Tài liệu Pháp luật về hỗ trợ của tòa án đối với hoạt động của trọng tài thương mại quốc tế theo pháp luật việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁP LUẬT VỀ HỖ TRỢ CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG CỦA TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI QUỐC TẾ THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM BÙI THỊ THU HẰNG Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60 38 01 07 Người hướng dẫn khoa học: TS.TRẦN MINH NGỌC HÀ NỘI - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết luận, số liệu trong luận văn là trung thực, đảm bảo độ tin cậy./. Tác giả luận văn ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn TS.Trần Minh Ngọc – người hướng dẫn khoa học, đã tận tình hướng dẫn tôi trong thời gian tôi viết luận văn thạc sỹ này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy, cô giáo và các cán bộ của Đại học Mở Hà Nội đã truyền đạt kiến thức cũng như quan tâm giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận văn thạc sỹ. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, người thân và bạn bè đã luôn ở bên, giúp đỡ tôi trong thời gian học tập, nghiên cứu cũng như hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn! Học viên iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLTTDS : Bộ Luật Tố tụng Dân sự BLDS : Bộ Luật Dân sự LTTTM : Luật Trọng tài Thương mại PLTTTM : Pháp lệnh Trọng tài Thương mại UNCITRAL : Ủy ban Liên hợp quốc về Luật Thương mại Quốc tế iv MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ SỰ HỖ TRỢ CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG CỦA TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI QUỐC TẾ ........ 7 1.1. Khái quát về Trọng tài Thương mại Quốc tế ............................................. 7 1.1.1. Khái niệm Trọng tài Thương mại Quốc tế .............................................. 7 1.1.2. Các tranh chấp Thương mại Quốc tế phổ biến được giải quyết bằng Trọng tài .......................................................................................................... 13 1.2. Khái quát về sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế........................................................................................ 16 1.2.1.Sự cần thiết phải có sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế...................................................................................16 1.2.2.Nội dung sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế.....................................................................................................22 CHƢƠNG 2: SỰ HỖ TRỢ CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG CỦA TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI QUỐC TẾ THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN HÀNH ..................................................................................... 377 2.1.Tòa án hỗ trợ thi hành thỏa thuận trọng tài ............................................. 377 2.2. Tòa án hỗ trợ thành lập Hội đồng trọng tài vụ việc, thay đổi trọng tài viên ......................................................................................................................... 41 2.3. Vấn đề tòa án hỗ trợ trọng tài trong thu thập chứng cứ, triệu tập người làm chứng ........................................................................................................ 45 2.4. Việc yêu cầu tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời ...................... 48 2.5. Tòa án giải quyết khiếu nại quyết định của Hội đồng trọng tài về thỏa thuận trọng tài vô hiệu, thỏa thuận trọng tài không thể thực hiện được, thẩm quyền của Hội đồng trọng tài .......................................................................... 