Tài liệu Phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG VĂN HỒI PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH LỚP 11 TRONG DẠY HỌC ĐỌC HIỂU TÁC PHẨM TRUYỆN NGẮN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thái Nguyên, năm 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG VĂN HỒI PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH LỚP 11 TRONG DẠY HỌC ĐỌC HIỂU TÁC PHẨM TRUYỆN NGẮN Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Văn - Tiếng Việt Mã số: 8 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Cán bộ hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Thị Thu Thủy Thái Nguyên, năm 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của cá nhân tôi. Các số liệu, thông tin và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực, là kết quả làm việc của tôi và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nghiên cứu khoa học nào khác. Các thông tin, số liệu mà tôi trích dẫn trong luận văn đều đã được thẩm định và trích rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2019 Tác giả luận văn Hoàng Văn Hồi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, em chân thành cảm ơn tới các quý Thầy Cô giáo, cán bộ khoa Ngữ văn, phòng quản lý và Đào tạo sau Đại học trường Đại học Sư phạm - ĐHTN đã tạo điều kiện cho em có một môi trường học tập và nghiên cứu thuận lợi để hoàn thành tốt luận văn của mình. Em xin chân thành cảm ơn các Giáo sư, Phó Giáo sư, Tiến sĩ đã tham gia giảng dạy tận tình lớp Cao học Lý luận và Phương pháp dạy học Văn -Tiếng Việt K25 - Trường Đại học sư phạm - ĐH Thái Nguyên. Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng kính trọng và gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới PGS.TS Nguyễn Thị Thu Thủy - người đã tạo mọi điều kiện động viên và tận tình giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành luận văn. Em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình và bạn bè đã tận tình giúp đỡ trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Em xin chân thành cảm ơn ! Thái Nguyên, ngày 20 tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Hoàng Văn Hồi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. iv MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 8 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 8 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 9 6. Giả thuyết khoa học ....................................................................................... 10 7. Cấu trúc luận văn ........................................................................................... 10 PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................ 11 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ................... 11 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................................ 11 1.1.1. Dạy học đọc hiểu theo định hướng phát triển năng lực .......................... 11 1.1.2. Đặc điểm của thể loại truyện ngắn .......................................................... 22 1.1.3. Đặc điểm nhận thức và đặc điểm tâm lý của học sinh THPT ................. 29 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 32 1.2.1. Nội dung dạy học truyện ngắn trong SGK Ngữ văn 11 tập 2 ................. 32 1.2.2. Thực trạng việc dạy học đọc hiểu truyện ngắn trong SGK Ngữ văn 11 tập 2 ở trường THPT .................................................................................... 35 1.2.3. Nguyên nhân và giải pháp ....................................................................... 40 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 .................................................................................... 45 Chương 2: BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH LỚP 11 TRONG DẠY HỌC ĐỌC HIỂU TÁC PHẨM TRUYỆN NGẮN ......... 46 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2.1 Yêu cầu đối với việc dạy học đọc hiểu truyện ngắn theo định hướng phát triển năng lực HS ....................................................................................... 46 2.1.1. Dạy cách kiến tạo nghĩa cho văn bản truyện ngắn .................................. 46 2.1.2. Dạy phương pháp, kĩ thuật đọc hiểu truyện ngắn ................................... 46 2.1.3. Dạy kĩ năng tương tác trong quá trình đọc truyện ngắn .......................... 47 2.1.4. Kết hợp dạy viết, nghe, nói, trong quá trình dạy đọc hiểu truyện ngắn ....................................................................................................... 48 2.1.5. Phối hợp nhiều phương pháp trong quá trình dạy đọc hiểu truyện ngắn ....................................................................................................... 49 2.2. Các biện pháp phát huy năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn ................................................................................................ 49 2.2.1. Hướng dẫn HS nhận biết các chi tiết quan trọng, ý chính....................... 49 2.2.2. Hướng dẫn HS dự đoán ........................................................................... 49 2.2.3. Hướng dẫn HS suy luận........................................................................... 50 2.2.4. Khơi gợi kiến thức nền của HS ............................................................... 51 2.2.5. Hướng dẫn HS tưởng tượng .................................................................... 54 2.2.6. Hướng dẫn HS tóm tắt văn bản ............................................................... 55 2.2.7. Hướng dẫn HS tự kiểm soát cách hiểu của bản thân ............................... 56 2.2.8. Hướng dẫn HS phê phán, đánh giá .......................................................... 56 2.2.9. Biện pháp khơi gợi cảm xúc của HS ....................................................... 57 2.2.10. Hướng dẫn HS ghi chép kết quả trong quá trình đọc ............................ 58 2.3. Thiết kế các hoạt động dạy học đọc hiểu truyện ngắn nhằm phát huy năng lực HS ....................................................................................................... 59 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .................................................................................... 68 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 69 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................ 69 3.1.1. Mục đích .................................................................................................. 69 3.1.2. Yêu cầu .................................................................................................... 70 3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm ............................................................. 70 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 3.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 71 3.4. Hình thức thực nghiệm ............................................................................... 71 3.5. Giáo án thực nghiệm................................................................................... 71 3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................................... 84 3.7. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 85 3.7.1. Đối với giáo viên ..................................................................................... 