Tài liệu Phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 qua dạy học truyện việt nam hiện đại​

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC LÊ THỊ KIM DUNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 11 QUA DẠY HỌC TRUYỆN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI – 2020 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC LÊ THỊ KIM DUNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 11 QUA DẠY HỌC TRUYỆN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN NGỮ VĂN Mã số: 8.14.01.11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Phạm Thị Thu Hiền HÀ NỘI – 2020 LỜI CẢM ƠN Trƣớc tiên, tác giả xin cảm ơn các giảng viên Trƣờng Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy, trang bị cho tác giả những tri thức chuyên môn quý giá trong quá trình học tập và thực hiện đề tài này. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Phạm Thị Thu Hiền – ngƣời đã trực tiếp hƣớng dẫn và giúp đỡ tác giả hết sức tận tình trong quá trình nghiên cứu đề tài luận văn. Cuối cùng, tác giả xin cảm ơn gia đình, ngƣời thân, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn quan tâm, giúp đỡ, động viên để tác giả có thể hoàn thành luận văn. Dù đã rất cố gắng song năng lực và kinh nghiệm thực tế của bản thân còn hạn chế nên nội dung luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận đƣợc sự góp ý, chỉ bảo của quý thầy cô và các đồng nghiệp để luận văn đƣợc hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng 02 năm 2020 Tác giả Lê Thị Kim Dung i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt STT Viết đầy đủ 1 CTVH Cảm thụ văn học 2 CT Chƣơng trình 3 CTGDPT Chƣơng trình giáo dục phổ thông 4 CTTT Chƣơng trình tổng thể 5 DHTH Dạy học tích hợp 6 ĐHGD Đại học Giáo dục 7 ĐHSPHN Đại học Sƣ phạm Hà Nội 8 ĐHSPTPHCM Đại học Sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh 9 ĐC Đối chứng 10 GD Giáo dục 11 GV Giáo viên 12 HS Học sinh 13 NL Năng lực 14 NXB Nhà xuất bản 15 PPDH Phƣơng pháp dạy học 16 TPVH Tác phẩm văn học 17 TN Thực nghiệm 18 TNVH Tiếp nhận văn học 19 THPT Trung học phổ thông 20 VB Văn bản ii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Các yếu tố của truyện ...............................................................................35 Bảng 1.2. Kết quả khảo sát giáo viên ........................................................................39 Bảng 1.3. Kết quả khảo sát học sinh .........................................................................41 Bảng 2.1. Tóm tắt cốt truyện .....................................................................................63 Bảng 3.1. Kết quả thực nghiệm lớp đối chứng .......................................................108 Bảng 3.2. Kết quả thực nghiệm lớp thực nghiệm ...................................................109 iii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ VÀ SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1. Sơ đồ mạng nhện phù hợp khi tóm tắt cốt truyện vòng tròn ...................63 Sơ đồ 2.2. Khái quát tính cách nhân vật ...................................................................65 Biểu đồ 3.1. So sánh đối chiếu kết quả thực nghiệm lớp đối chứng .......................109 Biểu đồ 3.2. So sánh đối chiếu kết quả thực nghiệm lớp thực nghiệm ...................109 iv MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................ ii DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................ iii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ VÀ SƠ ĐỒ ............................................................... iv MỤC LỤC ...................................................................................................................v MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................................2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................6 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu ..............................................................................6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu.........................................................................................6 6. Những đóng góp của đề tài .....................................................................................7 7. Dự kiến cấu trúc luận văn .......................................................................................8 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI .....................................................9 1. 1. Cơ sở lí luận ........................................................................................................9 1.1.1. Năng lực cảm thụ văn học .................................................................................9 1.1.2. Tiếp nhận văn học và quan điểm tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn học trong nhà trƣờng ........................................................................................................................12 1.1.3. Phƣơng pháp dạy học theo định hƣớng phát triển năng lực cảm thụ văn học .......19 1.1.4. Đặc điểm tâm lí của học sinh lớp 11 ...............................................................28 1.1.5. Truyện Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945............................................30 1.1.6. Biểu hiện của năng lực cảm thụ văn học của học sinh qua đọc truyện Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945. ..........................................................................36 1.2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................................37 1.2.1. Mục tiêu dạy học truyện Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945 trong Chƣơng trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2006 .............................................37 1.2.2. Thực trạng dạy học truyện Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945 cho học sinh lớp 11 ở trƣờng THPT hiện nay ........................................................................38 v 1.2.3. Yêu cầu của Chƣơng trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018 về dạy học truyện Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945 cho học sinh lớp 11 .......................42 Tiểu kết Chƣơng 1 .....................................................................................................44 CHƢƠNG 2. BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 11 QUA DẠY HỌC TRUYỆN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ....45 2.1. Xác định mục tiêu dạy học truyện Việt Nam hiện đại giai đoạn 1930-1945 cho học sinh lớp 11 theo định hƣớng phát triển năng lực cảm thụ văn học ....................45 2.1.1. Định hƣớng chung ...........................................................................................45 2.1.2. Mục tiêu ..........................................................................................................45 2.2. Các biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại ...................................................................................46 2.2.1. Hƣớng dẫn học sinh nhận biết thể loại truyện, định hƣớng tiếp nhận ............46 2.2.2. Hƣớng dẫn học sinh tri giác ngôn ngữ nghệ thuật của truyện và đọc diễn cảm truyện .........................................................................................................................49 2.2.3. Hƣớng dẫn học sinh liên tƣởng, tƣởng tƣợng khi đọc truyện .........................55 2.2.4. Hƣớng dẫn học sinh phân tích, cắt nghĩa và khái quát hóa về các yếu tố thẩm mĩ của truyện .............................................................................................................61 2.2.5. Hƣớng dẫn học sinh tự bộc lộ cảm xúc, nhận thức và đánh giá về truyện .....69 2.2.6. Hƣớng dẫn học sinh bình về truyện ................................................................71 2.2.7. Hƣớng dẫn học sinh thực hiện hoạt động trải nghiệm khi đọc truyện ............73 2.3. Thiết kế bộ công cụ đánh giá năng lực cảm thụ văn học của học sinh lớp 11 qua đọc hiểu truyện Việt Nam hiện đại ...........................................................................76 Tiểu kết Chƣơng 2 .....................................................................................................82 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .............................................................83 3.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm .........................................................................83 3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm ........................................................................83 3.3. Nội dung thực nghiệm sƣ phạm .........................................................................84 3.4. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm ........................................................................84 3.5. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm .................................................................108 3.6. Kết quả thực nghiệm sƣ phạm..........................................................................108 vi Tiểu kết Chƣơng 3 ...................................................................................................111 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................112 1. Kết luận ...............................................................................................................112 2. Khuyến nghị ........................................................................................................112 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................114 PHỤ LỤC vii MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Năng lực (NL) cảm thụ văn học (CTVH) là khả năng nhận ra và thẩm thấu đƣợc thông tin, giá trị thẩm mĩ, giá trị nhân văn của tác phẩm. Do sự chi phối của nhiều yếu tố nhƣ kiến thức, vốn sống, thái độ, sự nhạy cảm....nên năng lực cảm thụ văn học ở mỗi ngƣời không hoàn toàn giống nhau. Phát triển năng lực cảm thụ cho học sinh là việc làm rất cần thiết trong dạy học văn hiện nay. Có năng lực cảm thụ văn học tốt các em sẽ cảm nhận đƣợc vẻ đẹp của ngôn từ, tƣ tƣởng, tình cảm của tác giả gửi gắm qua tác phẩm... Từ đó các em sẽ hiểu tác phẩm thấu đáo hơn, biết sử dụng tiếng Việt một cách khéo léo, đời sống tâm hồn thêm tinh tế và phong phú. Việc dạy học văn bản văn học, trong đó có truyện Việt Nam hiện đại trong nhà trƣờng phổ thông hiện nay (theo CT 2006) chủ yếu vẫn theo hƣớng truyền thụ một chiều, cung cấp kiến thức là chính; chƣa hình thành và phát triển đƣợc năng lực cho học sinh, trong đó có năng lực cảm thụ văn học. Giáo viên chủ yếu sử dụng phƣơng pháp giảng văn là chính, chƣa tổ chức đƣợc các hoạt động đọc cho học sinh và hƣớng dẫn học sinh cách đọc để từ đó biết cách tự đọc các văn bản cùng thể loại trong và ngoài sách giáo khoa. Học sinh chƣa đƣợc tự mình cảm thụ tác phẩm và bày tỏ, thể hiện những cảm nhận của mình về tác phẩm. Mục tiêu của chƣơng trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018 là hình thành, phát triển những phẩm chất và các năng lực cho học sinh. Bên cạnh các năng lực chung nhƣ năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, chƣơng trình môn Ngữ văn còn giúp học sinh phát triển năng lực chuyên biệt nhƣ năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học, trong đó có cảm thụ văn học. Từ những lí do trên, chúng tôi đã lựa chọn đề tài “Phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại” để nghiên cứu, góp phần đổi mới phƣơng pháp dạy học (PPDH) văn bản văn học nói chung, dạy học truyện Việt Nam hiện đại trong chƣơng trình Ngữ văn 11 hiện hành 1 nói riêng, đồng thời đáp ứng yêu cầu của chƣơng trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Những nghiên cứu về dạy học truyện Việt Nam hiện đại trong nhà trường phổ thông cho học sinh lớp 11 Khảo sát những công trình nghiên cứu về dạy học truyện Việt Nam hiện đại trong chƣơng trình Ngữ văn lớp 11, chúng tôi nhận thấy các nhà nghiên cứu đã xem xét vấn đề ở nhiều khía cạnh khác nhau, trong đó tập trung chủ yếu vào hai hƣớng chính: dạy học truyện Việt Nam hiện đại theo đặc trƣng thể loại và theo hƣớng đổi mới PPDH. Ở hƣớng nghiên cứu dạy học truyện Việt Nam hiện đại cho học sinh lớp 11 theo đặc trƣng thể loại, có thể kể đến các công trình tiêu biểu nhƣ: Dạy học truyện ngắn “Hai đứa trẻ” của nhà văn Thạch Lam (Ngữ văn 11, Tập 1) theo đặc trưng thể loại - Vũ Thị Hiền[18]; Dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại trong chương trình Ngữ văn 11 theo đặc trưng thể loại - Nguyễn Thụy Thiên Hƣơng[26]; Dạy học tác phẩm “Chí Phèo”, “Đời thừa” của Nam Cao theo đặc trưng thể loại - Phạm Thị Thu[43] ... Với hƣớng nghiên cứu này, các công trình trên đều đƣa ra đƣợc cách dạy đọc - hiểu văn bản truyện ngắn theo đặc trƣng thể loại, chú ý khai thác các yếu tố cơ bản của truyện ngắn nhƣ cốt truyện, tình huống truyện, nhân vật, chi tiết... Tuy vậy, những công trình nghiên cứu này chỉ dừng lại ở việc tìm hiểu từng tác phẩm riêng lẻ, chƣa khái quát lên đƣợc cách dạy đọc hiểu VB theo đặc trƣng thể loại cho cả giai đoạn văn học bao gồm những tác phẩm cùng thể loại. Ở hƣớng nghiên cứu thứ hai - đổi mới PPDH, nhiều tác giả đã đề xuất những PPDH mới cho truyện Việt Nam hiện đại lớp 11, cụ thể là: Vũ Thị Duyên Anh với Thiết kế hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học văn xuôi hiện thực (Ngữ Văn 11, Tập 1)[2] ; Nguyễn Thị Loan với Xây dựng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề trong dạy học tác phẩm văn xuôi lãng mạn 1930-1945 cho học sinh lớp 11[29] ; Lê Linh Chi với Thiết kế giờ học tác phẩm “Chí Phèo” theo hướng đối thoại[9] ; Nguyễn Văn Thạo với Tổ chức hoạt động hợp tác trong dạy học truyện ngắn “Chí Phèo” của Nam Cao (Ngữ văn 11, Tập 1)[41] ; Nguyễn Thị Hà với Tổ chức hoạt động hợp tác trong dạy học truyện ngắn “Chữ người tử tù”[48] ... 2 Qua những công trình nghiên cứu trên, ta thấy những năm gần đây, việc đổi mới PPDH là vấn đề nhận đƣợc sự quan tâm đặc biệt của giới nghiên cứu cũng nhƣ các GV. Mỗi công trình đều đƣa ra một đề xuất dạy học đọc hiểu văn bản theo hƣớng đổi mới. Tác giả Vũ Thị Duyên Anh đƣa ra cách tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học văn xuôi hiện thực (Ngữ văn 11, Tập một) giúp HS tiếp nhận tác phẩm một cách chủ động và hiệu quả hơn nhƣ: Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo bằng hình thức đóng vai; Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo bằng phƣơng pháp nêu tình huống; Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo bằng dạy học dự án. Cũng nghiên cứu về dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại cho học sinh lớp 11, tác giả Nguyễn Thị Loan với đề tài Xây dựng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề trong dạy học tác phẩm văn xuôi lãng mạn 1930-1945 cho học sinh lớp 11[29] lại đề xuất một số định hƣớng trong cách thức xây dựng câu hỏi nêu vấn đề khi dạy các truyện lãng mạn trong trong nhà trƣờng phổ thông. Với những tác phẩm cụ thể trong chủ đề truyện Việt Nam hiện đại lớp 11, tác giả Lê Linh Chi đã đƣa ra cách tiếp cận văn bản Chí Phèo (Nam Cao) theo hƣớng đối thoại; tác giả Nguyễn Thị Hà lại đề cập đến việc dạy học truyện ngắn Chữ người tử tù (Nguyễn Tuân) bằng việc tổ chức hoạt động hợp tác - một trong những phƣơng pháp dạy học tích cực góp phần phát triển năng lực ngƣời học và Vũ Lệ Hƣơng đã Vận dụng lí thuyết tự sự học vào dạy học tác phẩm “Hai đứa trẻ”của Thạch Lam (Ngữ văn 11, Tập 1)[27] giúp việc tìm hiểu tác phẩm một cách thấu đáo và hiệu quả hơn, khai thác đƣợc tính tích cực, chủ động của HS. Một số sách tham khảo cũng có hƣớng dẫn về cách dạy văn bản văn học ở trƣờng THPT, trong đó có truyện Việt Nam hiện đại nhƣ: Thiết kế bài giảng Ngữ văn 11, Tập 1 của tác giả Nguyễn Văn Đƣờng[14]; Thiết kế dạy học Ngữ văn 11 (Phần văn học) - Hoàng Hữu Bội[8] hay Dạy học theo chuẩn kiến thức, kĩ năng môn Ngữ văn 11 - Phan Trọng Luận (Chủ biên)[35] .... đã đƣa ra những gợi ý hƣớng dẫn khác nhau trong dạy học tác phẩm truyện. Trên đây là một số công trình nghiên cứu tiêu biểu về dạy học truyện Việt Nam hiện đại trong trƣờng THPT cho HS lớp 11. Mỗi công trình nghiên cứu đều 3 đƣa ra những phƣơng pháp, biện pháp tiếp cận các tác phẩm trong chủ đề này theo những định hƣớng khác nhau. Tuy nhiên các công trình nghiên cứu trên mới chỉ tập trung đến việc thiết kế các hoạt động để tăng tính tích cực, chủ động của HS trong học tập so với cách dạy truyền thống; quan tâm đến năng lực hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề nhƣng chƣa chú ý tới năng lực cảm thụ ở ngƣời học - đặc trƣng của bộ môn Văn. Đó cũng là cơ sở để chúng tôi lƣu tâm hơn trong quá trình triển khai nghiên cứu đề tài của mình. 2.2. Những nghiên cứu về phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại Cảm thụ văn học là vấn đề đã đƣợc nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Trong Giáo trình cảm thụ văn học tác giả Dƣơng Thị Hƣơng đã khẳng định mối quan hệ mật thiết giữa đọc hiểu và cảm thụ văn học từ đó xác định những tiền đề của quá trình cảm thụ văn học. Tác giả cho rằng: “CTVH là quá trình người đọc nhập thân đầy cảm xúc vào tác phẩm, suy tư về câu chữ, hình ảnh, lập luận và sống cùng tâm trạng, cảm xúc của nhân vật, nhân vật trữ tình hoặc của tác giả”, “Đặc điểm nổi bật của quá trình CTVH là đọc văn bản trong nhận thức và rung động”[22, tr.8-9]. Trong Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương (theo loại thể) tác giả Nguyễn Viết Chữ đề cập tới: “Lý thuyết câu hỏi cảm thụ tác phẩm văn chương và sự vận dụng trong dạy học theo loại thể như một phương tiện thiết yếu”[10, tr.50]. Nghiên cứu này đã xác định những yêu cầu khi xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học Văn và hệ thống câu hỏi cảm thụ để dạy tác phẩm văn chƣơng trong nhà trƣờng. Nhà nghiên cứu Phan Trọng Luận khi viết Văn chương bạn đọc và sáng tạo đã khẳng định: “Cảm thụ là việc xuyên thấm vào việc phân tích tác phẩm” [32, tr.250] và đề cao vai trò học sinh nhƣ một chủ thể đích thực, toàn diện, chủ động trong cảm thụ tác phẩm văn chƣơng. Nhìn chung các công trình nghiên cứu này đều khẳng định tầm quan trọng của cảm thụ trong dạy học Văn. Bên cạnh đó, việc phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 qua dạy truyện ngắn Việt Nam hiện đại cũng thu hút sự chú ý của giới nghiên cứu, cụ thể là: Dạy học tác phẩm văn chương ở trường THPT theo hướng coi học sinh là 4 bạn đọc sáng tạo - Bùi Minh Đức[12]; Hệ thống câu hỏi cảm thụ trong dạy học truyện ngắn của Thạch Lam ở lớp 11 - Ngô Thị Lùng Em[15]; Những biện pháp dạy học tác phẩm văn chương theo hướng coi học sinh là bạn đọc ở THPT Nguyễn Thanh Thảo[40] .....Về cơ bản, các công trình nghiên cứu trên chủ yếu đề cập tới bản chất của cảm thụ/tiếp nhận văn học là hoạt động mang tính chủ thể của ngƣời đọc. Trên cơ sở đó, các tác giả đề xuất các biện pháp dạy học TPVH ở nhà trƣờng theo hƣớng mới so với giảng văn truyền thống. Tác giả Đồng Thị Thuận trong luận văn thạc sĩ Những biện pháp phát huy năng lực cảm thụ văn học của học sinh trong dạy học truyện ngắn của Nam Cao ở trường THPT đã chỉ ra: “HS không được đến với tác phẩm bằng sự nỗ lực vận động của cá nhân, không được tự giác và tự nhiên cảm thụ tác phẩm”, “ nhu cầu tự khám phá, tự cảm thụ của HS chưa được quan tâm một cách đúng mức”[44, tr.20]. Trong bài viết Các biện pháp rèn luyện cảm thụ văn học cho học sinh trong dạy đọc - hiểu văn bản ở trường phổ thông ”[51] Th.S Lê Sử nhấn mạnh cho đến nay ở trong nƣớc, chƣa có công trình nào tập trung xây dựng các biện pháp rèn luyện cảm thụ văn học cho học sinh ở trƣờng phổ thông, phần lớn các biện pháp đƣợc đề xuất trong các công trình nghiên cứu đó chỉ tập trung vào các nhân tố riêng của cảm thụ văn học nhƣ liên tƣởng và tƣởng tƣợng. Từ việc nhận thấy năng lực cảm thụ văn học của HS chƣa đƣợc chú ý đúng mức, các tác giả đã đƣa ra những đề xuất về phát triển năng lực cảm thụ văn học cho HS trong dạy học văn bản văn học ở trƣờng phổ thông. Trên cơ sở xác định khái niệm và cấu trúc của cảm thụ văn học, tác giả Lê Sử chỉ rõ những biện pháp rèn luyện cảm thụ văn học cho học sinh trong dạy đọc hiểu văn bản nhƣ: đọc diễn cảm; trần thuật sáng tạo; đặt những câu hỏi gợi cảm xúc, liên tƣởng, tƣởng tƣợng; dùng lời bình đúng thời điểm; đối chiếu văn bản với loại hình nghệ thuật khác. Tác giả Đồng Thị Thuận gợi ý những biện pháp phát huy năng lực cảm thụ văn học của HS trong dạy học truyện ngắn của Nam Cao ở trƣờng phổ thông là: đọc diễn cảm, so sánh trong phân tích văn học, gợi mở và giảng bình. Nhƣ vậy, có thể thấy rằng, cho đến nay đã có một số công trình nghiên cứu về phát triển năng lực cảm thụ văn học cho HS lớp 11 qua dạy truyện ngắn Việt 5 Nam hiện đại. Mỗi tác giả đều có đóng góp riêng trong vấn đề khoa học mà mình quan tâm. Tuy nhiên, chƣa có công trình nào nghiên cứu trực tiếp về năng lực cảm thụ văn học của HS lớp 11, đặc biệt là cách thức phát triển năng lực đó qua dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại. Vì vậy, việc nghiên cứu phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại là rất cần thiết. Đề tài không trùng lặp với những công trình nghiên cứu trƣớc đó. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích: Đề xuất các biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học cho HS lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại, góp phần đổi mới PPDH đọc hiểu văn bản văn học trong chƣơng trình Ngữ văn 11 hiện hành, đồng thời đáp ứng yêu cầu của CT mới. - Nhiệm vụ: Xác định cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài; đề xuất các biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học cho HS lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại; thực nghiệm sƣ phạm để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất. 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng: Các biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học cho HS lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại. - Phạm vi nghiên cứu: Do khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, chúng tôi nghiên cứu và đề xuất một số biện pháp cốt lõi nhằm phát triển năng lực CTVH cho HS lớp 11 khi đọc hiểu truyện Việt Nam hiện đại (chủ yếu là các truyện giai đoạn 1930-1945), cụ thể là bốn văn bản trong Ngữ văn 11, Tập 1 của NXB Giáo dục Việt Nam (Hai đứa trẻ - Thạch Lam, Chữ người tử tù - Nguyễn Tuân, Chí Phèo - Nam Cao, Hạnh phúc của một tang gia (trích Số đỏ) - Vũ Trọng Phụng). 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài của luận văn, chúng tôi đã sử dụng những phƣơng pháp nghiên cứu chính sau đây: 5.1 . Phương pháp phân tích, tổng hợp - Nghiên cứu, phân tích và tổng hợp các tài liệu có liên quan đến đề tài đặc 6 biệt là các tài liệu viết về phát triển năng lực cảm thụ văn học cho HS, dạy học văn học theo định hƣớng phát triển năng lực làm cơ sở lý luận ban đầu để tiếp tục nghiên cứu. - Nghiên cứu những chủ chƣơng chính sách của Nhà nƣớc, của ngành Giáo dục có liên quan tới nội dung nghiên cứu. 5.2. Phương pháp điều tra - Tiến hành dự giờ quan sát các giờ dạy học đọc hiểu nhằm bổ sung cho lý luận và chỉnh lý các biện pháp sƣ phạm. - Điều tra về chất lƣợng học sinh ở các lớp để lựa chọn lớp thực nghiệm và đối chứng - Sử dụng phiếu điều tra, bảng hỏi, dự giờ, phỏng vấn, tham khảo giáo án, sổ điểm của giáo viên… 5.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm - Tổ chức giảng dạy thực nghiệm, phát phiếu điều tra; so sánh đối chiếu kết quả trƣớc và sau quá trình thực nghiệm ở từng lớp và giữa các lớp, chiều hƣớng biến đổi năng lực của học sinh giữa các lớp đối chứng và các lớp thực nghiệm - Lớp thực nghiệm: là lớp đƣợc dạy học theo hƣớng phát triển năng lực cảm thụ văn học. - Lớp đối chứng: là lớp không đƣợc dạy học theo hƣớng phát triển năng lực cảm thụ văn học. 5.4. Phương pháp xử lí số liệu - Phân tích kết quả thực nghiệm bằng phƣơng pháp phân tích định lƣợng và phân tích định tính. - Sử dụng các phần mềm xử lý số liệu vào việc đánh giá kết quả thu đƣợc. 6. Những đóng góp của đề tài 6.1. Về lí luận Hệ thống hóa đƣợc cơ sở lí luận của việc phát triển năng lực cảm thụ văn học cho HS lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại nói riêng, trong dạy học Ngữ văn nói chung. 7 6.2. Về thực tiễn - Đánh giá đƣợc thực trạng dạy học truyện Việt Nam hiện đại cho HS lớp 11 hiện nay. - Đề xuất đƣợc các biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học cho HS lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại, tiếp cận với yêu cầu của chƣơng trình Ngữ văn mới. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài Phần mở đầu, Kết luận, Khuyến nghị, Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận văn gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1. Cơ sở khoa học của đề tài Chƣơng 2. Biện pháp phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 11 qua dạy học truyện Việt Nam hiện đại Chƣơng 3. Thực nghiệm sƣ phạm 8 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1. 1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Năng lực cảm thụ văn học 1.1.1.1. Quan niệm về “năng lực cảm thụ văn học” a) Khái niệm “năng lực” Năng lực là một khái niệm có nguồn gốc từ tiếng Latin đã xuất hiện từ rất lâu trên thế giới. Hiện nay có nhiều quan niệm về NL. Theo Từ điển tiếng Việt, NL đƣợc hiểu là: “Khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó; Phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo cho con ngƣời khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lƣợng cao”[37, tr.660-661]. CTGDPT Quescbec – Bộ GD Canada (2004) quan niệm: “NL có thể định nghĩa nhƣ là một khả năng hành động hiệu quả bằng sự cố gắng dựa trên nhiều nguồn lực. Những khả năng này đƣợc sử dụng một cách phù hợp, bao gồm cả những gì học đƣợc từ nhà trƣờng cũng nhƣ những kinh nghiệm của HS; những kĩ năng, thái độ và sự hứng thú; ngoài ra còn có những nguồn bên ngoài chẳng hạn nhƣ bạn cùng lớp, thầy cô giáo, các chuyên gia hoặc các nguồn thông tin khác”[46, tr.51]. CTGDPT của New Zealand nêu một cách ngắn gọn: “NL là một khả năng hành động hiệu quả hoặc sự phản ứng thích đáng trong các tình huống phức tạp nào đó”[51].. Các chuyên gia trong lĩnh vừa giáo dục cũng đƣa ra những định nghĩa về NL. F.E.Weinert cho rằng: “NL đƣợc thể hiện nhƣ một hệ thống khả năng, sự thành thạo hoặc những kĩ năng thiết yếu, có thể giúp con ngƣời đủ điều kiện vƣơn tới một mục đích cụ thể”. J. Coolahan xem NL nhƣ là khả năng cơ bản dựa trên tri thức, kinh nghiệm, các giá trị và thiên hƣớng của một con ngƣời đƣợc phát triển thông qua thực hành giáo dục. Trong CTGDPT tổng thể của Việt Nam, khái niệm NL đƣợc hiểu là: “thuộc 9 tính cá nhân đƣợc hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con ngƣời huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác nhƣ hứng thú, niềm tin, ý chí...thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể[5, tr.36]. Nhƣ vậy, có thể thấy, dù cách diễn đạt có khác nhau nhƣng những cách hiểu trên đều khẳng định NL là khả năng vận dụng tổng hòa kiến thức, kĩ năng, thái độ và giá trị để giải quyết những tình huống, những vấn đề trong cuộc sống. Đó không chỉ là biết và hiểu mà quan trọng là khả năng thực hiện, là phải biết làm. Đƣơng nhiên, hành động (làm) hay thực hiện ở đây không phải làm một cách máy móc, mù quáng mà phải có ý thức, thái độ, kiến thức và kĩ năng. b) Năng lực cảm thụ văn học Tác giả Trần Mạnh Hƣởng trong cuốn Luyện tập về cảm thụ văn học ở tiểu học, cho rằng: “Cảm thụ văn học chính là sự cảm nhận những giá trị nổi bật, những điều sâu sắc, tinh tế, đẹp đẽ của văn học đƣợc thể hiện trong tác phẩm hay một bộ phận của tác phẩm”[28, tr.5]. Giáo sƣ Phan Trọng Luận trong Văn chương bạn đọc sáng tạo đã khẳng định: “Cảm thụ văn học là một quá trình lao động sáng tạo, là quá trình vận dụng nhiều năng lực, là quá trình tiếp nối sự sáng tạo của nghệ sĩ”[32, tr.92]. Theo Giáo trình cảm thụ văn học của tác giả Dƣơng Thị Hƣơng, “ Cảm thụ văn học là đọc hiểu các tác phẩm văn chƣơng ở mức cao nhất. Ngƣời đọc không chỉ nắm bắt mà còn phải thẩm thấu đƣợc thông tin, phân tích, đánh giá đƣợc khả năng sử dụng ngôn từ của tác giả, tạo đƣợc mối giao cảm đặc biệt giữa tác giả và bạn đọc và có thể truyền thụ cách hiểu đó cho ngƣời khác”[22, tr.7]. Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2018) xác định mục tiêu chung “Góp phần giúp học sinh (HS) phát triển các năng lực chung: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Đặc biệt, môn Ngữ văn giúp học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học”[4, tr.5]. Trong đó, năng lực văn học đƣợc xác định là “một biểu hiện của năng lực thẩm mĩ, là khả năng nhận biết, phân tích, tái hiện và sáng tạo các yếu tố thẩm mĩ thông qua hoạt động tiếp nhận và tạo lập văn bản văn 10 học”[4, tr.87]. Nhƣ vậy, năng lực văn học bao gồm hai phƣơng diện/thành tố: tiếp nhận/cảm thụ và tạo lập/sáng tạo văn bản văn học theo đặc trƣng của từng thể loại (với các yếu tố thẩm mĩ riêng). Do đó, cảm thụ văn học chính là một phƣơng diện của năng lực văn học. Từ những quan niệm trên, chúng tôi cho rằng cảm thụ văn học là quá trình cảm nhận đƣợc cái cái hay, cái đẹp chứa đựng trong thế giới ngôn từ của tác phẩm. Hoạt động đó là sự hòa quyện giữa nhận thức và rung cảm, mang dấu ấn chủ quan của độc giả. Nghĩa là khi đọc một tác phẩm văn học (TPVH) ta không chỉ hiểu mà phải cảm xúc, tƣởng tƣợng và thật sự gần gũi “nhập thân” với những gì đã đọc. Nhƣ vậy, năng lực cảm thụ văn học có thể hiểu là khả năng vận dụng tổng hòa các yếu tố nhƣ kiến thức, kĩ năng, vốn sống, kinh nghiệm, hứng thú....vào việc phát hiện, khám phá, thƣởng thức và thể nghiệm những giá trị đặc sắc, độc đáo của TPVH. Nó bộc lộ khả năng của mỗi cá nhân trong việc nhận ra đƣợc giá trị thẩm mĩ của sự vật, hiện tƣợng, con ngƣời và cuộc sống qua những cảm nhận, rung động trƣớc cái đẹp, cái thiện, từ đó biết hƣớng suy nghĩ, hành vi của mình theo cái thiện, cái đẹp. 1.1.1.2. Biểu hiện của năng lực cảm thụ văn học ở học sinh lớp 11 Chương trình giáo dục phổ thông (CTGDPT) môn Ngữ văn (Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2018) đã xác định năng lực cảm thụ/tiếp nhận văn học chung cho HS cấp trung học phổ thông (THPT), trong đó có HS lớp 11 nhƣ sau: “Phân tích và đánh giá văn bản văn học dựa trên những hiểu biết về phong cách nghệ thuật và lịch sử văn học. Nhận biết đƣợc đặc trƣng của hình tƣợng văn học và một số điểm khác biệt giữa hình tƣợng văn học với các loại hình tƣợng nghệ thuật khác (hội hoạ, âm nhạc, kiến trúc, điêu khắc); phân tích và đánh giá đƣợc nội dung tƣ tƣởng và cách thể hiện nội dung tƣ tƣởng trong một văn bản văn học; nhận biết và phân tích đƣợc đặc điểm của ngôn ngữ văn học, câu chuyện, cốt truyện và cách kể chuyện; nhận biết và phân tích đƣợc một số đặc điểm phong cách nghệ thuật trong văn học dân gian, trung đại và hiện đại; phong cách nghệ thuật của một số tác giả, tác phẩm lớn. Nêu đƣợc những nét tổng quát về lịch sử văn học dân tộc (quá trình phát triển, các đề tài và chủ đề lớn, các tác giả, tác phẩm lớn; một số giá trị nội dung và hình thức của văn học dân tộc) và vận dụng vào việc đọc TPVH”[4, tr.11]. 11