51 2.6. Đăng ký phán quyết của trọng tài vụ việc.............................................. 577 2.7. Công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài nước ngoài ............ 61 v CHƢƠNG 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HỖ TRỢ CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG CỦA TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI QUỐC TẾ TẠI VIỆT NAM ...................................................................................... 72 3.1.Sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả hỗ trợ của tòa án đối với Trọng tài thương mại quốc tế..........................................................................................72 3.2. Một số giải pháp cơ bản nâng cao hiệu quả hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế ở Việt Nam .................................... 74 3.2.1. Các giải pháp nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật Việt Nam về hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế ........... 74 3.2.1.1. Về tranh chấp thuộc thẩm quyền giải quyết của Trọng tài theo Điều 2 LTTTM 2010................................................................................................... 74 3.2.1.2. Về vấn đề Tòa án hỗ trợ thi hành thoả thuận trọng tài ...................... 75 3.2.1.3. Về vấn đề Tòa án ra quyết định hỗ trợ thành lập Hội đồng trọng tài vụ việc .................................................................................................................. 76 3.2.1.4. Về vấn đề Tòa án hỗ trợ áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời ........ 77 3.2.1.5. Về vấn đề thỏa thuận trọng tài vô hiệu, thỏa thuận trọng tài không thể thực hiện được ................................................................................................. 81 3.2.1.6. Về đăng ký phán quyết trọng tài........................................................84 3.2.1.7. Về vấn đề công nhận và cho thi hành phán quyết của Trọng tài nước ngoài .............................................................................................................. 845 3.2.2. Các giải pháp khác .............................................................................. 877 3.2.2.1. Đẩy mạnh việc nâng cao trình độ của đội ngũ thẩm phán và thành lập các Tòa án chuyên trách ................................................................................ 877 3.2.2.2. Tăng cường quản lý và giám sát việc giải quyết các vụ việc liên quan đến hoạt động Trọng tài Thương mại Quốc tế của Tòa án ........................... 877 3.2.2.3. Đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng cho đội ngũ Trọng tài viên .............. 888 KẾT LUẬN .................................................................................................... 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 91 vi MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong nền kinh tế thị trường, các tranh chấp trong lĩnh vực thương mại diễn ra ngày càng gay gắt và phức tạp. Các quan hệ tranh chấp này không chỉ được thiết lập giữa các chủ thể kinh doanh trong nước mà còn mở rộng tới các tổ chức, cá nhân nước ngoài. Chính vì vậy, tranh chấp thương mại là điều không thể tránh khỏi và cần được quan tâm giải quyết kịp thời. Pháp luật Việt Nam nói chung cũng như pháp luật thương mại Việt Nam nói riêng đã quy định nhiều hình thức giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế (tranh chấp thương mại có yếu tố nước ngoài) như: Thương lượng, Hòa giải, Tòa án hay Trọng tài. Với những quy định của pháp luật hiện hành đã góp phần giải quyết các tranh chấp trong quan hệ thương mại quốc tế một cách nhanh