86 3.7.2. Đối với học sinh....................................................................................... 87 KẾT LUẬN....................................................................................................... 90 TÀI LỆU THAM KHẢO ................................................................................ 93 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TỪ, NGỮ VIẾT TẮT STT TỪ, NGỮ ĐẦY ĐỦ 1 BGDĐT Bộ giáo dục đào tạo 2 DTTS Dân tộc thiểu số 3 GD-ĐT Giáo dục đào tạo 4 GV Giáo viên 5 HS Học sinh 6 NDDH Nội dung dạy học 7 NLVH Nghị luận văn học 8 PTNL Phát triển năng lực 9 SBT Sách bài tập 10 SGK Sách giáo khoa 11 SGV Sách giáo viên 12 THPT Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Môn Ngữ văn là một trong những môn học có vị trí và tầm quan trọng số một ở nhà trường phổ thông. Ngoài chức năng công cụ, môn học này còn góp phần rất lớn nhằm hình thành và phát triển các năng lực chung cũng như góp phần bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm và các phẩm chất cao đẹp của người học. Trước yêu cầu cấp thiết của đổi mới giáo dục, Nghị quyết Hội nghị TW 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tích cực chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực”. Vì vậy, chương trình và SGK Ngữ văn theo yêu cầu mới của xã hội và thời đại đặt ra nhiều vấn đề không dễ giải quyết. Trước hết phải tập trung phát triển năng lực người học, coi trọng khả năng làm được, vận dụng được những gì đã học để giải quyết các vấn đề đặt ra trong cuộc sống, qua đó mà phát triển tư duy, óc sáng tạo,... Chương trình Ngữ văn 2018 đã chú ý đến tính chất công cụ và thẩm mĩ - nhân văn; chú trọng mục tiêu và giải pháp giúp HS phát triển toàn diện các phẩm chất và năng lực; kết hợp phát triển các năng lực chung như tự chủ và tự học, giao tiếp và hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo với phát triển các năng lực đặc thù như năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học,…; kết hợp phát triển năng lực với phát triển phẩm chất. Thông qua các văn bản ngôn từ và những hình tượng nghệ thuật sinh động trong các tác phẩm văn học, bằng hoạt động đọc, viết, nói và nghe, môn Ngữ văn giúp HS hình thành và phát triển những phẩm chất tốt đẹp và các năng lực cốt lõi để học tập tốt các môn học khác, để sống và làm việc hiệu quả, và để học suốt đời. Trong chương trình Ngữ văn phổ thông, văn bản văn học có số lượng nhiều hơn. Do vậy hoạt động đọc hiểu văn bản văn học cũng vì thế giữ vị Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn trí quan trọng, trực tiếp phát triển năng lực tiếp nhận, giải mã cái hay, cái đẹp của văn bản văn học. Qua đó, HS biết đọc hiểu ngôn từ nghệ thuật, nhận biết, lí giải, nhận xét và đánh giá những đặc sắc về hình thức, từ đó biết tiếp nhận đúng và sáng tạo các thông điệp nội dung về nghĩa, ý nghĩa, chủ đề, tư tưởng, cảm hứng của văn bản văn học. Muốn hình thành, phát triển năng lực văn học phải thông qua các hoạt động đọc, viết, nói, nghe theo các yêu cầu từ thấp tới cao. Ngoài ra, môn học này còn góp phần phát hiện, bồi dưỡng các HS có năng khiếu văn chương. 1.2. Đọc hiểu là khâu có vị trí rất quan trọng trong suốt quá trình dạy học theo định hướng đổi mới giúp học sinh phát huy tích cực sáng tạo. Đọc hiểu là năng lực cơ bản của con người tuy nhiên muốn hoạt động đọc hiểu có hiệu quả thì cần có áp dụng những phương pháp đọc tích cực và sáng tạo để khai thác được hết giá trị nội dung mà tác phẩm mang lại. Các tác phẩm truyện ngắn trong chương trình Ngữ văn11 là những tác phẩm suất sắc tiêu biểu có giá trị về mặt nội dung và nghệ thuật, có những đóng góp lớn cho nền văn học Việt Nam. Mỗi tác phẩm là một bức tranh, một thông điệp sinh động về cuộc sống thường ngày của con người, được tổ chức nghệ thuật thông qua xây dựng hệ thống hình tượng các nhân vật có tính cách điển hình đặc trưng cho cả một giai đoạn lịch sử cũng như không gian và thời gian của giai đoạn lịch sử đó. Tình huống truyện có tính chất vấn đề và cốt truyện độc đáo, tạo hứng thú cho cả người dạy và người học. Qua đọc hiểu truyện ngắn, hình thành và phát triển ở học sinh các năng lực văn học, cảm thụ thẩm mỹ, phương pháp tư duy và đặc biệt là phương pháp tự học, khả năng vận dụng những điều đọc được và kiến thức đã học vào trong thực tiễn cuộc sống. Dạy học đọc hiểu, phát huy năng lực của học sinh là mối quan tâm hàng đầu của các nhà nghiên cứu sư phạm trong và ngoài nước. Vì dạy đọc hiểu gắn với đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động của học sinh, luôn coi học sinh là chủ thể của hoạt động đọc-hiểu, chủ động, tích cực tiếp xúc với văn bản, tác phẩm và giải mã văn bản Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn tác phẩm để tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật theo từng đặc trưng thể loại. Còn GV chỉ là người tổ chức, điều khiển hoạt động học-hiểu của học sinh sao cho đạt mục tiêu và nội dung bài học. Theo GS.TS Trần Đình Sử: “Dạy đọc hiểu văn bản là dạy học sinh năng lực biết xuất phát từ chỉnh thể văn bản của tác giả mà kiến tạo nên văn bản của mình, đem chồng lên văn bản ấy”. [19; 25] 1.3. Trong thực tế việc dạy đọc hiểu truyện ngắn ở các trường phổ thông hiện nay còn rất nhiều hạn chế. Bằng chứng là HS lúng túng và không đọc hiểu được các đoạn văn, không viết ra được cách hiểu của mình về đoạn văn đó. Nhiều bài thi THPT quốc gia bị điểm liệt. Những yếu kém của HS về kĩ năng đọc hiểu là do những hạn chế về định hướng dạy học trong sách giáo khoa và sách giáo viên, do hệ thống phương pháp cũ nặng về giảng văn, bình văn. Giáo viên áp đặt những cách hiểu, những kiến thức có sẵn trong sách, HS không được thực hiện các hoạt động đọc gải mã, phân tích, kiến tạo nghĩa cho văn bản mà chỉ được tham gia trả lời một số câu hỏi của quá trình phân tích do giáo viên chuẩn bị sẵn, thụ động tiếp nhận kiến thức mà không được tư duy một cách hệ thống để hiểu thấu đáo, tường tận, trọn vẹn tác phẩm. Để đáp ứng yêu cầu dạy học chương trình Ngữ văn 2018, các giáo viên cần nỗ lực đổi mới cách thức tổ chức các hoạt động dạy học nhằm phát triển năng lực cho HS. Học sinh phải là chủ thể trong hoạt động đọc hiểu. Giáo viên chỉ là người tổ chức, giám sát và đánh giá sự tiến bộ và kết quả học tập của HS. Với những trăn trở đó, tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài: Phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc- hiểu tác phẩm truyện ngắn với mong muốn tìm ra một hướng đi, một giải pháp dù là rất nhỏ để phát huy năng lực cho học sinh trong dạy học đọc-hiểu tác phẩm truyện ngắn, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn ở trường phổ thông. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tình hình nghiên cứu về dạy học đọc hiểu truyện ngắn Đọc hiểu là hoạt động trung tâm của toàn bộ quá trình dạy học. Trên thế giới, đọc - hiểu đã trở thành một vấn đề quan trọng được quan tâm chú ý của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn nhiều quốc gia có nền giáo dục phát triển, hiện đại tiên tiến. Ở các nước phương tây, vấn đề đọc đã có lịch sử nghiên cứu lâu dài, có “môn học đọc” chính thức ra đời vào năm 1879. Đến năm 1979, người ta đã tổ chức kỷ niệm 100 năm của ngành học này. Đến năm 2001, thực hiện mục tiêu đổi mới phương pháp dạy và học nhằm phát huy năng lực tư duy sáng tạo và năng lực tự học của học sinh, môn Ngữ văn trong SGK trong chương trình THPT đã được xây dựng theo nguyên tắc tích hợp và dạy dạy học liên môn, gồm ba phân môn. Phương pháp đọc - hiểu đã chính thức được đưa vào giảng dạy ở nhà trường phổ thông. Cũng từ đó, đọc - hiểu trở thành vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm chú trọng và bàn luận ở trong các cuộc hội thảo giáo dục trong nước và quốc tế. Những người có đóng góp nhiều nhất cho quá trình ứng dụng hoạt động dạy học đọc hiểu vào giờ dạy học tác phẩm truyện ngắn có thể kể đến là Phan Trọng Luận, Trần Đình Sử, Nguyễn Thanh Hùng và Nguyễn Trọng Hoàn. Trong một bài viết “Đọc hiểu văn bản-một khâu đột phá trong nội dung và phương pháp dạy học văn hiện nay” đăng trên báo Văn nghệ, tác giả Trần Đình Sử đã nhấn mạnh: “Dạy văn là dạy cho học sinh năng lực đọc, kỹ năng đọc để học sinh có thể ứng dụng vào học tác phẩm truyện ngắn, có thể đọc - hiểu bất cứ văn bản nào cùng thể loại. Từ đọc hiểu văn mà trực tiếp tiếp nhận các giá trị văn học, trực tiếp thể nghiệm các tư tưởng và cảm xúc được truyền đạt bằng nghệ thuật ngôn từ, hình thành cách đọc riêng có cá tính. Đó là con đường duy nhất để hình thành năng lực đọc - hiểu cho học sinh. Do đó, hiểu bản chất môn văn là môn dạy đọc văn vừa thể hiện cách hiểu đúng bản chất của văn học, vừa hiểu đúng thực chất dạy văn là dạy năng lực, phát triển năng lực là chủ thể của học sinh”1. Ông cũng đã đề cập đến “Một số vấn đề về phương pháp dạy đọc hiểu ngữ văn ở trung học phổ thông”. Trong bài viết của mình, ông đã đưa ra 1. Trần Đình Sử, “Đọc hiểu văn bản - một khâu đột phá trong nội dung và phương pháp dạy học văn hiện nay”, Báo Văn nghệ, tr16. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn mục tiêu dạy học đọc - hiểu và các nguyên tắc dạy học đọc hiểu cũng như các hình thức và cấp độ hướng dẫn đọc - hiểu. Đó là một tài liệu rất quan trọng giúp cho giáo viên trong suốt quá trình dạy học đọc - hiểu tác phẩm truyện ngắn cũng như các tác phẩm văn chương. Trong cuốn Phương pháp dạy học văn, Phan Trọng Luận đã nêu rõ “Con đường đi vào tác phẩm phải nhất thiết đi từ đọc, gắn liền với việc đọc. Đọc phải là một hình thức hoạt động có tính chất đặc thù của nhận thức về văn học… Đọc sẽ làm âm vang lên những tín hiệu của cuộc sống mà nhà văn định gửi gắm trong tác phẩm”2 [21; 146]. Tác giả Nguyễn Thanh Hùng nghiên cứu phương pháp dạy học đọc hiểu với cách tiếp cận mới rất thiết thực, đáp ứng được yêu cầu của quá trình đổi mới dạy và học hiện nay. Trong bài viết “Những vấn đề then chốt của vấn đề đọc hiểu văn chương”, ông đã khẳng định mục đích của quá trình dạy học văn là hình thành và phát triển văn hóa đọc cho học sinh. Nói cách khác là đào tạo bạn đọc học sinh năng lực và sáng tạo. Những đề xuất khoa học của tác giả đã đóng góp cho việc đổi mới dạy học đọc hiểu ở trường phổ thông và giúp cho Nguyễn Trọng Hoàn đã đề cập trong bài “Dạy đọc hiểu văn bản ngôn ngữ ở trung học cơ sở”: “Đọc- hiểu văn bản không chỉ nhằm để tiếp nhận giá trị của riêng một bài văn cụ thể mà còn tạo ra được nền tảng kiến thức để học sinh có thể vận dụng và phát triển chúng trong các phân môn tiếng Việt và Tập làm văn… Đọc - hiểu văn bản là hoạt động có tính chất đầu mối của một quy trình dạy học tích hợp Ngữ văn hướng tới sự phát triển đồng bộ”3. Bài viết đã có những gợi ý cụ thể giúp giáo viên Ngữ văn có thể vận dụng vào dạy học đọc hiểu văn bản ở trường phổ thông. Vấn đề dạy học đọc hiểu các tác phẩm truyện ngắn ở trường THPT đang được rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm trong thời gian gần đây. Điển hình như Nguyễn Thanh Hùng, “Những vấn đề then chốt của vấn đề đọc - hiểu văn chương”, Tạp chí Giáo dục, tr23. 3 Nguyễn Trọng Hoàn (2002), “Dạy đọc hiểu văn bản ngôn ngữ ở trung học cơ sở” Tạp chí Giáo dục, tr26. 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn công trình lý luận và phương pháp dạy học hiện đại của PGS. Trần Khánh Đức đã chú trọng phương pháp, kỹ năng học, tự học của người học trong mối quan hệ chặt chẽ, tương thích với hoạt động dạy của giáo viên cũng như việc nâng cao và áp dụng phương pháp hiện đại vào quá trình dạy và phát huy năng lực tư duy sáng tạo của học sinh. Tác giả Nguyễn Thanh Bình trong tài liệu Dạy học đọc hiểu tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại trong nhà trường THPT đã nhấn mạnh: "Đọc hiểu là nội dung khoa học mới, có ý nghĩa và giá trị phương pháp được chính thức đưa vào chương trình và sách khoa Ngữ văn cấp trung học cơ sở và trung học phổ thông, giáo viên và các quản lý giáo dục cần nắm vững" 4. Trong công trình nghiên cứu này tác giả đã đề xuất việc dạy học đọc hiểu các tác phẩm văn chương theo đặc trung thể loại để phát huy năng lực cho học sinh và theo từng thể loại thì học sinh sẽ nắm được rõ các đặc trưng của từng thể loại tác phẩm văn học đó. Tất cả các công trình nghiên cứu trên đều tập trung nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc vận dụng về lí thuyết đọc hiểu vào quá trình dạy học các tác phẩm truyện ngắn nhưng chưa thực sự đi sâu vào phát huy năng lực và sáng tạo cho học sinh trong dạy học. Vì vậy đề tài nghiên cứu các biện pháp "Phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn là cần thiết. 2.2. Tình hình nghiên cứu về dạy học đọc hiểu truyện ngắn trong SGK Ngữ văn 11 tập 2 theo hướng phát huy năng lực học sinh Các tác phẩm truyện ngắn hiện đại trong chương trình SGK Ngữ văn 11 hầu hết được sáng tác từ giai đoạn 1900 - 1945, gắn liền với bối cảnh lịch sử của dân tộc và đời sống con người của nông dân Việt Nam chịu khổ cực một cổ hai tròng, sống giữa chế độ nửa thực dân nửa phong kiến. Nội dung truyện 4 Nguyễn Thanh Bình (2013), Dạy học đọc hiểu tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại trong nhà trường THPT, NXBGD, tr90. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ngắn Việt Nam hiện đại đã dựng lên một bức tranh sống động về hiện thực của đời sống nông dân phải chịu nhiều áp bức bóc lột trong xã hội phong kiến thối nát chà đạp lên quyền sống của con người. Các công trình nghiên cứu của các nhà văn hiện đại đặc biệt là công trình nghiên cứu của Vũ Ngọc Phan đã có những đóng góp không nhỏ trên bình diện văn học, sử học và nghiên cứu các thể loại văn học Việt Nam hiện đại. GS. Nguyễn Hoành Khung đã có công trình nghiên cứu quan tâm đến truyện ngắn giai đoạn này. Trong lời giới thiệu truyện ngắn Việt Nam 19001945 và lời giới thiệu văn xuôi lãng mạn Việt Nam 1900- 1945, ông đã đưa ra những khẳng định cụ thể về khuynh hướng phát triển chủ đạo giai đoạn này từ truyền thống đến hiện đại. Một số công trình nghiên cứu của Phan Cự Đệ với Văn học Việt Nam 1930-1945, Hà Minh Đức với Nhà văn và tác phẩm (1971), Phong Lê với Tác gia và văn xuôi Việt Nam hiện đại (1976), ... đều là những công trình nghiên cứu quan trọng và sâu sắc rất công phu về truyện ngắn ở giai đoạn này. Các tác giả đều đánh giá cao về thành tựu của các nhà văn đặc biệt là những đặc sắc về nội dung, nghệ thuật xây dựng tình huống truyện độc đáo, xây dựng tính cách nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình và có tính hiện thực phê phán xã hội cũ sâu sắc. Các công trình nghiên cứu Thạch Lam - văn chương và cái đẹp của Vũ Tuấn Anh, Nam Cao về tác gia tác phẩm của Bích Thu, Nam Cao - đời văn và tác phẩm (1986) của GS. Hà Minh Đức đã có những nhận xét từ khái quát đến cụ thể về các tác giả tiêu biểu của các tác phẩm truyện ngắn Việt Nam hiện đại được chọn để giảng dạy trong chương trình phổ thông SGK Ngữ văn 11. Ngoài ra, một số luận văn cũng nghiên cứu về truyện ngắn Việt Nam hiện đại trong chương trình Ngữ văn như: Việc giảng dạy truyện ngắn văn học Việt Nam giai đoạn 1930-1945 trong trường THPT thực trạng và kiến nghị của ThS. Nguyễn Kiều Oanh và công trình nghiên cứu: Vận dụng phương pháp nêu vấn đề vào việc dạy học truyện ngắn lớp 11-THPT của thạc sĩ Phan Thị Hải Đường cũng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn có những đóng góp quan trọng trong vấn đề dạy học truyện ngắn ở THPT đặc biệt là dạy học truyện ngắn trong SGK Ngữ văn lớp 11. Trên đây là một số công trình nghiên cứu mà người viết quan tâm. Những công trình này đã đề cập đến vấn đề dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam hiện đại SGK Ngữ văn 11. Tuy nhiên, mỗi công trình nghiên cứu lại có hướng tiếp cận riêng, chưa có công trình nào đi sâu vào vấn đề phát huy năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn Việt Nam hiện đại. Việc vận dụng lí thuyết phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn Việt Nam hiện đại là quan trọng giúp người học khám phá nền tảng kiến thức sâu của tác phẩm và bám sát đặc trưng thể loại. Đề tài đi sâu nghiên cứu cách thức phát huy năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn Việt Nam hiện đại trong SGK Ngữ văn 11 đã góp phần nâng cao hiệu quả dạy và học đọc hiểu của giáo viên và học sinh. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn nhằm cải thiện năng lực đọc hiểu của học sinh và nâng cao chất lượng dạy học đáp ứng chuẩn đầu ra của chương trình giáo dục phổ thông. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của đề tài. - Nghiên cứu đề xuất các biện pháp phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn. - Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra tính khả thi của đề tài. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nghiên cứu của đề tài chỉ nghiên cứu phát triển năng lực học sinh trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn ở SGK Ngữ văn 11 tập 2. - Khảo sát thực trạng và thực nghiệm ở trường THPT Định Hóa - Thái Nguyên 5. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: + Phương pháp chuyên gia: Chúng tôi sử dụng phương pháp này để xin ý kiến các chuyên gia về giáo dục học, khoa học về giáo dục ngữ văn và các chuyên gia giáo dục phổ thông về các vấn đề nghiên cứu của đề tài. + Phương pháp phân tích tổng hợp: Phương pháp này được chúng tôi sử dụng khi phân tích các tài liệu nghiên cứu về dạy học truyện ngắn, dạy học theo định hướng phát triển năng lực. + Phương pháp so sánh, đối chiếu: Chúng tôi sử dụng khi so sánh đối chiếu giữa dạy học theo tiếp cận nội dung và dạy học theo tiếp cận năng lực để tìm ra biện pháp dạy học hiệu quả phát huy được năng lực HS. + Phương pháp hồi cứu tư liệu: Các công trình nghiên cứu, các tài liệu, giáo trình đã đề cập đến những nội dung lý thuyết, đã nghiên cứu những vấn đề liên quan được chúng tôi nghiên cứu để tìm hiểu lịch sử vấn đề và xây dựng cơ sở lí luận của đề tài. + Phương pháp thống kê, phân loại: Sử dụng phương pháp này để thống kê tài liệu số liệu nghiên cứu của đề tài. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: + Phương pháp điều tra, khảo sát: Chúng tôi sử dụng phương pháp này để điều tra, khảo sát thực trạng việc phát huy năng lực HS lớp 11 trong dạy học truyện ngắn ở trường THPT Định Hóa - Thái Nguyên. + Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Các kết quả nghiên cứu được chúng tôi thực nghiệm ở THPT Định Hóa - Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 6. Giả thuyết khoa học Nếu đề tài đề xuất được các biện pháp Phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn có tính khả thi, cải thiện được năng lực đọc hiểu cho học sinh thì sẽ nâng cao được chất lượng dạy học, đáp ứng mục tiêu của giáo dục đào tạo ở trường phổ thông hiện nay. 7. Cấu trúc luận văn Đề tài này gồm 3 phần: Phần mở đầu, phần nội dung và phần kết luận. Phần nội dung gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài Chương 2: Biện pháp phát triển năng lực học sinh lớp 11 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn PHẦN NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Dạy học đọc hiểu theo định hướng phát triển năng lực 1.1.1.1 Giáo dục định hướng năng lực Giáo dục định hướng năng lực nhằm đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Giáo dục định hướng năng lực nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận thức.5 Dạy học là một quá trình phối hợp thống nhất hoạt động điều khiển, tổ chức, sắp xếp hợp lí hướng dẫn của người dạy với hoạt động lĩnh hội tri giác, tích cực, tự lực sáng tạo của học sinh nhằm đạt tới mục đích dạy học. Nó bao hàm cả hoạt động “dạy” và hoạt động “học” được thực hiện đồng thời với cùng một nội dung và hướng tới cùng mục đích. Dạy học là cả một quá trình vận hành biện chứng của các yếu tố: Mục tiêu và nguyên tắc dạy học, phương pháp dạy học, phương tiện dạy học, nội dung dạy học, hoạt động dạy học, hình thức tổ chức dạy học, hoạt động học, môi trường sư phạm, các mối quan hệ và quan trọng là thu được kết quả dạy học đạt kết quả cao. Toàn bộ quá trình dạy học là một bộ phận của quá trình sư phạm tổng thể, nó mang tính mục đích rất cao nhằm thực hiện các nhiệm vụ sau: Cung cấp kiến thức cho học sinh: Cung cấp cho học sinh một hệ thống kiến thức khoa học toàn diện về tự nhiên xã hội, tư duy về kỹ thuật và nghệ thuật… Về khả năng cũng như kĩ năng thực hành với phương pháp tư duy sáng tạo. 5 Bernd Meier – Nguyễn Văn Cường, Lí luận dạy học hiện đại, NXB Đại học sư phạm 2018. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Phát triển tư duy, sáng tạo, trí tuệ cho học sinh: Trên cơ sở cung cấp một lượng kiến thức kiến nhất định trong quá trình dạy học, chú trọng hơn nữa bồi dưỡng năng lực, phương pháp tư duy cho học sinh. Phát triển trí tuệ là chức năng vốn có, là mục đích tự thân của quá trình dạy và học. Bằng mọi khả năng của mình người giáo viên phải tác động đến học sinh làm phát triển tối đa tiềm năng trí tuệ của họ trong quá trình dạy học. Giáo dục về phẩm chất đạo đức nhân cách cho học sinh: Nhân cách là bộ mặt tâm lí riêng đặc trưng của một cá nhân, với tổ hợp những phẩm chất đạo đức phù hợp với những giá trị đạt chuẩn mực của xã hội và được xã hội công về nội dung cũng như hình thức của văn bản. PIRLS (2001)/ IEA nêu định nghĩa literacy competence là: Khả năng tập trung và truy xuất thông tin, suy luận, rút ra và đánh giá những suy luận và những cách giải thích khác nhau, xem xét và đánh giá nội dung, ngôn từ và các yếu tố của văn bản. Những biểu hiện của năng lực đọc: + Đoán nội dung của văn bản dựa trên đề tài, tựa đề, đoạn trích… + Suy luận ý nghĩa từ các từ mới bằng cách sử dụng các manh mối từ văn bản và/hoặc từ kiến thức đã có. + Đọc để thu nhận các thông tin chi tiết trong văn bản. + Đọc lướt để nhận biết nội dung chung của văn bản + Nhận ra các điểm chính + Nhận ra các thông tin chi tiết + Nhận ra các chứng cứ chứng minh cho ý kiến, lí lẽ. + Thể hiện quan điểm + Phân biệt được sự kiện và ý nghĩa + Giải thích được các đặc điểm của các loại văn bản - Vai trò của năng lực đọc văn bản: Khi mục tiêu của giáo dục chuyển từ việc nhớ thông tin sang việc có thể tìm và sử dụng thông tin thì yêu cầu đặt ra đối với người đọc là họ phải có khả Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn