Tài liệu Phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN THỊ THÙY PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TẠO LẬP VĂN BẢN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH LỚP 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN, NĂM 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN THỊ THÙY PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TẠO LẬP VĂN BẢN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH LỚP 10 NGÀNH: LL VÀ PP DẠY HỌC VĂN - TIẾNG VIỆT Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Thủy THÁI NGUYÊN, NĂM 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Mọi thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2019 Tác giả Trần Thị Thùy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Để luận văn hoàn thành và được phép bảo vệ em đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ của nhiều cá nhân và đơn vị. Em xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến: - Cô giáo PGS. TS Nguyễn Thị Thu Thủy - người đã dành nhiều thời gian quý báu để hướng dẫn, góp ý, chia sẻ… giúp em có định hướng đúng trong suốt thời gian thực hiện luận văn. - Các nhà khoa học trong Hội đồng đánh giá luận văn đã có nhiều góp ý về mặt khoa học để em hoàn thiện luận văn được tốt hơn. - Các thầy, cô giáo giảng dạy lớp cao học Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Văn - Tiếng Việt đã giúp em có nền tảng kiến thức để thực hiện luận văn. Sau cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến những người thân, gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã luôn động viên, khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi, giúp tôi hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2019 Tác giả Trần Thị Thùy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. iv DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. v MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 7 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 7 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 8 6. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 9 7. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 9 8. Cấu trúc luận văn ............................................................................................. 9 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ............................................ 10 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................................ 10 1.1.1. Văn nghị luận........................................................................................... 10 1.1.2. Năng lực tạo lập văn bản nghị luận ......................................................... 20 1.1.3. Đặc điểm tâm lí của học sinh lớp 10 ....................................................... 23 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 25 1.2.1. Nội dung dạy học văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn 10 ........... 25 1.2.2. Thực trạng dạy học văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn 10 ở trường THPT...................................................................................................... 25 1.3. Tiểu kết chương 1 ....................................................................................... 34 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Chương 2. THIẾT KẾ CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TẠO LẬP VĂN BẢN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH LỚP 10 .............................................................................................................. 35 2.1. Một số yêu cầu dạy học phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận trong chương trình Ngữ văn 10 ......................................................................... 35 2.1.1. Yêu cầu về nội dung dạy học .................................................................. 35 2.1.2. Yêu cầu đối với hoạt động dạy của giáo viên ......................................... 36 2.1.3. Yêu cầu đối với hoạt động học của học sinh ........................................... 