chóng, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên. Trước tình hình đó, việc lựa chọn phương thức nào để giải quyết tranh chấp có tầm quan trọng đặc biệt bởi nó có thể quyết định mức độ thiệt hại của doanh nghiệp một khi thương vụ bị đổ bể. Hiện nay, không có phương thức giải quyết tranh chấp nào chiếm vị thế tuyệt đối cả. Tuy nhiên, một trong những phương thức được lựa chọn nhiều nhất trên thế giới để giải quyết các tranh chấp Thương mại Quốc tế đó là Trọng tài. “Quyền lực” của Trọng tài xuất phát từ “quyền lực theo hợp đồng” hay “quyền lực đại diện” do các bên trong quan hệ tranh chấp giao phó. Bởi “quyền lực này” của Trọng tài không mang tính cưỡng chế đối với các chủ thể do không xuất phát từ quyền lực nhà nước. Chính vì vậy, để đạt được hiệu quả cao trong hoạt động Trọng tài Thương mại Quốc tế, cần phải có cơ chế hỗ trợ của Nhà nước nhằm đảm bảo cho tố tụng trọng tài được vận hành trơn tru, phán quyết của trọng tài được đảm bảo thi hành bằng sức mạnh của nhà nước. Vấn đề hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc 1 tế chính là thể hiện vai trò của Tòa án – cơ quan đại điện cho Nhà nước trong việc hỗ trợ quá trình tố tụng của Trọng tài Thương mại Quốc tế kể cả khâu thi hành phán quyết trọng tài. Sự ra đời của PLTTTM 2003, BLTTDS 2004 đã thừa nhận vai trò, trách nhiệm của Tòa án nhân dân trong hỗ trợ hoạt động tố tụng giải quyết tranh chấp của Trọng tài Thương mại Quốc tế, tuy nhiên quá trình áp dụng trên thực tế đã bộc lộ nhiều bất cập, thiếu sót. Để khắc phục những khiếm khuyết này, pháp luật Việt Nam đã từng bước được hoàn thiện với sự ra đời của LTTTM 2010, Nghị quyết số 01/2014/NQ-HĐTP của Hội đồng Thẩm phán Tòa án Nhân dân Tối cao về việc hướng dẫn thi hành một số quy định Luật Trọng tài Thương mại (Nghị quyết số 01/2014/NQ-HĐTP), BLTTDS 2015 quy định về vấn đề hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế khá toàn diện và phù hợp với Luật Mẫu về Trọng tài Thương mại Quốc tế của Ủy ban Liên hợp quốc về Luật Thương mại Quốc tế 1985 và Quy tắc trọng tài UNCITRAL. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng cho thấy có không ít quy định còn hạn chế, bất cập gây khó khăn trong quá trình áp dụng trên thực tế, ngoài ra cũng phải nhắc đến những bất cập trong cơ chế quản lý, giám sát, trình độ của thẩm phán, trọng tài viên,… làm ảnh hưởng đến hiệu quả giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế bằng trọng tài tại Việt Nam. Vì thế, việc nghiên cứu những vấn đề lý luận chung, thực trạng pháp luật về vấn đề hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế, đưa ra giải pháp cải thiện sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài trong giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế là vấn đề thiết thực và vô cùng cần thiết trong giai đoạn hiện nay nhằm đảm bảo cho việc giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế bằng con đường trọng tài đạt hiệu quả cao. Với mong muốn tìm hiểu thêm về vấn đề này, em xin chọn đề tài “Pháp 2 luật về hỗ trợ của tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế theo pháp luật Việt Nam” làm luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế là vấn đề đã được đề cập đến trong một số công trình nghiên cứu khoa học như luận văn thạc sỹ luật học “Mối quan hệ giữa Tòa án và Trọng tài trong giải quyết tranh chấp thương mại có yếu tố nước ngoài” của tác giả Tào Thị Huệ năm 2012; luận văn thạc sỹ luật học “Mối quan hệ pháp lý giữa Trọng tài Thương mại và Tòa án trong giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế” của tác giả Nguyễn Ngọc Diệp năm 2016; bài viết “Thẩm quyền của Hội đồng trọng tài và vai trò của Tòa án trong quá trình tố tụng trọng tài” của tác giả Đào Trí Úc đăng trên tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội số 26/2010; bài viết “Hoàn thiện pháp luật Trọng tài Thương mại Việt Nam trong việc phân định thẩm quyền của Tòa án và Trọng tài thương mại khi các bên có thỏa thuận trọng tài” của tác giả Vũ Thị Hương đăng trên tạp chí Nghề luật, số 1/2015; bài viết “Khái quát về trọng tài, mối quan hệ giữa Tòa án và Trọng tài ở Liên bang Nga – Kinh nghiệm đối với Việt Nam” của tác giả Trần Hoàng Hải đăng trên tạp chí Khoa học pháp lý số 2/2011,…Tuy nhiên, những công trình khoa học trên mới chỉ phân tích quy định của pháp luật tại thời điểm nghiên cứu và khai thác một số khía cạnh mà chưa đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống những quy định của pháp luật Việt Nam về sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế. 3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài - Đối tượng nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu quy định của pháp luật Việt Nam, pháp luật nước ngoài, một số điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên, Luật Mẫu UNCITRAL về vấn đề hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế. 3 - Phạm vi nghiên cứu: Luận văn đề cập những vấn đề cơ bản về việc hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành. - Các câu hỏi nghiên cứu + Thực trạng pháp luật Việt Nam về hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế? + Pháp luật Việt Nam về hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế có tương thích với pháp luật nước ngoài, Luật Mẫu UNCITRAL hay không? + Những hạn chế, bất cập trong pháp luật Việt Nam và các giải pháp nâng cao hiệu quả hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế tại Việt Nam? 4. Mục đích của việc nghiên cứu đề tài Luật Trọng tài Thương mại năm 2010 đã có hiệu lực thi hành được gần 10 năm (kể từ ngày 1/1/2011). Những quy định pháp luật về Trọng tài Thương mại không hẳn là do nhận thức trong nước phát triển về vấn đề Trọng tài mà đôi khi là do sức ép từ việc hội nhập, từ việc ký kết các điều ước quốc tế. Hiện nay, các tổ chức trọng tài chưa nhiều nhưng cũng bắt đầu có sự phát triển mạnh mẽ hơn so với giai đoạn trước. Việc nghiên cứu đề tài: “Vấn đề hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành” hướng tới những mục đích sau: -Thứ nhất, nghiên cứu vấn đề lý luận về sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế. -Thứ hai, phân tích và giải thích rõ hơn những quy định của pháp luật Việt Nam về vấn đề hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế thể hiện chủ yếu ở các văn bản pháp luật: Luật Trọng tài Thương mại 2010, Nghị quyết số 01/2014/NQ-HĐTP của Hội đồng Thẩm 4 phán Tòa án nhân dân tối cao về việc hướng dẫn thi hành một số quy định Luật Trọng tài Thương mại và Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015. -Thứ ba, chỉ ra những điểm chưa rõ ràng, còn mâu thuẫn trong các quy định của pháp luật về vấn đề hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế trong các các văn bản hiện hành. -Thứ tư, đưa ra một số giải pháp nâng cao hiệu quả hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế tại Việt Nam. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận biện chứng duy vật Chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, quán triệt đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước ta về hoàn thiện hệ thống pháp luật đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể bao gồm: phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp. 6. Những kết quả nghiên cứu mới của luận văn - Khái quát được một số vấn đề lý luận về sự hỗ trợ của tòa án đối với hoạt động của trọng tài thương mại quốc tế. - Làm rõ và đánh giá được thực trạng pháp luật Việt Nam về sự hỗ trợ của tòa án đối với hoạt động của trọng tài thương mại quốc tế. - Đề xuất được những giải pháp thiết thực nâng cao hiệu quả hỗ trợ của tòa án đối với hoạt động của trọng tài thương mại quốc tế tại Việt Nam trong thời gian tới. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm ba chương: Chương 1: Lý luận chung về sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế 5 Chương 2: Sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế theo pháp luật Việt Nam hiện hành Chương 3: Giải pháp nâng cao hiệu quả hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động của Trọng tài Thương mại Quốc tế tại Việt Nam 6 CHƢƠNG 1 LÝ LUẬN CHUNG VỀ SỰ HỖ TRỢ CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG CỦA TRỌNG TÀI THƢƠNG MẠI QUỐC TẾ 1.1. Khái quát về Trọng tài Thƣơng mại Quốc tế 1.1.1. Khái niệm Trọng tài Thƣơng mại Quốc tế Theo Plato, Trọng tài đã được sử dụng từ rất lâu ở thời Hy Lạp cổ đại[38]. Trong xã hội hiện đại, Trọng tài trở thành phương thức chuẩn để giải quyết các tranh chấp liên quan đến ngành kinh doanh như xây dựng, mua bán hàng hóa, vận chuyển hay bảo hiểm. Rõ ràng có thể thấy Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp được giới kinh doanh trên thế giới ưa chuộng lựa chọn để giải quyết tranh chấp phát sinh từ các giao dịch thương mại. Theo từ điển Black’s Law Dictionary, Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp liên quan đến một hoặc nhiều chủ thể trung lập (bên thứ ba) - người mà được sự đồng ý của các chủ thể tranh chấp và quyết định của họ sẽ ràng buộc các bên.[35, tr.119]. Theo từ điển Oxford Dictionary of Law, Trọng tài được định nghĩa là quyết định giải quyết tranh chấp của một hoặc nhiều chủ thể thứ ba độc lập (những trọng tài viên) thay vì Tòa án. Trọng tài viên được chỉ định bởi các chủ thể có liên quan đến các điều khoản của thỏa thuận trọng tài hoặc do Tòa án chỉ định.[36, tr.31]. Theo James and Nicholas, Trọng tài được coi như một tiến trình tư được mở ra theo sự thỏa thuận của các bên nhằm giải quyết một tranh chấp đang tồn tại hoặc có thể phát sinh bởi một Hội đồng Trọng tài gồm một hoặc nhiều trọng tài viên. Hội đồng trọng tài này là kết quả của sự lựa chọn của chính các bên tranh chấp hoặc thông qua những đại diện của họ, và chính các bên cũng sẽ là những người thiết lập nên các thủ tục mà Hội đồng Trọng tài phải áp 7 dụng để giải quyết tranh chấp. Hay Okezie Chukwumerije cho rằng: “Trọng tài là một cơ chế giải quyết tranh chấp giữa các bên lựa chọn hoặc bởi việc dựa trên những thủ tục hay những tổ chức nhất định được lựa chọn bởi chính các bên”.[34, tr.7]. Mặc dù có nhiều quan điểm khác nhau về trọng tài, nhưng rõ ràng, những đặc điểm cơ bản sau đây của Trọng tài không thể thay đổi: (1) Trọng tài thường diễn ra trên cơ sở thỏa thuận trọng tài của các bên tranh chấp; (2) Các bên tranh chấp được quyền quyết định thủ tục trọng tài và có quyền lựa chọn Hội đồng trọng tài gồm một hoặc một số lẻ khác các trọng tài viên; (3) Quyết định của Hội đồng trọng tài về toàn bộ vụ tranh chấp có hiệu lực chung thẩm, buộc các bên phải thực hiện. Trọng tài Thương mại Quốc tế là phương thức giải quyết tranh chấp và luôn mang những đặc điểm chung của một trọng tài. Như vậy một trọng tài được gọi là Trọng tài Thương mại Quốc tế phải chứa đựng hai yếu tố “quốc tế” và “thương mại”. Thuật ngữ “quốc tế” được sử dụng để chỉ ra sự khác nhau giữa Trọng tài thuần túy nội địa và Trọng tài có những yếu tố vượt ra ngoài biên giới quốc gia. Các trọng tài nội địa thường bắt buộc phải tuân theo những quy định về Trọng tài của quốc gia đó như: tố tụng trọng tài, luật điều chỉnh nội dung tranh chấp, ngôn ngữ trọng tài. Nhưng, với Trọng tài Thương mại Quốc tế thì điều này là không nhất thiết. Có nghĩa là, Trọng tài Thương mại Quốc tế có thể tiến hành phiên xử và đưa ra phán quyết ở nước ngoài trên cơ sở một trình tự tố tụng, ngôn ngữ và luật áp dụng cho tranh chấp do chính các bên tranh chấp thỏa thuận ra.[32, tr.25]. Có thể căn cứ vào hai yếu tố chính để xác định tính “quốc tế” của Trọng tài đó là: tính chất của tranh chấp và đặc điểm của chủ thể tham gia tranh chấp. 8 -Tính chất của tranh chấp Theo khoản 1 Điều 1 Quy tắc tố tụng trọng tài của Phòng Thương mại Quốc tế ICC năm 1998, chức năng của Tòa án Trọng tài Quốc tế ICC là: “Giải quyết bằng trọng tài các tranh chấp thương mại có đặc điểm quốc tế phù hợp với những quy tắc trọng tài của Phòng Thương mại Quốc tế”. ICC đã không đưa ra bất kỳ khái niệm nào về “tranh chấp thương mại mang đặc điểm quốc tế”, tuy nhiên trong sách hướng dẫn được xuất bản bởi ICC có đề cập tới những nội dung về tính chất quốc tế của một tranh chấp: Tính chất quốc tế của trọng tài không có nghĩa là buộc các bên nhất định phải có quốc tịch khác nhau. Hợp đồng vẫn có thể mở rộng phạm vi ra khỏi biên giới quốc gia, khi, ví dụ như, một hợp đồng được ký kết giữa các chủ thể cùng quốc tịch nhưng việc thực hiện hợp đồng lại ở một nước khác, hoặc trong trường hợp, hợp đồng được ký kết giữa một nhà nước và một chi nhánh của một công ty nước ngoài kinh doanh trên lãnh thổ nước đó. Điều 1492 Bộ luật Tố tụng Dân sự Cộng hòa Pháp năm 1981 quy định rằng: “Một trọng tài sẽ được coi là trọng tài quốc tế nếu nó giải quyết các tranh chấp quyền lợi trong thương mại quốc tế”. Và Tòa án Thượng thẩm Pháp đã giải thích lại cụm từ “tranh chấp quyền lợi trong thương mại quốc tế” là “định nghĩa này sẽ bao hàm sự di chuyển hàng hóa hay tiền tệ từ nước này tới nước khác, hoặc những yếu tố khác như quốc tịch của các bên, địa điểm ký kết hợp đồng...”.[37, tr.42]. Như vậy, một tranh chấp thương mại sẽ được coi là có tính quốc tế nếu có liên quan đến bất kỳ yếu tố nước ngoài nào như: nơi thực hiện hợp đồng ở nước ngoài, hàng hóa di chuyển qua biên giới, nơi giao kết hợp đồng ở nước ngoài, các bên tham gia hợp đồng ở các nước khác nhau… -Đặc điểm của chủ thể tham gia tranh chấp 9 Hai dấu hiệu chính để xác định đặc điểm của chủ thể tham gia tranh chấp là quốc tịch của các chủ thể hoặc trụ sở thương mại của các chủ thể hay nơi cư trú thường xuyên của họ. Hai dấu hiệu này có thể sử dụng tách biệt nhau hoặc sử dụng kết hợp với nhau. Điều I.1(a) Công ước Châu Âu 1961 về Trọng tài Thương mại Quốc tế quy định: “Công ước này sẽ được áp dụng đối với: (a). Thỏa thuận trọng tài được ký kết với mục đích giải quyết tranh chấp phát sinh từ thương mại quốc tế giữa các cá nhân hoặc pháp nhân có cư trú thường xuyên hoặc trụ sở ở các nước ký kết khác nhau…”. Điều 176 (1) Đạo luật Tư pháp Quốc tế của Liên bang Thụy Sĩ giới hạn việc áp dụng Chương 12 của Đạo luật (Chương về Trọng tài Quốc tế) đối với những vụ việc mà địa điểm trọng tài ở Thụy Sĩ và vào thời điểm ký kết thỏa thuận trọng tài, ít nhất một bên chủ thể không cư trú ở Thụy Sĩ. Tại Luật Mẫu UNCITRAL năm 1985 về Trọng tài Thương mại Quốc tế là một ví dụ điển hình. Điều 1(3) Luật này quy định: “Trọng tài là quốc tế nếu: (a) Các bên tham gia thỏa thuận trọng tài, tại thời điểm ký kết thỏa thuận trọng tài đó, có trụ sở kinh doanh ở các nước khác nhau; hoặc (b) Một trong những địa điểm sau đây được đặt ở ngoài quốc gia nơi các bên có trụ sở kinh doanh; (i) Nơi tiến hành trọng tài nếu được xác định trong hoặc theo thỏa thuận trọng tài; (ii) Nơi mà phần chủ yếu của các nghĩa vụ trong quan hệ thương mại được thực hiện hoặc nơi mà nội dung tranh chấp có quan hệ mật thiết nhất; (c) Các bên đã thỏa thuận rõ ràng vấn đề chủ yếu của thỏa thuận trọng tài liên quan đến nhiều nước”. 10 Theo quy định của Điều 1(3)(a) thì tính quốc tế của trọng tài có liên quan tới yếu tố chủ thể, trong khi Điều 1(3)(b)(ii) có liên quan tới tính chất quốc tế của tranh chấp. Hiện nay, chưa có một khái niệm “thương mại” được chấp nhận chung trên toàn thế giới. Mặc dù Công ước New York 1958 về công nhận và cho thi hành quyết định trọng tài nước ngoài đã nỗ lực ghi nhận một sự giải thích về thuật ngữ “thương mại” nhưng lại dành cho các nước thành viên quyền bảo lưu đối với khái niệm này. Thuật ngữ “thương mại” được hiểu theo nghĩa hẹp là dùng để chỉ các hoạt động buôn bán hàng hóa của các thương nhân với mục đích tìm kiếm lợi nhuận. Ngày nay, với sự phát triển của nền kinh tế thị trường thì khái niệm “thương mại” được hiểu theo nghĩa rất rộng. Trong phần chú thích khoản 1 Điều 1 Luật Mẫu (UNCITRAL) năm 1985, sửa đổi, bổ sung năm 2006 (Luật Mẫu của UNCITRAL), thuật ngữ “thương mại” được giải thích như sau: Thuật ngữ “thương mại” phải được giải thích theo nghĩa rộng, để chỉ những vấn đề liên quan đến các quan hệ có tính chất thương mại, dù quan hệ đó phát sinh từ hợp đồng hay không có hợp đồng. Ví dụ, quan hệ có tính chất thương mại gồm một số giao dịch như sau: giao dịch cung cấp trao đổi hàng hóa, dịch vụ; thỏa thuận phân phối; đại diện thương mại; ủy nhiệm thu hồi nợ; thuê mua; xây dựng nhà xưởng; dịch vụ tư vấn; hợp đồng tổng thầu; li-xăng; đầu tư; tài chính; ngân hàng; bảo hiểm; thỏa thuận khai thác hoặc giao thầu công chính; liên doanh hoặc các hình thức hợp tác sản xuất, kinh doanh khác; vận tải hàng hóa hoặc hành khách bằng đường không, đường biển, đường sắt hoặc đường bộ. Luật thương mại Thái Lan có phạm vi điều chỉnh khái niệm “thương mại” khá rộng, bao gồm: mua bán hàng hóa, thuê tài sản, tín dụng, thế chấp, 11 đại diện, môi giới, bảo hiểm, công ty, hợp danh…Luật thương mại Philippine định nghĩa thương mại là hoạt động của con người nhằm thúc đẩy sự trao đổi hàng hóa và dịch vụ với mục đích thu lợi nhuận và bao gồm các giao dịch thương mại trong tất cả các lĩnh vực, kể cả lĩnh vực vận chuyển hành khách và hàng hóa.[28, tr.32]. Bộ Luật Thương mại Cộng Hòa Pháp hiện hành dù không đưa ra bất kỳ định nghĩa nào về “thương mại” nhưng, tại Điều L 110-1 đã liệt kê khá nhiều hành vi thương mại được thực hiện bởi các thương nhân, như: Mua hàng hóa để bán lại; mua bất động sản để bán lại; mọi hoạt động trung gian về mua, thuê, hoặc bán các công trình xây dựng, các cơ sở kinh doanh hay cổ phần của các công ty bất động sản; cho thuê tài sản,… Như vậy, tuy được định nghĩa với những ngôn từ khác nhau, song đều dùng để chỉ những hoạt động có mục đích sinh lợi của thương nhân. Điều này giúp phân biệt với mục đích sinh hoạt, tiêu dùng của các giao dịch dân sự như việc chia tài sản thừa kế, hay các hợp đồng tặng cho, hoặc việc chia tài sản trong quan hệ ly hôn. Theo Susan Gualtier, Trọng tài Thương mại Quốc tế là giải quyết các tranh chấp phát sinh dưới hợp đồng thương mại quốc tế. Nó được sử dụng như là sự thay thế cho việc kiện tụng tại tòa và được kiểm soát chủ yếu bởi các điều khoản đã được các bên ký kết trước đó, thay vì theo pháp luật quốc gia hoặc các quy tắc tố tụng. Hầu hết các hợp đồng có một điều khoản giải quyết tranh chấp quy định rằng mọi tranh chấp phát sinh trong hợp đồng sẽ được xử lý thông qua Trọng tài thay vì Tố tụng tại Tòa án. Các bên có thể chỉ định nơi giải quyết tranh chấp, quy tắc tố tụng và luật điều chỉnh tại thời điểm hợp đồng.[39]. Theo tác giả Trần Minh Ngọc, Trọng tài Thương mại Quốc tế là một phương thức giải quyết tranh chấp mà sự bắt đầu của nó dựa trên sự thỏa thuận của các bên tham gia tranh chấp nhằm giải quyết các tranh chấp thương mại có yếu tố quốc tế (hay yếu tố nước ngoài) giữa các thương nhân 12 với nhau bởi một Hội đồng trọng tài gồm một hoặc nhiều trọng tài viên trên cơ sở trình tự thủ tục do các bên tranh chấp thỏa thuận chọn ra. Tính quốc tế của trọng tài được quyết định dựa trên hai yếu tố, hoặc được sử dụng riêng rẽ hoặc được kết hợp với nhau đó là tính chất quốc tế của tranh chấp (International Nature of the dispute) và đặc điểm của chủ thể tham gia tranh chấp (Identity of the parties).[32, tr.29]. Tóm lại, Trọng tài Thương mại Quốc tế là một phương thức giải quyết tranh chấp dựa trên sự thỏa thuận của các bên tham gia tranh chấp, nhằm giải quyết các tranh chấp liên quan trong lĩnh vực thương mại có yếu tố quốc tế. Tính quốc tế của trọng tài thể hiện ở tính chất quốc tế của tranh chấp hoặc/và đặc điểm của chủ thể tham gia tranh chấp. Các bên tham gia trọng tài có quyền chọn Trọng tài viên, nơi giải quyết tranh chấp, quy tắc tố tụng trọng tài. 1.1.2. Các tranh chấp Thƣơng mại Quốc tế phổ biến đƣợc giải quyết bằng Trọng tài Tranh chấp Thương mại Quốc tế là những mâu thuẫn, bất đồng giữa các bên phát sinh từ hoặc có liên quan đến giao dịch thương mại giữa họ. Sau đây là một số tranh chấp phổ biến: - Tranh chấp từ hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế Tranh chấp này là dạng tranh chấp phổ biến nhất trong Thương mại Quốc tế. Tranh chấp xảy ra khi các bên đã không hoàn thành một hay nhiều nghĩa vụ của mình theo quy định trong hợp đồng, kể cả việc thực hiện không đúng quy cách hoặc thực hiện chậm. Ví dụ như: Tranh chấp liên quan tới việc không giao nhận hàng hay giao nhận hàng chậm trễ; Tranh chấp do giao hàng không đúng quy cách, số lượng, chất lượng; Tranh chấp liên quan tới nghĩa vụ mua bảo hiểm hàng hóa, vận chuyển; Tranh chấp liên quan tới trách nhiệm hoàn tất thủ tục xuất nhập khẩu hàng hóa; Tranh chấp do vi phạm nghĩa vụ thanh toán;… 13 - Tranh chấp từ hợp đồng phân phối, đại lý Loại tranh chấp này thường liên quan tới các bí mật thương mại và quan hệ làm ăn lâu dài, liên quan đến uy tín lâu năm giữa nhà phân phối đại lý với người sản xuất, người bán. Ví dụ như: Nhà sản xuất, người bán không cung cấp hàng hóa cho nhà phân phố, đại lý theo đúng hợp đồng, hoặc vào thời điểm quy định trong hợp đồng; Nhà sản xuất, người bán cung cấp hàng hóa cho các đối thủ cạnh tranh của nhà phân phối đại lý; trong trường hợp, hợp đồng phân phối quy định rõ ràng sự độc quyền cho nhà phân phối, đại lý; Nhà phân phối, đại lý phân phối hàng hóa ngoài khu vực mà nhà sản xuất người bán cho phép; Nhà phân phối, đại lý chỉ định nhà phân phối phụ, đại lý phụ, trong trường hợp nhà sản xuất, người bán không cho phép điều này… - Tranh chấp từ hợp đồng xây dựng Tranh chấp này là vô cùng đa dạng, do xuất phát từ tính chất những hợp đồng xây dựng như: thiết kế công trình kỹ thuật, tiến độ hoàn thành công việc, chi phí xây dựng lắp đặt các thiết bị, việc thanh toán chi phí toàn bộ hay một phần công trình của chủ đầu tư, thi công không đúng quy định hoặc chậm thi công theo quy định tại hợp đầu đã được thỏa thuận giữa nhà thầu và chủ đầu tư…Tranh chấp này được giải quyết bởi một ủy ban phân xử, gồm một hoặc ba thành viên theo thủ tục được quy định trong điều kiện hợp đồng của Liên đoàn Quốc tế các Kỹ sư Tư vấn (FIDIC – International Federation of Consulting Engineers). Mặc dù vậy, phương thức giải quyết tranh chấp này không có tính chất bắt buộc với các bên tranh chấp mà trông chờ vào sự tự nguyện thi hành. Vì vậy vẫn cần tới tòa án hay Trọng tài để giải quyết tranh chấp. - Tranh chấp từ hợp đồng vận chuyển quốc tế Các tranh chấp này thường xuất phát từ một số nguyên nhân như: tranh cãi về nghĩa vụ lập vận đơn, người thuê vận chuyển đã giao hàng vận chuyển 14