so saùnh vaø pheùp loaïi tæ, ñònh nghóa khaùi nieäm vaø chöùng minh ñònh luaät, caàn phaûi haèng ngaøy baét hoïc sinh söû duïng caùc thao taùc tö duy ñoù. Vieäc ñoù caàn phaûi laøm ngay caû khi nghieân cöùu taøi lieäu môùi, khi cuûng coá taøi lieäu, khi oân taäp kieåm tra, khi tieán haønh caùc thí nghieäm bieåu dieãn vaø thöïc nghieäm thöïc taäp, khi giaûi caùc baøi toaùn vaät lyù cuõng nhö khi ñi tham quan … ”. Töø yù kieán cuûa B.G.Razynobski ta thaáy laø phaûi reøn luyeän caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic cho hoïc sinh ôû moïi luùc, moïi nôi nhöng caùc thao taùc tö duy vaø caùc suy luaän laø nhöõng quaù trình dieãn ra trong trí oùc moãi ngöôøi thì laøm sao maø giaùo vieân coù theå daïy ñöôïc cho hoïc sinh? Chuùng ta cuõng khoâng theå naøo tö duy hay thöïc hieän caùc thao taùc suy luaän logic cho hoïc sinh baét chöôùc, cuõng khoâng theå naøo thaáy ñöôïc caùc em tö duy, suy luaän nhö theá naøo ñeå kòp thôøi uoán naén, söõa chöõa. Vì vaäy, ñeå daïy cho hoïc sinh hoaøn thaønh nhöõng thao taùc tö duy ñoù moät caùch coù hieäu quaû ta coù theå xem nhö daïy cho chuùng giaûi moät baøi toaùn vaäy. Coù theå duøng caùc bieän phaùp nhö sau: 2.2.3.1. Giaùo vieân löïa choïn con ñöôøng hình thaønh nhöõng kieán thöùc Vaät lyù phuø hôïp vôùi qui luaät cuûa logic hoïc vaø toå chöùc quaù trình hoïc taäp sao SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh - 10 - Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo cho trong töøng giai ñoaïn xuaát hieän tình huoáng baét buoäc hoïc sinh phaûi thöïc hieän caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic môùi coù theå giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà vaø hoaøn thaønh nhieäm vuï hoïc taäp. Con ñöôøng ñoù khoâng phaûi laø thoâng baùo nhöõng kieán thöùc döôùi daïng ñaõ coù saün, maø laø con ñöôøng hoïc sinh töï löïc hoaït ñoäng ñeå xaây döïng neân nhöõng kieán thöùc môùi. Nhöõng tình huoáng phoå bieán, trong ñoù hoïc sinh baét buoäc phaûi thöïc hieän caùc thao taùc tö duy coù theå laø: a. Phaân tích ñeå tìm nhöõng daáu hieäu bieåu thò ñaëc tính cuûa söï vaät, hieän töôïng. b. Phaân tích ñeå tìm nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán dieãn bieán cuûa hieän töôïng hoaëc gaây ra moät bieán ñoåi trong tính chaát cuûa söï vaät, hieän töôïng. c. Xaùc ñònh yeáu toá naøo laø yeáu toá quan troïng nhaát taùc ñoäng ñeán dieãn bieán cuûa hieän töôïng, cuûa tính chaát söï vaät? d. Phaân tích ñeå tìm nhöõng daáu hieäu gioáng nhau vaø khaùc nhau trong caùc söï vaät, hieän töôïng. e. Khaùi quaùt ñeå ñöa ra keát luaän chung sau khi quan saùt nhieàu hieän töôïng, nhieàu thí nghieäm. f. Tìm moái quan heä nhaân quaû giöõa caùc hieän töôïng. g. Döï ñoaùn söï dieãn bieán cuûa hieän töôïng hoaëc giaûi thích hieän töôïng. h. Tröøu töôïng hoùa vaán ñeà ñeå ñöa ra caùc giaû thuyeát. i. Xaây döïng phöông aùn thí nghieäm ñeå kieåm tra moät giaû thuyeát. k. Boá trí moät thí nghieäm ñeå ño löôøng moät ñaïi löôïng Vaät lyù. 2.2.3.2. Giaùo vieân ñöa ra nhöõng caâu hoûi ñeå ñònh höôùng cho hoïc sinh tieán haønh caùc thao taùc tö duy vaø suy luaän logic thích hôïp cho moïi tình huoáng cuï theå. Nhöõng caâu hoûi phoå bieán hay duøng laø: a. Quan saùt thaáy hieän töôïng dieãn bieán nhö theá naøo? Qua nhöõng giai ñoaïn naøo? b. Quan saùt thaáy moät ñaïi löôïng vaät lyù, moät tính chaát cuûa söï vaät bieán ñoåi nhö theá naøo trong hieän töôïng naøy, trong thí nghieäm naøy? c. Coù gì gioáng nhau trong hai thí nghieäm naøy? d. Coù gì khaùc nhau trong hai thí nghieäm naøy? e. Trong hai hay ba tröôøng hôïp quan saùt ñöôïc hieän töôïng, coù theå chæ ra nguyeân nhaân chung naøo khoâng? f. Trong nhöõng ñieàu kieän cuï theå ñaõ cho, ta coù theå döï ñoaùn hieän töôïng seõ xaûy ra nhö theá naøo? Caên cöù vaøo ñaâu maø döï ñoaùn? g. Hieän töôïng ñang xem xeùt tuaân theo qui luaät naøo? Qui taéc naøo? h. Giaûi thích vì sau hieän töôïng laïi xaûy ra nhö theá? SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh - 11 - Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo i. Caàn phaûi boá trí thí nghieäm nhö theá naøo ñeå taïo ra hieän töôïng mong muoán? k. Giöõa ñaïi löôïng A vaø ñaïi löôïng B coù moái quan heä theá naøo trong hieän töôïng naøy? 2.2.3.3. Giaùo vieân phaân tích caâu traû lôøi cuûa hoïc sinh ñeå chæ ra ñöôïc choå sai cuûa hoïc sinh trong khi thöïc hieän caùc thao taùc tö duy, suy luaän logic vaø höôùng daãn caùch söõa chöõa: Nhöõng sai laàm cuûa hoïc sinh thöôøng maéc phaûi trong quaù trình tö duy vaø suy luaän logic laø do caùc nguyeân nhaân sau: - Khoâng nhaän ra daáu hieäu ñaëc tröng cuûa söï vaät, hieän töôïng. - Khoâng phaùt hieän ra nhöõng bieán ñoåi beân ngoaøi cuûa caùc söï vaät, hieän töôïng. - Khoâng nhaän bieát ñöôïc nhöõng daáu hieäu beân ngoaøi cuûa caùc söï vaät, hieän töôïng coù quan heä vôùi caùc khaùi nieäm tröøu töôïng naøo cuûa vaät lyù - Khoâng naém ñöôïc nhöõng khaùi nieäm, nhöõng ñònh luaät caàn thieát phaûi bieát tröôùc khi xaây döïng moät phaùn ñoaùn hay moät suy luaän. - Khoâng phaân bieät ñöôïc nhöõng bieán ñoåi coù tính ngaãu nhieân vaø nhöõng bieán ñoåi coù tính qui luaät. - Khoâng thöïc hieän caùc pheùp suy luaän phuø hôïp vôùi caùc quy taéc, quy luaät cuûa logic hoïc. Vieäc söõa chöõa nhöõng sai laàm ñoù cuûa hoïc sinh caàn phaûi laøm moät caùch coâng phu, tæ mæ coù theå thöïc hieän theo ba höôùng: + Boå sung, oân taäp laïi cho hoïc sinh nhöõng kieán thöùc caàn coù ñaõ ñöôïc hoïc. + Toå chöùc cho hoïc sinh quan saùt laïi hieän töôïng sau khi ñaõ ñònh höôùng roõ hôn muïc ñích quan saùt vaø keá hoaïch quan saùt. + Yeâu caàu hoïc sinh phaùt bieåu roõ nhöõng giai ñoaïn cuûa suy luaän ñeå phaùt hieän choã ñuùng, choã sai cuûa töøng giai ñoaïn. 2.2.3.4. Giaùo vieân giuùp hoïc sinh khaùi quaùt hoùa kinh nghieäm thöïc tieãn nhöõng suy luaän logic döôùi daïng moät soá quy taéc ñôn giaûn. Nhö ñaõ noùi ôû treân, trong moät khaâu cuûa quaù trình hoïc taäp Vaät lyù coù raát nhieàu cô hoäi ñeå thöïc hieän caùc suy luaän logic. Roõ raøng laø khoâng hôïp lyù vaø laõng phí thôøi gian neáu chuùng ta ñeå cho hoïc sinh thöïc hieän haøng traêm, haøng ngaøn laàn nhöõng pheùp moø maãm, tuøy tieän khoâng coù moät quy taéc naøo. Chuùng ta khoâng daïy cho hoïc sinh moät caùch töôøng minh caùc thuaät ngöõ vaø quy taéc logic nhö luaän ba ñoaïn, luaän hai ñoaïn, quy naïp khoa hoïc, phöông phaùp gioáng nhau duy nhaát, khaùc nhau duy nhaát… Nhöng ôû caáp phoå thoâng cô sôû, trong hoïc taäp caùc moân khoa hoïc, hoïc sinh ñaõ baét ñaàu laøm quen vôùi caùc quy taéc, quy luaät SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh - 12 - Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo ñaëc thuø döôùi daïng ñôn giaûn thì cuõng hoaøn toaøn coù khaû naêng cho hoï laøm quen vôùi nhöõng quy taéc, suy luaän logic ñôn giaûn laëp laïi raát nhieàu laàn vôùi nhöõng haønh ñoäng ñöôïc laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn, caàn coù khaû naêng xaây döïng ñöôïc nhöõng ñònh höôùng haønh ñoäng. Giaùo vieân caàn chuù yù ñeán nhöõng hình thöùc suy luaän logic phoå bieán sau ñaây trong hoïc taäp Vaät lyù : a) Quy naïp nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng : Khi coù hieän töôïng A thì luoân luoân coù hieän töôïng B, khi khoâng coù A thì khoâng coù B, vaäy A laø nguyeân nhaân cuûa B. b) Quy naïp tìm moái quan heä haøm soá giöõa hai ñaïi löôïng vaät lyù : Cho moät ñaïi löôïng taêng hai laàn, ba laàn … xem ñaïi löôïng kia bieán ñoåi nhö theá naøo?(chaúng haïn giaûm hai laàn, ba laàn …) c) Dieãn dòch döï ñoaùn hieän töôïng : - Theo ñònh luaät (hay quy taéc) ñaõ bieát : neáu coù ñieàu kieän A thì coù hieän töôïng B. ÔÛ ñaây coù ñieàu kieän A. Vaäy seõ coù hieän töôïng B. Ruùt goïn : vì coù hieän töôïng A neân seõ xaûy ra hieän töôïng B. d) Dieãn dòch giaûi thích hieän töôïng : Trong vaät lyù hoïc, giaûi thích moät hieän töôïng laø noùi roõ hieän töôïng ñoù xaûy ra laø theo ñònh luaät naøo, do tính chaát naøo cuûa söï vaät, hieän töôïng chi phoái. - Theo ñònh luaät (hay tính chaát) C ñaõ bieát : A laø nguyeân nhaân duy nhaát sinh ra hieän töôïng B. ÔÛ ñaây coù hieän töôïng B. - Vaäy nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng B laø do A. Ruùt goïn : nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng B laø vì coù A. e) Thoâng thöôøng, moät hieän töôïng vaät lyù trong thöïc tieãn coù theå do nhieàu nguyeân nhaân ñoàng thôøi taùc ñoäng hoaëc laø laàn löôït taùc ñoäng raát nhanh maø ta chæ quan saùt ñöôïc keát quaû cuoái cuøng. Nhö vaäy, muoán giaûi thích hay döï ñoaùn hieän töôïng phöùc taïp ta phaûi thöïc hieän moät chuoãi nhieàu pheùp suy luaän logic hay moät suy luaän khaùc. Luùc ñaàu, caàn phaûi höôùng daãn hoïc sinh phaân tích hieän töôïng phöùc taïp thaønh nhöõng hieän töôïng ñôn giaûn vaø thöïc hieän töøng caùc suy luaän ñôn giaûn. Sau ñoù, khi ñaõ quen roài coù theå thöïc hieän caùc pheùp suy luaän ruùt goïn hay laøm taét, hieåu ngaàm moät soá giai ñoaïn cuûa suy luaän. Nhöng neáu hoïc sinh phaïm sai laàm thì baét buoäc phaûi laøm tæ mæ, xeùt töøng nguyeân nhaân, töøng giai ñoaïn. 2.3. PHÖÔNG PHAÙP DAÏY HOÏC BAÈNG THÍ NGHIEÄM BIEÅU DIEÃN: 2.3.1. Vai troø cuûa thí nghieäm bieåu dieãn : SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh - 13 - Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo Thí nghieäm bieåu dieãn ( TNBD) ñoùng vai troø raát quan troïng trong vieäc hình thaønh kieán thöùc môùi cho hoïc sinh, neân TNBD ñöôïc coi laø ñeå thöïc hieän chöùc naêng nghieân cöùu taøi lieäu môùi. TNBD coù taùc duïng : - Ñem laïi cho hoïc sinh kieán thöùc Vaät lyù vöõng chaéc vaø thuyeát phuïc. - Ñem laïi höùng thuù trong giôø hoïc Vaät lyù. - Ñem ñeán cho hoïc sinh tình yeâu ñoái vôùi moân hoïc. 2.3.2. Caùc böôùc tieán haønh TNBD : Kyõ thuaät laøm thí nghieäm vaät lyù ( TNVL) cuûa giaùo vieân coù theå hieåu laø : laéùp raùp thí nghieäm nhanh, ñoäng taùc laøm vieäc döùt khoaùt, thao taùc maùy ño thuaàn thuïc, boá trí thí nghieäm ñeïp, goïn… Giaùo vieân vaät lyù caàn laøm TNVL nhieàu thì môùi coù kyõ thuaät laøm thí nghieäm toát. Tuy nhieân, khi muoán coù kyõ thuaät laøm TNBD thì bieåu dieãn thí nghieäm phaûi theo ñuùng caùc böôùc sau : + Neâu roõ muïc ñích cuûa thí nghieäm. + Phöông höôùng tieán haønh thí nghieäm (ñoâi khi phaûi veõ hình minh hoïa). + Vaïch keá hoaïch thöïc hieän thí nghieäm. + Löïa choïn duïng cuï, moâ taû chöùc naêng cuûa chuùng (neáu caàn). + Boá trí thí nghieäm. + Quan saùt xem caû lôùp coù nhìn thaáy thí nghieäm khoâng. + Thöïc hieän thí nghieäm (vaän haønh, ño ñaïc, laäp baûng … ). + Phaân tích vaø ruùt ra keát luaän. ( Nhöõng TNBD ñôn giaûn, coù theå boû qua moät soá böôùc). 2.3.3. Nhöõng yeâu caàu ñoái vôùi TNBD : Muoán TNBD phaùt huy heát tính öu vieät cuûa noù, ngoaøi kyõ naêng trình baøy vaø thao taùc thí nghieäm cuûa giaùo vieân, coøn caàn coù nhöõng yeâu caàu sau : - TNBD phaûi lieân heä chaët cheõ vôùi noäi dung baøi giaûng. - TNBD phaûi ngaén goïn moät caùch hôïp lyù, mang tính vöøa söùc ñoái vôùi hoïc sinh caû veà noäi dung, kyõ thuaät vaø thôøi gian. - TNBD phaûi ñaûm baûo cho caû lôùp quan saùt ñöôïc (ñoä lôùn, khoâng gian, vò trí thí nghieäm). - TNBD nhaát thieát phaûi thaønh coâng ngay (do kyõ naêng cuûa thaày). - TNBD phaûi ñuû söùc thuyeát phuïc (coù tính khoa hoïc vaø phaûi trung thöïc). - TNBD phaûi baûo ñaûm an toaøn tuyeät ñoái cho hoïc sinh, giaùo vieân vaø caû duïng cuï thí nghieäm. SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh - 14 - Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo 2.4. PHÖÔNG PHAÙP THÖÏC NGHIEÄM TRONG DAÏY HOÏC VAÄT LYÙ: 2.4.1. Phöông phaùp thöïc nghieäm trong quaù trình saùng taïo khoa hoïc vaät lyùù: Tröôùc heát, ta caàn tìm hieåu con ñöôøng giaû thuyeát-thöïc nghieäm trong quaù trình nhaän thöùc, saùng taïo cuûa khoa hoïc Vaät lyù. Quaù trình nhaän thöùc, saùng taïo cuûa khoa hoïc vaät lyù laø quaù trình ñi töø söï kieän xuaát phaùt coù vaán ñeà, daãn ñeán ñeà xuaát giaû thuyeát (xaây döïng moâ hình cuûa hieän töôïng). Roài töø moâ hình giaû thuyeát ñoù ruùt ra caùc heä quaû lyù thuyeát, vaø töø caùc heä quaû lyù thuyeát ñi ñeán söï kieåm tra chuùng baèng thöïc nghieäm vaø öùng duïng chuùng trong thöïc tieån. Trong quaù trình saùng taïo khoa hoïc naøy, thöïc nghieäm coù vai troø ñaëc bieät quan troïng. Caùc nhaø nghieân cöùu toå chöùc vaø tieán haønh thí nghieäm ñeå khaûo saùt hieän töôïng trong nhöõng ñieàu kieän xaùc ñònh vaø thu ñöôïc nhöõng taøi lieäu thöïc teá laø cô sô xuaát phaùt cho söï hình thaønh giaû thuyeát. Ñeå kieåm tra söï ñuùng ñaén cuûa keát luaän lyù thuyeát thu ñöôïc nhôø söï suy luaän logic töø moâ hình giaû thuyeát (cuõng chính laø kieåm tra söï ñuùng ñaén cuûa baûn thaân giaû thuyeát), laïi phaûi toå chöc vaø tieán haønh thí nghieäm ñeå ñoái chieáu keát quaû cuûa thí nghieäm vôùi nhöõng keát luaän lyù thuyeát ñaõ coù. Phöông phaùp nghieân cöùu döïa treân söï toå chöùc, tieán haønh vaø xem xeùt keát quaû cuûa thí nghieäm nhö theá goïi laø phöông phaùp thöïc nghieäm. Nhö vaäy, phöông phaùp thöïc nghieäm laø moät phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc ñöôïc thöïc hieän khi nhaø nghieân cöùu tìm toøi, xaây döïng phöông aùn thí nghieäm vaø tieán haønh thí nghieäm nhaèm thu ñöôïc nhöõng thoâng tin caàn thieát cho vieäc xaùc laäp hoaëc kieåm tra moät giaû thuyeát naøo ñoù. Caàn löu yù raèng, phöông phaùp thöïc nghieäm noùi ôû ñaây laø noùi veà phöông phaùp nhaän thöùc trong quaù trình saùng taïo khoa hoïc, chöù khoâng phaûi laø chæ ñôn thuaàn noùi veà caùch thöùc tieán haønh moät thí nghieäm ñaõ saün coù. Quaù trình nhaän thöùc naøy, ñoøi hoûi tö duy saùng taïo. Trong vieäc tìm toøi, ñeà xuaát phöông aùn thí nghieäm ñeå nhôø ñoù thu ñöôïc nhöõng thoâng tin caàn thieát cho vieäc kieåm tra giaû thuyeát, tö duy tröïc giaùc saùng taïo coù vai troø quan troïng. Töø moâ hình giaû thuyeát tröøu töôïng, khaùi quaùt, nhaø nghieân cöùu döï ñoaùn caùc hieän töôïng coù khaû naëng taïo ra treân thöïc teá roài sau ñoù kieåm nghieäm baèng caùch thöïc hieän caùc thí nghieäm vaø xem xeùt keát quaû cuûa chuùng. Sô ñoà chu trình saùng taïo khoa hoïc theo Razumoâpxki: SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh - 15 - Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo Moâ hình giaû ñònh tröøu töôïng Caùc heä quaû logic Nhöõng söï kieän khôûi ñaàu Thí nghieäm kieåm tra 2.4.2. Vaän duïng phöông phaùp thöïc nghieäm trong daïy hoïc Vaät lyù: ÔÛ ñaây, ta muoán ñeà caëp tôùi phöông phaùp daïy hoïc, trong ñoù ñaõ vaän duïng phöông phaùp thöïc nghieäm cuûa quaù trình nhaän thöùc khoa hoïc. Thöïc chaát cuûa phöông phaùp daïy hoïc naøy laø ôû choã: giaùo vieân toå chöùc caùc tình huoáng daïy hoïc vaø höôùng hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa hoïc sinh theo caùc böôùc töông töï nhö caùc giai ñoaïn cuûa phöông phaùp thöïc nghieäm trong quaù trình saùng taïo khoa hoïc nhaèm phaùt huy tính töï giaùc, tích cöïc, saùng taïo cuûa hoaït ñoäng hoïc, nhôø ñoù hoïc sinh chieám lónh ñöôïc kieán thöùc, kyõ naêng moâït caùch saâu saéc, vöõng chaéc, ñoàng thôøi qua ñoù goùp phaàn phaùt trieån naêng löïc saùng taïo cuûa hoïc sinh. Tieâùn haønh daïy hoïc theo tinh thaàn aùp duïng phöông phaùp nghieân cöùu thöïc nghieäm dieãn ra theo caùc böôùc chính nhö sau: -Böôùc 1: Laøm xuaát hieän vaán ñeà. Coù theå döïa vaøo kinh nghieäm thöïc teá cuûa ñôøi soáng hoïc sinh (qua quan saùt töï nhieân lao ñoäng saûn xuaát…) hoaëc xuaát phaùt töø kieán thöùc ñaõ hoïc, hoaëc coù theå söû duïng thí nghieäm môû ñaàu laøm cô sôû ñeå giaùo vieân ñeà xuaát vaán ñeà caàn nghieân cöùu vaø taïo ñieàn kieän xuaát phaùt ñeå hoïc sinh coù theå ñöa ra phoûng ñoaùn giaû thuyeát. SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh - 16 - Luaän vaên toát nghieäp GVHD : Buøi Quoác Baûo -Böôùc 2: Höôùng daãn hoïc sinh ñeà xuaát phoûng ñoaùn giaû thieát vaø ñaøm thoaïi ñeå choïn nhöõng giaû thuyeát phuø hôïp, loaïi boû nhöõng phoûng ñoaùn khoâng coù caên cöù. Daáu hieäu ñaëc tröng cuûa giaû thuyeát laø ôû choã tính xaùc thöïc cuûa noù laø coù theå chöùa chöa phaûi laø chaéc chaén. Nhöng giaû thuyeát khoâng phaûi laø moät phaùn ñoaùn voâ caên cöù. Khaùc nhau laø ôû choã, giaû thuyeát ñöa ra phaûi coù khaû naêng giaûi thích, döï ñoaùn hieän töôïng. Töø ñieàu ñöôïc coi laø giaû thuyeát, ngöôøi ta coù theå giaûi thích hieän töôïng ñaõ bieát vaø döï ñoaùn hieän töôïng coù theå xaûy ra. -Böôùc 3: Thieát keá phöông aùn thí nghieäm vaø tieán haønh thí nghieäm : Goàm hai vieäc quan trong sau: + Thaûo luaän nhaèm xaây döïng phöông aùn thí nghieäm cho pheùp thu löôïm thoâng tin caàn thieát cho vieäc kieåm tra giaû thuyeát. Giaùo vieân neâu caâu hoûi, gôïi yù, taïo ñieàu kieän ñeå hoïc sinh tham gia ñeà xuaát phöông aùn thí nghieäm vaø keá hoaïch thöc hieän. Giaùo vieân boå sung, daãn daét tôùi phöông aùn thí nghieäm phuø hôïp, söû duïng hình veõ ñeå moâ taû phöông aùn thí nghieäm keát hôïp vôùi giôùi thieäu duïng cuï, boá trí thí nghieäm vaø vaïch keá hoaïch tieán haønh thí ngheäm. Coù theå söû duïng thí nghieäm bieåu dieãn cuaû giaùo vieân hoaëc thí nghieäm hoïc sinh tuøy noäi dung vaø ñieàu kieän cuï theå. + Tieán haønh thí nghieäm, ghi nhaâïn keát quaû. Giaùo vieân bieåu dieãn thí nghieäm hoaëc höôùng daãn hoïc sinh thöïc hieän thí nghieäm, höôùng daãn hoïc sinh quan saùt, theo doõi keát quaû thí nghieäm. Ghi soá lieäu keát quaû thu ñöôïc. -Böôùc 4: Phaân tích keát quaû, ruùt ra keát luaän. Giaùo vieân höôùng daãn hoïc sinh nhaän xeùt, phaân tích keát quaû thu ñöôïc vaø ruùt ra keát luaän töông öùng vôùi kieán thöùc vöøa hình thaønh. SVTH : Nguyeãn Thò Thuøy Linh - 17 -