38 2.1.4. Yêu cầu về phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá .......................... 38 2.2. Thiết kế các hoạt động dạy học phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10 ............................................................................ 40 2.2.1. Thiết kế hoạt động học tập trước lớp học ................................................ 40 2.2.2. Thiết kế hoạt động học tập trong lớp học ................................................ 43 2.2.3. Thiết kế hoạt động học tập sau lớp học ................................................... 77 2.3. Đề xuất kế hoạch dạy học các bài về văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn 10......................................................................................................... 80 2.3.1. Kế hoạch dạy học bài: Lập dàn ý bài văn nghị luận (Phụ lục) ................ 80 2.3.2. Kế hoạch dạy học bài: Lập luận trong văn nghị luận (Phụ lục) .............. 80 2.3.3. Kế hoạch dạy học bài: Các thao tác nghị luận (Phụ lục)......................... 80 2.3.4. Kế hoạch dạy học bài: Luyện tập viết đoạn văn nghị luận (Phụ lục) ...... 80 2.4. Tiểu kết chương 2 ....................................................................................... 80 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 81 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................ 81 3.2. Phương pháp thực nghiệm .......................................................................... 81 3.3. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm ............................................................. 81 3.3.1. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 81 3.3.2. Địa bàn thực nghiệm................................................................................ 82 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 3.4. Nội dung và cách thức tiến hành thực nghiệm ........................................... 82 3.4.1. Nội dung thực nghiệm ............................................................................. 82 3.4.2. Cách thức tiến hành thực nghiệm ............................................................ 83 3.4.2. Cách thức tiến hành thực nghiệm ............................................................ 83 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................................... 84 3.5.1. Tổng hợp kết quả dạy học thực nghiệm .................................................. 84 3.5.2. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 87 3.6. Tiểu kết chương 3 ....................................................................................... 93 KẾT LUẬN CHUNG....................................................................................... 94 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 96 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐH - CĐ : Đại học - Cao đẳng DH : Dạy học GV : Giáo viên HĐ : Hoạt động HS : Học sinh KHXH : Khoa học xã hội PTNL : Phát triển năng lực SBT : Sách bài tập SGK : Sách giáo khoa SGV : Sách giáo viên THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Thăm dò năng lực lập dàn ý và viết đoạn văn nghị luận của hai lớp thực nghiệm và đối chứng ......................................................... 85 Bảng 3.2: Kết quả rèn luyện năng lực lập dàn ý và viết đoạn văn nghị luận của hai lớp thực nghiệm và đối chứng .................................... 86 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Ngày nay, ở Việt Nam cũng như trên thế giới, giáo dục được coi là quốc sách hàng đầu, là động lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội. Xã hội ta là Xã hội chủ nghĩa, mục tiêu chung của nền giáo dục nước ta là: “Nâng cao dân trí, đào tạo nguồn nhân lực và bồi dưỡng nhân tài” để phục vụ đất nước trong thời đại mới. Song mục tiêu cơ bản nhất của giáo dục lại thể hiện ở chỗ: giáo dục phải đào tạo ra những con người phát triển toàn diện, không những có kiến thức mà còn phải giàu năng lực trí tuệ. Trong hoàn cảnh đó, việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh ở nhà trường phổ thông đối với những người làm công tác giáo dục có vị trí hết sức quan trọng. Vì vậy, việc đưa vấn đề này vào nhà trường phổ thông như thế nào và bằng cách nào để có thể bồi dưỡng, phát triển năng lực cho học sinh thì thật không hề đơn giản. Nền giáo dục Việt Nam hiện nay nói chung tuy đã có nhiều đổi mới về phương pháp giảng dạy cũng như nội dung chương trình nhưng vẫn còn tồn tại nhiều phương pháp dạy học cũ, thiếu tính tích cực từ phía người học ... Vì thế mà HS chưa phát huy được tối đa năng lực vốn có của bản thân và chưa đáp ứng được yêu cầu đối với sự nghiệp Giáo dục - Đào tạo trong công cuộc đổi mới đất nước. Trong định hướng phát triển chương trình giáo dục, môn Ngữ Văn được coi là môn học công cụ, theo đó năng lực giao tiếp tiếng Việt và năng lực thưởng thức văn học, cảm thụ thẩm mĩ, năng lực tạo lập văn bản là các năng lực mang tính đặc thù của môn học. Ngoài ra môn Ngữ Văn còn góp phần hình thành, rèn luyyện và bồi dưỡng cho học sinh các năng lực giao tiếp, năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực hợp tác, năng lực tự quản bản thân... Việc dạy học phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10 với những đổi mới trong phương pháp dạy học là nhiệm vụ cần được chúng ta chú ý, quan tâm và hướng tới. Nó vừa mang tính thời sự, vừa mang tính thực tiễn cao. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1.2. Văn nghị luận giữ một vị trí quan trọng trong chương trình Ngữ Văn THPT. Nó là một trong những nội dung chính của phần Làm văn trong bộ môn Ngữ Văn và sẽ theo sát các em học sinh trong các kì thi học kì, thi học sinh năng khiếu, thi tốt nghiệp và thi tuyển sinh Đại học - Cao đẳng…. Văn nghị luận góp phần tổng hợp cho học sinh kiến thức của cả hai phần Tiếng Việt và Văn bản văn học. Như vậy cũng có nghĩa là, văn nghị luận có tác dụng rất lớn trong việc phát triển năng lực cho HS: Năng lực đánh giá, lập luận, phản bác, tạo lập văn bản… đây đều là những năng lực rất cần thiết trong cuộc sống của mỗi con người. Văn nghị luận còn có tác dụng nâng cao năng lực sử dụng ngôn ngữ như: lập luận, diễn đạt, phân tích, chứng minh, tổng hợp… góp phần rèn luyện và nâng cao năng lực giao tiếp cho HS trong cuộc sống hàng ngày. Không chỉ thế, văn nghị luận còn góp phần trang bị cho HS lập trường tư tưởng, thế giới quan, nhân sinh quan đúng đắn, giúp học sinh biết nhìn nhận, đánh giá cuộc sống, biết phân biệt tốt - xấu, đúng - sai, hay - dở, có ý thức bài trừ cái xấu, cái ác ra khỏi cuộc sống của mình để có những suy nghĩ và hành động đúng, hoàn thiện bản thân. Trong khi đó, nội dung dạy học và phương pháp dạy học hiện nay ở nhà trường phổ thông chưa khai thác triệt để những tác dụng của văn nghị luận đối với người học mà mới chỉ dạy học sinh về lí thuyết các kiểu bài, chưa đi sâu vào rèn luyện phát triển một năng lực thực tế và rèn luyện kĩ năng sống cho HS. Bài học trên lớp còn thiếu tính sáng tạo, chưa khơi gợi được sự hứng thú, ý muốn biểu đạt, chưa kích thích được nhu cầu giao tiếp, chia sẻ, bộc lộ quan điểm bản thân và đề xuất kiến giải vấn đề bản thân và xã hội. 1.3. Trong chương trình SGK Ngữ văn 10, tập hai, phần văn nghị luận có bốn bài được sắp xếp theo một hệ thống: Lập dàn ý bài văn nghị luận; Lập luận trong văn nghị luận; Các thao tác nghị luận; Luyện tập viết đoạn văn nghị luận. Cấu trúc này nhằm mục đích giúp học sinh đi từ việc hình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn thành các khái niệm lý thuyết đến việc vận dụng lý thuyết vào thực hành làm văn nghị luận và đi sâu vào hình thành, phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh. Trong thực tế dạy và học ở nhà trường phổ thông, người giáo viên còn chưa chú ý nhiều tới việc dạy các bài về văn nghị luận theo một hệ thống, chưa có sự móc nối, liên kết giữa các bài, các hoạt động dạy học theo cấu trúc như trên để tập trung phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh mà vẫn thường dạy riêng lẻ từng bài học rời rạc dẫn đến các kĩ năng làm văn của học sinh như: kỹ năng lập dàn ý, kỹ năng lập luận, kỹ năng lựa chọn và sử dụng thao tác nghị luận, kỹ năng viết đoạn văn nghị luận … của HS còn yếu, chất lượng bài viết của các em chưa cao. 1.4. Theo các nhà Tâm lí học thì học sinh THPT là lứa tuổi mà trình độ phát triển trí tuệ, thể chất, tình cảm, nhân cách… đang phát triển ở mức độ cao. Ở lứa tuổi này năng lực tư duy, năng lực tưởng tượng và các khả năng khác đều gần đạt tới mức độ hoàn thiện. Việc dạy học văn nghị luận trong SGK Ngữ văn 10, tập hai theo định hướng phát triển năng lực sẽ giúp cho HS phát triển được những ưu điểm của mình: phát triển tư duy độc lập, tư duy logic, khả năng sáng tạo, khả năng khái quát hóa, năng lực tự học, năng lực hợp tác, làm việc theo nhóm … Nhưng trong thực tế, có rất ít giáo viên quan tâm đến việc rèn luyện, phát triển năng lực cho HS mà chỉ đơn thuần là dạy kiến thức lí thuyết một cách áp đặt. Điều đó khiến các em HS trở nên thụ động tiếp thu những tri thức của bài học và nhanh mệt mỏi, không có hứng thú với môn học. Xuất phát từ những lí do trên, tôi đã chọn đề tài “Phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10” với mong muốn có thể tìm ra những phương pháp, giải pháp mới nhằm khắc phục những hạn chế của Dạy học văn nghị luận theo phương pháp truyền thống và nhằm rèn luyện, phát triển các năng lực cần thiết cho học sinh THPT đặc biệt là năng lực tạo lập văn bản nghị luận, giúp các em hoàn thiện bản thân mình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tình hình nghiên cứu văn nghị luận và dạy học văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn 10 Như đã nói ở trên, văn nghị luận giữ một vị trí quan trọng trong chương trình Ngữ Văn THPT. Nó là một trong những nội dung chính, trọng tâm của phần Làm văn trong bộ môn Ngữ Văn và sẽ theo sát các em học sinh trong các kì thi học kì, thi học sinh năng khiếu, thi tốt nghiệp và thi tuyển sinh ĐH - CĐ …. Chính vì thế mà ngay từ khi đưa nội dung này vào chương trình giảng dạy nó đã tở thành đối tượng nghiên cứu của rất nhiều tác giả, nhiều nhà khoa học. Có thể kể đến giáo trình Tập làm văn và ngữ pháp (1981) của Nguyễn Gia Phong và Hữu Tuyển. Tài liệu đã nghiên cứu nghị luận về: đặc điểm, tầm quan trọng của nghị luận, phân biệt nghị luận chính trị xã hội và nghị luận văn học, các phương pháp nghị luận cơ bản, các kĩ năng phân tích đề, kết cấu. “Nghị luận là một trong ba loại văn cơ bản (miêu tả, kể chuyện hoặc tường thuật, nghị luận) dùng lí lẽ, dẫn chứng bằng phương pháp bàn luận làm cho người đọc, người nghe hiểu, tin và có thái độ hành động đúng”. Kĩ năng phân tích đề được tác giả trình bày rất kĩ, nhưng kĩ năng lập ý, lập dàn bài không được nhắc đến trong tài liệu này. Trong cuốn “Kĩ năng làm văn nghị luận phổ thông”, tác giả Nguyễn Quốc Siêu đã nghiên cứu khái quát về văn nghị luận (khái niệm, phân loại, tác dụng, đặc trưng…..), cách tinh luyện và xác định luận điểm, cách lựa chọn và vận dụng luận cứ, đưa ra các loại luận chứng, cách sắp xếp cấu trúc logic…. Tuy nhiên tài liệu này mới chỉ nghiên cứu lí thuyết mà chưa đi sâu vào nghiên cứu việc dạy cho HS cách lập dàn ý, cách xây dựng lập luận, cách sử dụng các thao tác nghị luận cụ thể với từng dạng bài nghị luận cho phù hợp và đạt hiệu quả cao. Trong cuốn “Làm văn từ lí thuyết đến thực hành”, tác giả Đỗ Ngọc Thống đã nghiên cứu một số vấn đề lí thuyết chung về làm văn trong nhà trường phổ thông và đưa ra một số bài viết liên quan đến chương trình Văn và Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn tiếng Việt trong nhà trường phổ thông nhưng chưa đi sâu vào việc phân tích, hướng dẫn học sinh về cách lập dàn ý, cách xây dựng lập luận, sử dụng các thao tác nghị luận trong một bài văn nghị luận cụ thể. Tạ Phong Châu, Đỗ Quang Lưu, Nguyễn Quốc Túy trong “Tài liệu tham khảo hướng dẫn giảng dạy tập làm văn bậc phổ thông trung học”, (1982) đã đề cập đến các phương diện của kỹ năng làm dàn ý ở chương 3: lợi ích của việc làm dàn ý, phân loại dàn ý, cách làm dàn ý, rèn luyện kĩ năng làm dàn ý … Tuy nhiên, các tác giả chỉ nêu những kĩ năng làm dàn ý cho bài văn nghị luận văn học không đề cập đến kỹ năng lập dàn ý cho bài văn nghị luận xã hội. Các tác giả Đình Cao - Lê A trong cuốn “Làm văn” đã nghiên cứu một cách khái quát về văn bản và phong cách của văn bản nghị luận, nghiên cứu về rèn luyện phương pháp và kĩ năng làm văn nghị luận và nghị luận văn học. Ở tài liệu này, các tác giả nghiên cứu sâu hơn về các kĩ năng cần rèn luyện khi dạy học làm văn cho HS như: kĩ năng phân tích đề, định hướng làm bài; kĩ năng huy động kiến thức, tập hợp tài liệu; kĩ năng viết đoạn văn; kĩ năng viết câu … đặc biệt các tác giả đã đề cập đến kĩ năng xây dựng luận điểm và lập dàn ý - kết cấu trong bài văn nghị luận. Có thể nói với cách trình bày khoa học, hệ thống, rõ ràng của các tác giả, cuốn “Làm văn” thực sự là một tài liệu quý giá, bổ ích cho giáo viên và học sinh phổ thông tham khảo, nghiên cứu và học tập. 2.2. Tình hình nghiên cứu dạy học phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10 Trong giáo trình “Tâm lí học đại cương” Nguyễn Quang Uẩn, Trần Trọng Thủy (2003), các tác giả đã đề cập tới vấn đề nghiên cứu năng lực của học sinh các cấp học trong đó có cấp THPT. Các tác giả chỉ ra cơ sở hình thành năng lực, sự phát triển năng lực theo độ tuổi, phân loại năng lực và những điều kiện để phát triển năng lực cho HS. Tuy nhiên giáo trình này mới chỉ nghiên cứu chung chung, chưa đi sâu vào việc nghiên cứu phát triển năng lực cho học sinh trong quá trình dạy học từng bộ môn, từng phân môn ở nhà trường phổ thông. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Trong giáo trình “Phương pháp dạy học văn” (Tập 1), của Phan Trọng Luận, Trương Dĩnh, các tác giả đã đưa ra hệ thống cấu trúc năng lực cần hình thành cho học sinh. Theo giáo trình này năng lực HS được chia thành hai nhóm là: năng lực tiếp nhận văn học (năng lực tri giác ngôn ngữ nghệ thuật của tác phẩm văn học, năng lực tái hiện hình tượng, năng lực liên tưởng trong tiếp nhận văn bản…) và năng lực sáng tạo văn học (năng lực phát triển về cảm xúc nhân văn thẩm mĩ, năng lực tưởng tượng sáng tạo, năng lực khái quát hóa bằng hình tượng…). Tuy nhiên những năng lực này chủ yếu được hình thành thông qua các bài dạy về các tác phẩm văn học, các tác giả chưa đề cập đến việc dạy học phát triển năng lực tạo lập văn bản trong phân môn Tập làm văn, cụ thể là dạy học phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận. Trong cuốn “Phương pháp dạy học Ngữ Văn trung học phổ thông những vấn đề cập nhật” của Nguyễn Thanh Hùng, Lê Thị Diệu Hoa, NXB ĐHSP, các tác giả có đề cập tới vấn đề phát triển năng lực cho học sinh bằng cách đưa ra hệ thống câu hỏi trắc nghiệm nhằm phát triển năng lực cho học HS. Các tác giả đưa ra nhiều biện pháp và đề xuất ra một số dạng bài tập trắc nghiệm ở cả ba phân môn: Văn học, Tiếng Việt và Tập làm văn. Tuy nhiên ở tài liệu này các tác giả vẫn chưa đi sâu nghiên cứu việc định hướng phát triển năng lực học sinh trong những bài học cụ thể. Hơn nữa ở phần Tập làm văn, đề bài thường được ra dưới hình thức tự luận để HS thể hiện khả năng viết bài của mình, nên đề xuất phát triển năng lực học sinh trong phân môn Làm văn bằng hệ thống câu hỏi trắc nghiệm có phần chưa hợp lí. Trong cuốn “Tài liệu thí điểm phát triển chương trình giáo dục nhà trường phổ thông” (2013), của Bộ GD-ĐT đã đánh giá khái quát về chương trình, SGK giáo dục phổ thông hiện hành, từ đó đã đưa ra những dự kiến phát triển chương trình giáo dục ở nhà trường theo hướng phát triển năng lực HS ở ba bộ môn cụ thể là: Ngữ Văn, Toán học và Sinh học. Song tài liệu này cũng mới chỉ đưa ra những quan điểm đổi mới chung chung, chưa đi sâu vào nghiên cứu việc dạy học phát triển năng lực ở từng dạng bài, từng bài học cụ thể, đặc biệt là ở nhóm các bài về văn nghị luận. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Như vậy, đã có rất nhiều tác giả quan tâm, nghiên cứu về dạy học văn nghị luận trong nhà trường phổ thông. Tuy nhiên tất cả các công trình nghiên cứu trên của các tác giả vẫn chưa đi sâu vào việc nghiên cứu Dạy học phát triển năng lực học sinh ở từng dạng bài, từng bài học cụ thể. Với đề tài “Phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10” chúng tôi sẽ cố gắng đưa ra những biện pháp dạy học mới để góp phần nâng cao chất lượng dạy học, phát huy tối đa năng lực của học sinh và để góp phần vào việc nghiên cứu phương pháp dạy học một nhóm bài học cụ thể trong chương trình Ngữ Văn THPT theo định hướng phát triển năng lực tạo lập văn bản cho học sinh. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu về “Phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10” nhằm góp phần thể ngiệm định hướng dạy học theo hướng mới, nhằm phát huy năng lực tạo lập văn bản nghị luận của HS, nâng cao chất lượng dạy học và đáp ứng nhu cầu đổi mới nền giáo dục của đất nước. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của nhóm bài văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn 10. - Thiết kế các hoạt động dạy học văn nghị luận trong chương trình Ngữ Văn 10. - Đề xuất kế hoạch dạy học thể nghiệm. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu Phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài là toàn bộ cách dạy học văn nghị luận trong chương trình Ngữ Văn 10. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài chúng tôi đã sử dụng các phương pháp: phương pháp nghiên cứu lí thuyết, phương pháp lấy ý kiến chuyên gia, phương pháp quan sát sư phạm, phương pháp điều tra - khảo sát, phương pháp thống kê - so sánh, phương pháp thực nghiệm. 5.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết Chúng tôi sử dụng phương pháp này vào việc nghiên cứu toàn bộ các tài liệu liên quan đến đề tài. Nghiên cứu những thành tựu lí thuyết đã có làm cơ sở lí luận cho đề tài. 5.2. Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia Tham khảo ý kiến của giảng viên hướng dẫn, sự góp ý của các giáo viên THPT để chỉnh sửa, bổ sung và hoàn thiện đề tài. 5.3. Phương pháp quan sát sư phạm Phương pháp này được vận dụng để quan sát trực tiếp các phương pháp dạy học được sử dụng trong nhà trường THPT hiện hành. 5.4. Phương pháp điều tra - khảo sát Phương pháp này được sử dụng để điều tra thực trạng dạy học văn nghị luận (thăm dò ý kiến của GV và HS; Khảo sát SGK, SGV, bài viết của HS…) 5.5. Phương pháp thống kê - so sánh Phương pháp này được sử dụng để so sánh cách dạy học các bài về văn nghị luận truyền thống với cách dạy học các bài về văn nghị luận trong chương trình Ngữ Văn 10 theo hướng phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho HS. 5.6. Phương pháp thực nghiệm Thử nghiệm để kiểm chứng làm sáng tỏ cơ sở lí luận và tính khả thi của phương án đề xuất. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 6. Giả thuyết khoa học Nếu việc nghiên cứu đề tài “Phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10” của chúng tôi thành công, đề xuất ra được một định hướng dạy học cụ thể về mục tiêu, nội dung, phương pháp, kiểm tra đánh giá và tổ chức các hoạt động dạy học hiệu quả đáp ứng được yêu cầu phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho HS THPT thì năng lực lập dàn ý, xây dựng lập luận, sử dụng các thao tác nghị luận, cách viết các đoạn văn, bài văn nghị luận của HS sẽ được nâng cao, góp phần thiết thực trong việc nâng cao chất lượng dạy học văn ở nhà trường THPT. 7. Đóng góp của luận văn - Xác định và lựa chọn một số nội dung lí luận và thực tiễn có ý nghĩa làm cơ sở khoa học cho việc đề xuất cách dạy học văn nghị luận chương trình Ngữ văn 10. - Đề xuất những yêu cầu và thiết kế các hoạt động dạy học văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn 10. Từ những kết quả nghiên cứu trên, đề xuất của luận văn sẽ góp phần thể nghiệm định hướng dạy học mới và góp phần nâng cao chất lượng dạy học, phát huy năng lực của HS, đáp ứng nhu cầu của xã hội. 8. Cấu trúc luận văn Luận văn của chúng tôi gồm ba phần: phần Mở đầu, phần Nội dung, phần Kết luận Phần Nội dung gồm ba chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn Chương 2: Thiết kế các hoạt động dạy học phát triển năng lực tạo lập văn bản nghị luận cho học sinh lớp 10 Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Cuối cùng là danh mục Tài liệu tham khảo và Phụ lục Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn NỘI-DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ -LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Cơ sở lí-luận 1.1.1. Văn nghị luận * Khái niệm Theo từ điển thuật ngữ văn học thì: “Bàn và đánh giá cho rõ về một vấn đề nào đó là nghị luận luận lí”. Cuốn “Kĩ năng làm văn nghị luận” của Nguyễn Quốc Siêu có đưa ra định nghĩa về văn nghị luận như sau: “Văn nghị luận là loại văn chương nghị luận thuyết lí, bởi vậy còn gọi là văn thuyết lí, văn luận lí, văn luận thuyết, văn biện luận v.v… Nó lấy nghị luận làm cách thức biểu đạt chủ yếu, thông qua các phương thức lôgic như khái niệm, phán đoán, suy luận để trực tiếp bày tỏ nhận thức của con người đối với toàn bộ thế giới”. [18] Một cách khác ta có thể trình bày hàm nghĩa của văn nghị luận như sau: “Văn nghị luận là loại văn chương nghị sự, luận chứng, phân tích lí lẽ. Nó là tên gọi chung một thể loại văn vận dụng các hình thức tư duy lôgic như khái niệm, phán đoán, suy lí và thông qua việc nêu sự thực, trình bày lí lẽ, phân biệt đúng sai để tiến hành phân tích luận chứng khoa học đối với khách quan và quy luật bản chất của sự vật, từ đó nhằm biểu đạt tư tưởng, chủ trương, ý kiến, quan điểm của tác giả”. [18, tr.6] Văn nghị luận trong cuộc sống thường ngày ta thường tiếp xúc và vận dụng, nhà mĩ học Chu Quang Tiềm có nói: “Nêu sự thật, trình bày lí lẽ đã trở thành hoạt động xã hội ngày càng phổ biến, ngày càng quan trọng trong đời sống chúng ta. Họp thảo luận phải thuyết lí, làm báo cáo phải thuyết lí, viết xã luận phải thuyết lí, soạn sách giáo khoa cũng phải thuyết lí… Tóm lại phàm là ở những chỗ phải động não, phàm là ở những nơi phải biện hộ cho mình, thuyết phục người khác, không thể không thuyết lí”. Muốn hoàn thành nhiệm vụ thuyết lí đó, ngoài cách phát biểu bằng miệng, chủ yếu phải viết thành văn bản nghị luận. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn PGS.TS Đỗ Ngọc Thống trong cuốn “Làm văn” cho rằng: “ Văn nghị luận là một thể văn phản ánh rõ nhất đời sống tinh thần, tư tưởng, ý chí và khát vọng của cả một dân tộc. Nói một cách khái quát văn nghị luận là một thể loại nhằm phát biểu tư tưởng, tình cảm, thái độ, quan điểm của người viết một cách trực tiếp về văn học hoặc chính trị, đạo đức, lối sống… nhưng lại được trình bày bằng một thứ ngôn ngữ trong sáng, hùng hồn, với những lập luận chặt chẽ, mạch lạc, giàu sức thuyết phục…” [21, tr.12] Trong SGK Ngữ Văn lớp 7, tập hai có viết về văn nghị luận như sau: “Văn nghị luận là văn được viết ra nhằm xác lập cho người đọc, người nghe một quan điểm, tư tưởng nào đó”.[24, tr. 38] Như vậy, đã có rất nhiều cách định nghĩa khác nhau về văn nghị luận, song các định nghĩa trên đều có chung một điểm thống nhất là cho rằng: Văn nghị luận là thể văn người viết dùng những lí lẽ, dẫn chứng chính xác, lập luận chặt chẽ, lôgic để kêu gọi sự đồng tình, ủng hộ, thuyết phục người đọc, người nghe tin vào vấn đề mình trình bày đồng thời thể hiện quan điểm, tư tưởng, lập trường, thái độ của người viết đối với vấn đề được trình bày. * Vị trí, vai trò của văn nghị luận PGS.TS Đỗ Ngọc Thống trong cuốn “Làm văn từ lí thuyết đến thực hành” cho rằng: “Cùng với việc hình thành và phát triển óc quan sát, trí tưởng tượng (tư duy hình tượng) của nhóm bài văn sáng tác, văn nghị luận đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển tư duy lôgic cho học sinh. Để làm sáng tỏ và thuyết phục được người đọc về một vấn đề nào đó của cuộc sống và văn học, lôi kéo họ đồng tình với mình, người viết bài nghị luận phải thực hiện hàng loạt các thao tác tư duy như: phân tích, tổng hợp, diễn dịch, quy nạp, trìu tượng hóa, so sánh, đối chiếu … cũng như hàng loạt các thao tác nghị luận như: giải thích, chứng minh, bình luận … Không những thế hàng loạt kĩ năng còn được vận dụng để giải quyết vấn đề trong bài văn nghị luận như: phân tích đề, lập ý, dàn ý, huy động kiến thức, lập luận, trình bày, viết đoạn văn, viết Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn