Tài liệu Pháp luật về kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải ở việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN ANH TUẤN Ph¸p luËt vÒ kiÓm so¸t ho¹t ®éng g©y « nhiÔm m«i tr-êng biÓn trong ho¹t ®éng hµng h¶i ë ViÖt Nam LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN ANH TUẤN Ph¸p luËt vÒ kiÓm so¸t ho¹t ®éng g©y « nhiÔm m«i tr-êng biÓn trong ho¹t ®éng hµng h¶i ë ViÖt Nam Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Ngọc Giao HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để cho tôi có thể bảo vệ luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn. NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Anh Tuấn MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT 8 HOẠT ĐỘNG GÂY Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG BIỂN TRONG HOẠT ĐỘNG HÀNG HẢI 1.1. Ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải và hậu 8 quả của ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 1.1.1. Khái niệm ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 8 1.1.2. Thực trạng môi trường biển 12 1.1.3. Hậu quả của ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 14 1.1.4. Kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt 16 động hàng hải 1.2. Pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển 17 trong hoạt động hàng hải 1.2.1. Khái niêm pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi 18 trường biển trong hoạt động hàng hải 1.2.2. Các nguyên tắc của pháp luật đối với kiểm soát hoạt động 18 gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 1.2.3. Nội dung cơ bản của pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô 20 nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 1.2.4. Vai trò của pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi 28 trường biển trong hoạt động hàng hải 1.2.5. Những yếu tố ảnh hưởng đến pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 29 1.3. Pháp luật quốc về kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường 32 biển trong hoạt động hàng hải 1.3.1. Tổng quan pháp luật quốc tế về việc kiểm soát hoạt động gây 32 ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 1.3.2. Các điều ước quốc tế đối với kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm 33 môi trường biển trong hoạt động hàng hải tại Việt Nam 1.3.3. Kinh nghiệm áp dụng pháp luật về kiểm soát hoạt động gây ô 35 nhiễm môi trường biển của một số quốc gia phát triển trên thế giới Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT HOẠT ĐỘNG 40 GÂY Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG BIỂN TRONG HOẠT ĐỘNG HÀNG HẢI VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH 2.1. Pháp luật kiểm soát hoạt đông gây ô nhiễm môi trường biển 40 trong hoạt động hàng hải tại cảng 2.1.1. Pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển 40 do hoạt động xây dựng cảng, nạo vét, duy tu luồng lạch 2.1.2. Pháp luật quy định về công tác tiếp nhận, xử lý rác thải lần 45 đầu tại khu vực cảng 2.1.3. Pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển 49 từ hoạt động nhận trả hàng hóa tại cảng 2.2. Pháp luật kiểm soát ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động 53 hàng hải trên biển 2.2.1. Pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển 53 đối với tàu biển và thuyền viên 2.2.2. Pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển 55 bởi dầu do sự cố tai nạn hàng hải 2.2.3. Pháp luật kiểm soát ô nhiễm môi trường do rác, nước thải 57 sinh hoạt và khí thải từ tàu 2.3. Pháp luật về phòng ngừa và khắc phục sự cố môi trường biển trong hoạt động hàng hải 59 2.3.1. Pháp luật trong việc phòng ngừa sự cố môi trường trong hoạt 59 động hàng hải 2.3.2. Pháp luật khắc phục và xử lý các sự cố môi trường trong hoạt 67 động hàng hải 2.3.3. Pháp luật về cảnh báo sự cố, tìm kiếm, cứu hộ, cứu nạn môi 69 trường trong hoạt động hàng hải 2.4. Trách nhiệm pháp lý đối với kiểm soát hoạt động gây ô 71 nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 2.4.1. Trách nhiệm hành chính 71 2.4.2. Trách nhiệm hình sự 74 2.4.3. Trách nhiệm dân sự 78 2.5. 80 Trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước trong việc kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường trong hoạt động hàng hải Chương 3: HOÀN THIỆN CHẾ ĐỊNH PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT 86 HOẠT ĐỘNG GÂY Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG BIỂN TRONG HOẠT ĐỘNG HÀNG HẢI 3.1. Cơ sở của việc hoàn thiện pháp luật 3.1.1. Chính sách của Đảng và Nhà nước về kiểm soát hoạt động 86 86 gây ô nhiễm môi trường biển 3.1.2. Mục tiêu hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thi hành 89 pháp luật về việc kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 3.1.3. Một số yêu cầu thiết yếu của việc hoàn thiện pháp luật về 92 kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 3.2. Sự cần thiết phải hoàn thiện pháp luật kiểm soát hoạt động 97 gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 3.2.1. Các quy định của pháp luật hiện hành về kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải chưa đầy đủ 97 3.2.2. Công tác tổ chức thực hiện pháp luật hiện hành về kiểm soát 98 hoạt đông gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải chưa hiệu quả 3.2.3. Do yêu cầu hợp tác quốc tế trong việc kiểm soát hoạt động 99 gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 3.3. Các giải pháp cụ thể 3.3.1. Hoàn thiện hệ thống các quy định về quyền hạn, nghĩa vụ của 100 100 cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong việc kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 3.3.2. Quy định cụ thể cơ chế giải quyết tranh chấp, xử lý hành vi 102 gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải 3.3.3. Ban hành một văn bản pháp luật chuyên biệt về kiểm soát 104 hoạt đông gây ô nhiễm môi trường trong hoạt động hàng hải 3.3.4. Hoàn thiện quy định về nghĩa vụ quan trắc môi trường biển 105 của cá nhân, tổ chức thực hiện các hoạt động hàng hải KẾT LUẬN 106 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 108 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự BVMT : Bảo vệ môi trường GTVT : Giao thông vận tải HHVN : Hàng hải Việt Nam ÔNMT : Ô nhiễm môi trường UBND : Ủy ban nhân dân MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Ngành Hàng hải có vai trò quan trọng trong chiến lược phát triển ngành giao thông vận tải (GTVT) nói riêng và phát triển kinh tế - xã hội nói chung. Với tính đặc thù, có tiềm năng rất lớn và mang tính quốc tế hóa cao, với vị trí vừa là đầu mối, vừa là cầu nối về giao thông hàng hải trong nước với các nước trong khu vực và trên thế giới, nên mọi hoạt động của Ngành hàng hải đều có tác động nhất định đối với sự phát triển của cả nền kinh tế quốc dân. Tuy nhiên, cùng với nhu cầu ngày càng tăng về các giá trị từ biển, con người đã và đang gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho biển và các nguồn tài nguyên biển từ các hoạt động trên biển, trong đó có hoạt động hàng hải. Vùng biển Việt Nam rộng khoảng 1 triệu km2, án ngữ trên các tuyến hàng hải và hàng không huyết mạch giữa Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, giữa Châu Á, Trung Cận Đông với Trung Quốc và các nước trong khu vực. Bờ biển Việt Nam dài 3.260 km, bao bọc lãnh thổ Việt Nam ở cả ba hướng Đông, Nam và Tây Nam, tính trung bình cứ 100 km2 đất liền có 1 km bờ biển. Môi trường biển và các nguồn tài nguyên biển đã và đang đứng trước các nguy cơ ô nhiễm và suy thoái. Hàng năm, biển Việt Nam phải đối diện với tình trạng ô nhiễm trầm trọng do các sự cố từ GTVT thủy, các nguồn tài nguyên biển đang bị giảm sút một cách trầm trọng. Mặc dù có nhiều giải pháp đang được tính đến nhưng hiệu quả thực sự không cao, không thiết thực, gây lãng phí, tốn kém tiền. Các quy định của pháp luật liên quan đến kiểm soát ô nhiễm môi trường (ÔNMT) biển trong hoạt động hàng hải mới chỉ dừng lại ở các quy định mang tính nguyên tắc về kiểm soát môi trường biển nói chung. Để giải quyết vấn đề này và để bảo vệ môi trường (BVMT) biển, chúng ta cần xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải. Việc tham gia và thực hiện các điều ước quốc tế về 1 BVMT biển cũng có ý nghĩa quan trọng đối với Việt Nam trong việc xây dựng và hoàn thiện khung chính sách, pháp luật nhằm bảo vệ hiệu quả môi trường biển, góp phần thúc đẩy và xây dựng ý thức pháp luật về BVMT biển. Pháp luật về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải cũng đã được nghiên cứu nhiều. Tuy nhiên những nghiên cứu này mới chỉ đề cập rải rác, sơ qua và chưa đánh giá được thực trạng pháp luật Việt Nam về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải, những thuận lợi, khó khăn trong quá trình thực hiện. Trước tình hình đó, học viên lựa chọn đề tài "Pháp luật về kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam" làm luận văn thạc sĩ nhằm nghiên cứu tổng quan về thực trạng pháp luật Việt Nam về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải, từ đó đánh giá những mặt thuận lợi, những bất cập, hạn chế trong thực hiện và đề xuất giải pháp hoàn thiện hệ thống pháp luật về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải là việc làm hết sức cần thiết và có ý nghĩa. 2. Tình hình nghiên cứu Môi trường biển nói chung luôn là một đề tài được quan tâm bởi tầm quan trọng của biển mang lại về kinh tế, an ninh quốc phòng…, mặt khác nó lại liên quan đến nhiều lĩnh vực, đòi hỏi sự hợp tác của nhiều ngành, nhiều quốc gia có biển trên thế giới. Hoạt động hàng hải đã và đang mang lại hiệu quả thiết thực. Vì vậy, có nhiều đề tài và công trình nghiên cứu được công bố có liên quan đến lĩnh vực này. Kiểm soát ÔNMT biển nói chung và từ hoạt động hàng hải nói riêng nhìn chung ít được đề cập một cách trực tiếp. Tuy nhiên, tài nguyên biển thì lại được nghiên cứu khá cụ thể. Có nhiều đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước như đề tài "Nghiên cứu xây dựng giải pháp quản lý tổng hợp vùng bờ biển Việt Nam, bảo đảm an toàn sinh thái và phát triển bền vững"; Đề tài KC.CB.01.10.TS "Nghiên cứu thiết kế loại tầu cá cỡ nhỏ có khả năng hoạt 2 động an toàn trên vùng biển xa bờ (khu vực Trường Sa - DK1)" do Tổng Công ty Hải sản Biển Đông thực hiện năm 2003; Đề tài KC.CB.01.16 TS "Nghiên cứu công nghệ xử lý nước thải trong các vùng nuôi tôm tập trung" do Viện nghiên cứu nuôi trồng Thủy sản 2 chủ trì thực hiện đề tài năm 2004; Đề tài "Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến sự suy thoái môi trường và đề xuất các giải pháp sử dụng đất và nước ở các vùng nuôi tôm thâm canh và bán thâm canh đang giảm năng suất" do Viện nghiên cứu nuôi trồng Thủy sản 3 chủ trì thực hiện đề tài năm 2006, Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước "Cơ sở khoa học về vấn đề khai thác chung trong các vùng biển theo Luật Biển quốc tế và thực tiễn của Việt Nam" do Trung tâm Luật Biển và Hàng hải quốc tế thuộc Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội thực hiện năm 2008… Nhìn chung, những đề tài nêu trên đã nghiên cứu sát về các hoạt động liên quan đến tài nguyên biển, tuy nhiên không đề cập trực tiếp đến việc kiểm soát hoạt động gây ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải mà liên quan đến việc bảo vệ các nguồn tài nguyên biển, làm cơ sở cho phát triển bền vững môi trường biển. Hoặc cũng có những đề tài thực hiện về lĩnh vực hàng hải nhưng chỉ là kiểm soát ÔNMT biển từ những góc độ tiếp cận hẹp, đưa ra các giải pháp về khoa học kĩ thuật chứ không mang tính pháp lí. Nghiên cứu ở cấp độ thạc sĩ Luật học, tác giả Đặng Hoàng Sơn đã hoàn thành luận văn với đề tài "Pháp luật về ô nhiễm môi trường trong hoạt động dầu khí ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay". Có thể thấy, mặc dù đã có nhiều đề tài khoa học, sách, sách chuyên khảo, các bài viết, công trình nghiên cứu, luận văn… nhưng những công trình này hoặc đi sâu dưới góc độ quản lý tài nguyên biển, hoặc dưới góc độ các yếu tố kĩ thuật, nghiên cứu về các hoạt động đối với tài nguyên biển. Nếu nghiên cứu dưới góc độ khoa học pháp lí, các công trình này hoặc chỉ đề cập đến một mảng hẹp trong hoạt động hàng hải nhằm kiểm soát ÔNMT biển, hoặc lại quá chuyên sâu về pháp luật hàng hải mà chưa tiếp cận dưới góc độ pháp luật môi trường. 3 Nghiên cứu ở cấp độ Tiến sỹ Luật học, tác giả Lưu Ngọc Tố Tâm đã hoàn thành luận án với đề tài "Pháp luật kiểm soát ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải" vào năm 2012; NCS Đặng Thanh Hà bảo vệ thành công đề tài "Pháp luật về khắc phục hậu quả thiệt hại ô nhiễm môi trường biển do dầu từ tàu gây ra" vào năm 2016. Tóm lại, luận văn là công trình nghiên cứu đầy đủ, toàn diện những vấn đề lí luận, thực trạng về các khía cạnh pháp lí trong kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải để đưa ra những giải pháp cho việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn có mục đích dựa trên cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm giới thiệu một bức tranh tổng quan về pháp luật Việt Nam về BVMT biển trong hoạt động hàng hải, phân tích những thuận lợi, khó khăn, bất cập trong quá trình thực hiện, từ đó là cơ sở để đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về kiểm soát hoạt động gây ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được mục đích trên, luận văn cần làm rõ việc kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải bằng pháp luật, cách tiếp cận của pháp luật quốc tế về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải, những quan điểm, nội dung cơ bản của pháp luật Việt Nam về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam. Làm rõ quá trình hình thành và nội dung từng bước hoàn thiện hệ thống pháp luật về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam với tính chất là một bộ phận trong hệ thống pháp luật môi trường, trong mối quan hệ tác động qua lại mật thiết với các đòi hỏi về phát triển kinh tế của đất nước, đáp ứng các yêu cầu về an ninh chính trị, văn hóa… 4 Xác lập cơ sở lý luận và đề xuất những kiến nghị cụ thể về việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật về kiểm soát ÔNMT biển ở Việt Nam nhằm đáp ứng được những đòi của thực tiễn cả về trước mắt cũng như lâu dài. 4. Phạm vi, đối tượng nghiên cứu 4.1. Phạm vi nghiên cứu Vấn đề kiểm soát ÔNMT trong hoạt động hàng hải là một vấn đề rất rộng và phức tạp, chịu sự điều chỉnh của nhiều ngành khoa học khác nhau như khoa học quản lí, kinh tế, xã hội học về môi trường biển… Kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải thuộc đối tượng điều chỉnh của nhiều hệ thống pháp luật trong nước và các điều ước giữa các quốc gia có biển nhằm hạn chế đến mức thấp nhất đến nguồn tài nguyên biển. Dưới góc độ pháp lí, kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải thuộc phạm vi nghiên cứu của nhiều ngành luật như: Dân sự, Kinh tế, Hành chính, Quốc tế… Mỗi ngành luật lại nghiên cứu vấn đề dưới một góc độ khác nhau. Vì vậy, trong khuôn khổ luận văn thạc sĩ, tác giả chỉ tập trung nghiên cứu các qui định của pháp luật Việt Nam về kiểm soát hoạt động gây ÔNMT biển nhằm điều chỉnh các hoạt động hàng hải trong phạm vi xa nhất là tính từ vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam trở vào đất liền, có đánh giá các điều ước quốc tế có liên quan mà Việt Nam tham gia với tư cách thành viên, đồng thời có tham khảo một số qui định pháp luật của một số quốc gia phát triển. Tuy nhiên, luận văn tập trung nghiên cứu xem xét các vấn đề nêu trên dưới góc độ pháp luật kinh tế. Điều này có nghĩa là trên cơ sở tiếp cận toàn diện các nội dung liên quan đến kiểm soát ÔNMT biển dưới các góc độ khác nhau, luận văn nhấn mạnh đến cách tiếp cận của pháp luật kinh tế được thể hiện qua các định chế pháp lí, các công cụ, phương tiện, các cách tiếp cận việc kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam mang nội dung kinh tế, phản ánh các yêu cầu, qui luật kinh tế. 4.2. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là: 5 - Hệ thống văn bản pháp luật thực định của Việt Nam về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải. - Áp dụng pháp luật và các Điều ước quốc tế liên quan đến kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải của một số quốc gia trên thế giới. - Thực tiễn thi hành và áp dụng pháp luật về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Cơ sở phương pháp luận của việc nghiên cứu và hoàn thành luận văn dựa trên cơ sở lý luận của học thuyết Mác - Lênin về chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để tìm ra mối quan hệ biện chứng giữa pháp luật và thực tiễn đời sống xã hội, trên cơ sở đó tìm ra mối liên hệ giữa các hiện tượng để đánh giá các vấn đề nghiên cứu một cách khoa học. Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, trong quá trình nghiên cứu tác giả còn sử dụng nhiều phương pháp như: phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê... để giải quyết các vấn đề trong nội dung luận văn thạc sĩ. 6. Những kết quả nghiên cứu mới của luận văn Đề tài là một công trình nghiên cứu chuyên sâu về hệ thống pháp luật liên quan đến kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải. Luận văn đã đưa ra được một số điểm mới sau: - Luận văn xây dựng được hệ thống lí luận và thực tiễn về pháp luật kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam. - Đánh giá thực trạng, phân tích và nêu ra những bất cập, hạn chế trong quá trình thực hiện kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải. Ngoài ra, phân tích các yếu tố cấu thành của pháp luật kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải với những yếu tố ảnh hưởng đến việc ban hành pháp luật kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải hiện nay. 6 - Đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật về kiểm soát hoạt động ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải. Những kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần bổ sung quan trọng vào lĩnh vực pháp luật về kiểm soát ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải ở Việt Nam, góp phần nâng cao nhận thức lý luận về vị trí, vai trò và tầm quan trọng của pháp luật hàng hải về kiểm soát ÔNMT biển trong đời sống kinh tế, an ninh chính trị xã hội, đồng thời đóng góp vào việc thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu các cơ sở khoa học của việc xây dựng chiến lược pháp luật trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Những kết luận, đề xuất, kiến nghị trong luận văn có thể góp phần tích cực cho việc hoàn thiện pháp luật hàng hải trong tổng thể phát triển hệ thống pháp luật Việt Nam. Hy vọng rằng, luận văn này sẽ là một tài liệu tham khảo có ý nghĩa đối với các nhà quản lý, các nhà hoạch định chính sách pháp luật, các nhà nghiên cứu và sinh viên các trường luật. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lí luận pháp luật kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải. Chương 2: Thực trạng pháp luật về kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải và thực tiễn thi hành. Chương 3: Hoàn thiện chế định pháp luật về kiểm soát hoạt động gây ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải. 7 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT HOẠT ĐỘNG GÂY Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG BIỂN TRONG HOẠT ĐỘNG HÀNG HẢI 1.1. Ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải và hậu quả của ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải Những năm gần đây, song song với vấn đề phát triển kinh tế thì vấn đề ÔNMT biển và hậu quả ÔNMT do chịu ảnh hưởng trực tiếp từ hoạt động hàng hải có xu hướng gia tăng. Sự biến động của môi trường đã và đang có tác động mạnh đến hệ sinh thái biển. Để tìm hiểu hậu quả của ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải, chúng ta cần tìm hiểu khái niệm ÔNMT biển trong hàng hải và một số khái niệm liên quan đến hoạt động hàng hải. 1.1.1. Khái niệm ô nhiễm môi trường biển trong hoạt động hàng hải Môi trường biển theo quy định tại Khoản 2 Điều 2 Nghị định số 25/2009/NĐ-CP ngày 6/3/2009 là "các yếu tố vật lý, hóa học và sinh học đặc trưng cho nước biển, đất ven biển, trầm tích biển, không khí trên mặt biển và các hệ sinh thái biển tồn tại một cách khách quan, ảnh hưởng đến con người và sinh vật" [15]. Như vậy môi trường biển hình thành, phát triển theo quy luật tự nhiên, không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của con người. Với các lợi ích khai thác từ biển, hoạt động hàng hải là một trong những hoạt động tác động đến môi trường biển nhiều nhất. Dựa trên nghiên cứu và thực tiễn, ta có thể tổng hợp các hoạt động hàng hải gồm: - Hoạt động đóng mới và sửa chữa tàu biển được triển khai tại các nhà máy đóng tàu sát bờ biển và những nhà máy nằm trên các lưu vực sông. - Hoạt động tại cảng. Cảng là nơi trung chuyển các loại hàng hóa từ nước ngoài vào Việt Nam và từ Việt Nam ra nước ngoài (khoảng 80-90% tổng lượng hàng hóa thương mại). 8 - Hoạt động phá dỡ tàu cũ đang ngày càng gia tăng với nhiều chủng loại được phá dỡ. Phương pháp phá dỡ hầu hết là thủ công. - Hoạt động của các tuyến hàng hải là sự lưu thông của các phương tiện vận tải hàng hải trên các tuyến hàng hải. Hiện nay, hoạt động hàng hải ở Việt Nam phát triển mạnh. Vận tải biển trong thời gian qua, do thực hiện tốt chính sách quyền vận tải nội địa, đã tạo cơ hội cho đội tàu trong nước phát triển, đặc biệt là tàu container, số lượng tàu container mang cờ quốc tịch Việt Nam đã tăng lên là 33 tàu (từ 19 tàu vào năm 2013). Đội tàu mang cờ quốc tịch Việt Nam cơ b ản đã đảm nhâ ̣n đươ ̣c gần 100% lượng hàng vâ ̣n tải nô ̣i điạ b ằng đường biển, trừ mô ̣t số tàu chuyên dụng như LPG, xi măng rời… Trong 6 tháng đầu năm 2017, sản lượng vận tải do đội tàu biển Việt Nam thực hiện ước đạt 88,5 triệu tấn, tăng 3% so với cùng kỳ năm 2016. Tình hình kinh doanh của các doanh nghiệp vận tải biển Việt Nam tiếp tục gặp nhiều khó khăn do dư thừa nguồn cung tàu, lượng hàng tăng trưởng thấp, giá cước giảm. Nhiều doanh nghiệp vận tải biển, trong đó có các doanh nghiệp lớn, tiếp tục thua lỗ. Sản lượng hàng hóa thông qua cảng biển bằng phương tiện VR-SB trong 6 tháng đầu năm 2017 ước đạt 8,1 triệu tấn tăng 62% so với cùng kỳ năm trước với khoảng hơn 10 nghìn lượt tàu. Phạm vi hoạt động của đội tàu biển Việt Nam chủ yếu trên các tuyến vận tải ngắn Đông Nam Á và Đông Bắc Á. Hiện chỉ đảm đương khoảng 10% thị phần vận tải hàng hoá xu ất, nhập khẩu của Việt Nam. Nguyên nhân do kém liên kết giữa các chủ tàu với nhau và chủ tàu với chủ hàng. Về đội tàu biển, theo số liệu tại Sổ đăng ký tàu biển quốc gia, tính đến ngày 30/6/2017, Viê ̣t Nam có t ổng số 1.617 tàu biển mang cờ quốc tịch Việt Nam đang hoạt động, với tổng dung tích gần 4,8 triệu GT, tổng trọng tải khoảng 7,8 triệu DWT. (Các chỉ tiêu vận tải biển Việt Nam 6 tháng đầu năm 2017 tại Phụ lục 1). 9 Cảng biển trong 6 tháng đầu năm 2017, sản lươ ̣ng hàng hóa thông qua hê ̣ thố ng cảng biể n Viê ̣t Nam ư ớc đạt 254,5 triệu tấn, tăng 11% so với cùng kỳ, đạt 51% kế hoạch năm, trong đó hàng công-te-nơ đạt 6,87 triệu TEUs, tăng 5% so với cùng kỳ năm 2016, đạt 46% so với kế hoạch năm 2017. Hiện nay, cả nước có 44 cảng biển (259 bến cảng) với 64.684 mét dài cầu cảng, tổng công suất thiết kế khoảng 500 triệu tấn hàng/năm. Hệ thống cảng biển Việt Nam đã đáp ứng được yêu cầu vận chuyển hàng hóa vận tải bằng đường biển, phục vụ tích cực cho quá trình phát triển kinh tế - xã hội vùng ven biển và cả nước, tạo đô ̣ng lực thu hút , thúc đẩy các ngành kinh tế , công nghiê ̣p liên quan cùng phát triển. Hầu hết các cảng biển hiện do các doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân sở hữu và quản lý khai thác. Chỉ có 04 bến cảng mới được đầu tư bằng nguồn vốn ngân sách trong giai đoạn gần đây nhà nước vẫn nắm giữ quyền sở hữu kết cấu hạ tầng và tổ chức cho thuê khai thác. Cục Hàng hải Việt Nam (HHVN) là cơ quan được giao làm đại diện ký hợp đồng cho thuê khai thác các cầu 5, 6, 7 cảng Cái Lân (Quảng Ninh), bến cảng ODA Thị Vải, bến cảng ODA Cái Mép (Bà Rịa - Vũng Tàu) và bến cảng An Thới (Phú Quốc). (Tổng hợp số liệu về hoạt động hàng hải tại cảng biển tại Phụ lục 2). Dịch vụ hàng hải và logistics theo xếp hạng của Ngân hàng Thế giới (WB), năm 2017 Việt Nam đứng thứ 64/160 nước về mức độ phát triển logistics và đứng thứ 4 trong ASEAN sau Singapore (5), Malaysia (32) và Thái Lan (45). Tốc độ tăng trưởng bình quân hàng năm của lĩnh vực logistics Việt Nam là 16-20%. Cả nước hiện nay có khoảng 1.300 doanh nghiệp tham gia cung cấp các loại hình dịch vụ hàng hải và logistics, 70% trong đó có trụ sở tại khu vực Thành phố Hồ Chí Minh. Khoảng 30 công ty logistics quốc tế chiếm thị phần lớn về dịch vụ logistics. Các công ty logistics của Việt Nam với số lượng nhiều nhưng chỉ chiếm thị phần tương đối nhỏ, chủ yếu thực hiện một số khâu dịch vụ trong chuỗi dịch vụ logistics hoặc làm đại lý cho hãng tàu biển nước ngoài. Hiện có 68 doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ lai dắt 10 trên cả nước. Hoạt động của các công ty lai dắt tàu biển về cơ bản có thuận lợi. Sau một số hiện tượng cạnh tranh không lành mạnh giữa các doanh nghiệp trong lĩnh vực này, hiện Bộ GTVT đã ban hành quyết định khung giá dịch vụ bốc dỡ container và quyết định giá dịch vụ lai dắt tại cảng biển, qua đó sẽ hạn chế được tình trạng phá giá, bảo đảm bình đẳng giữa các doanh nghiệp. Công nghiệp tàu thủy cả nước hiện có 69 doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực công nghiệp đóng tàu biển và một số cơ sở đóng tàu tư nhân tại các địa phương như Hải Phòng, Nam Định, Thái Bình, Hải Dương. Trong 6 tháng đầu năm 2017, tình hình sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp đóng và sửa chữa tàu biển tiếp tục gặp khó khăn, sản lượng đóng mới tàu giảm mạnh. Với tàu thương mại, việc đầu tư đóng mới các tàu vận tải biển rất hạn chế, chủ yếu tập trung vào đầu tư các loại tàu vận tải đường sông, sông - biển (SB) với giá thành hợp lý. Theo báo cáo của Tổng công ty Công nghiệp tàu thủy giá trị sản xuất trong 6 tháng đầu năm 2017 ước chỉ đạt khoảng 38% so với kế hoạch cả năm 2017. Mặc dù đã có nhiều cố gắng trong quá trình tái cơ cấu nhưng tình hình sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp vẫn còn rất khó khăn, chưa thể có lợi nhuận. Sự phát triển của ngành công nghiệp đóng tàu dẫn đến sự phát triển của các dịch vụ có liên quan, thu hút một nguồn lao động lớn đặc biệt là ở các vùng ven biển. Dịch vụ hàng hải như đại lý tàu biển, bốc xếp hàng hóa tại cảng, lai dắt tàu biển, đại lý tàu biển, giao nhận hàng hóa, khoa hàng và dịch vụ xử lý chất thải cũng đã không ngừng phát triển. Hoạt động hàng hải ngày càng có vài trò và vị trí quan trọng trong đời sống kinh tế, xã hội của đất nước. Do vậy, nhiệm vụ đặt ra cho mọi lực lượng tham gia hoạt động hàng hải là phải đi đôi vơi công tác BVMT và phát triển bền vững. Dưới góc độ pháp lý, do Việt Nam là thành viên của Công ước Luật Biển năm 1982 nên ta có thể tiếp cận khái niệm ÔNMT biển của Công ước này. Theo Khoản 4 Điều 1 Công ước Luật Biển năm 1982 thì ÔNMT biển là: 11 Việc con người trực tiếp hoặc gián tiếp đưa các chất liệu hoặc năng lượng vào môi trường biển, bao gồm cả các cửa sông, khi việc đố gây ra hoặc có thể gây ra những tác hại như gây tổn hại đến nguồn lợi sinh vật, và đến hệ động vật, và hệ thực vật biển, gây nguy hiểm cho sức khỏe của con người, gây trở ngại cho các hoạt động ở biển, kể cả việc đánh bắt hải sản và các việc sử dụng biển một cách hợp pháp khác, làm biến đổi chất lượng nước biển về phương tiện sử dụng nó và làm giảm sút các giá trị mỹ cảm của biển [41]. Nhìn chung, ÔNMT biển trong hoạt động hàng hải là sự biến đổi môi trường biển theo chiều hướng xấu, gây bất lợi cho con người và các cá thể sống khác bởi các hoạt động hàng hải như hoạt động đóng mới và sửa chữa tàu biển hoạt động tại cảng, hoạt động phá dỡ tàu cũ, hoạt động của các tuyến hàng hải. 1.1.2. Thực trạng môi trường biển Thực trạng môi trường biển hiện nay là vấn đề cấp thiết, và nhức nhối dư luận. Hoạt động đóng mới và sửa chữa tàu biển có thể gây ra nhiều tác động tới môi trường. Từ quy trình đóng mới tàu biển cho thấy ô nhiễm chủ yếu là kim loại nặng dưới dạng bột ô xít như oxít Pb3O4, Pb2O3, PbCrO3… Trong quy trình công nghệ đóng tàu, nhiên liệu xăng dầu được sử dụng khá nhiều, gây ra lượng dầu thải tương đối lớn trong các công đoạn thi công. Tất cả các kim loại nặng: Zn, Cu, Hg, Cr đều có trong nước và trầm tích, đó là những kim lại có độc tính cao. Những chất thải nói trên gây ô nhiễm chủ yếu cho vùng nước mặt biển ven bờ, ô nhiễm dầu và ô nhiễm trầm tích (kim loại nặng) tại các khu vực có nhà máy đóng tàu và bến tàu. Hoạt động tại cảng: Với chức năng cụ thể, hoạt động tại cảng có thể gây ra những sự cố môi trường trong phạm vi cảng như sự cố tràn dầu, sự cố đâm va, sự quá tải của hệ thống tiếp nhận chất thải từ tàu… Các hoạt động này có thể gây ra ô nhiễm, suy thoái chất lượng môi trường biển trong khu vực cảng. 12