Tài liệu Phân tích thiết kế thời gian thực trong thanh toán trực tuyến giữa công ty chứng khoán với ngân hàng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ NGUYỄN SƠN HÙNG PHÂN TÍCH THIẾT KẾ THỜI GIAN THỰC TRONG THANH TOÁN TRỰC TUYẾN GIỮA CÔNG TY CHỨNG KHOÁN VỚI NGÂN HÀNG Ngành: Công nghệ thông tin Chuyên ngành: Hệ thống thông tin Mã số: 60.48.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN Hà Nội, 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ LUẬN VĂN THẠC SĨ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN PHÂN TÍCH THIẾT KẾ THỜI GIAN THỰC TRONG THANH TOÁN TRỰC TUYẾN GIỮA CÔNG TY CHỨNG KHOÁN VỚI NGÂN HÀNG Ngành: Công nghệ thông tin Chuyên ngành: Hệ thống thông tin Mã số: 60.48.05 Học viên : Nguyễn Sơn Hùng Giáo viên hƣớng dẫn : PGS. TS. Nguyễn Văn Vỵ Hà Nội, 2015 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS. TS. Nguyễn Văn Vỵ, Bộ môn Các Hệ thống thông tin, Khoa Công nghệ Thông tin, Trƣờng Đại học Công nghệ, Đại học Quốc Gia Hà Nội, ngƣời đã hết lòng hƣớng dẫn, tạo điều kiện cho em trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Em xin cám ơn PGS.TS. Đỗ Trung Tuấn, các thầy, các cô trong trƣờng Đại học Công nghệ - Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình giảng dạy chúng em, giúp đỡ động viên chúng em từ những ngày đầu bƣớc vào cánh cổng trƣờng Đại học. Thầy cô đã tạo cho chúng em môi trƣờng học tập, những điều kiện thuận lợi cho chúng em đƣợc học tập tốt, trang bị cho chúng em những kiến thức quý báu giúp chúng em có thể vững bƣớc trong tƣơng lai. Cám ơn các bạn sinh viên K19 đã giúp đỡ, cùng nghiên cứu và chia sẻ với tôi trong suốt quá trình đào tạo và hoàn thành khóa đào tạo sau đại học tại Trƣờng Đại học Công nghệ - Đại học Quốc gia Hà Nội. Cuối cùng, tôi xin gửi thành quả này tới gia đình và ngƣời thân của tôi, những ngƣời đã hết lòng tạo điều kiện và động viên tôi để tôi có đƣợc kết quả ngày hôm nay. Trong quá trình thực hiện luận văn, em đã cố gắng tập trung tìm hiểu và tham khảo các tài liệu liên quan. Tuy nhiên, với thời gian và trình độ có hạn nên không tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót. Em rất mong nhận đƣợc các nhận xét và góp ý của các thầy cô giáo và bạn bè, những ngƣời cùng quan tâm để hoàn thiện hơn các kết quả nghiên cứu của mình. Hà Nội, 9/2015 Nguyễn Sơn Hùng MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................................................... 1 MỤC LỤC .................................................................................................................................................I DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................................................. III DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ VÀ BẢNG BIỂU .................................................................................. V MỞ ĐẦU .................................................................................................................................................. 1 CHƢƠNG 1 VỀ THỜI GIAN THỰC TRONG THANH TOÁN GIAO DỊCH CHỨNG KHOÁN .................. 4 1.1. KHÁI QUÁT Về HOạT ĐộNG GIAO DịCH CHứNG KHOÁN TạI VIệT NAM ............................................... 4 1.1.1. Chứng khoán ......................................................................................................................... 4 1.1.2. Một số khái niệm liên quan ................................................................................................... 7 1.2. HOạT ĐộNG GIAO DịCH CHứNG KHOÁN TạI VIệT NAM ...................................................................... 8 1.2.1 Một số vai trò trong hoạt động giao dịch ............................................................................... 8 1.2.2. Thị trường chứng khoán ........................................................................................................ 9 1.3. VấN Đề THờI GIAN THựC TRONG THANH TOÁN CHứNG KHOÁN ....................................................... 12 1.3.1. Khái niệm thời gian thực ..................................................................................................... 12 1.3.2. Hệ thời gian thực và điều khiển thời gian thực ................................................................... 13 1.3.3. Giao dịch mua, bán và thanh toán chứng khoán ................................................................. 21 1.3.4. Khái niệm thời gian thực áp dụng trong thanh toán chứng khoán ...................................... 22 1.3.5. Vấn đề thời gian thực trong thanh toán chứng khoán ......................................................... 23 1.4. Hệ THốNG KếT NốI GIAO DịCH THANH TOÁN CHứNG KHOÁN TạI MộT NGÂN HÀNG ở VIệT NAM ....... 23 1.4.1. Hệ thống kết nối cổng kết nối thanh toán chứng khoán trực tuyến ..................................... 24 1.4.2. Đánh giá khảo sát sản phẩm ............................................................................................... 27 1.5. KHảO SÁT MộT Số THị TRƢờNG CHứNG KHOÁN TRÊN THế GIớI ........................................................ 29 1.5.1. Lịch sử thị trường chứng khoán thế giới, sơ khai ............................................................... 29 1.5.2. Sở giao dịch đầu tiên ........................................................................................................... 30 1.5.3. Sở giao dịch chứng khoán New York .................................................................................. 31 1.5.4. Thị trường chứng khoán Nasdaq ......................................................................................... 32 1.5.5. Thị trường chứng khoán Thượng Hải (SSE) ....................................................................... 33 1.5.6. Thị trường chứng khoán Tokyo ........................................................................................... 34 1.5.7. Sở giao dịch chứng khoán London ...................................................................................... 35 1.6. KếT LUậN CHƢƠNG ....................................................................................................................... 36 CHƢƠNG 2 THIẾT KẾ HỆ THỐNG THỜI GIAN THỰC TRONG HOẠT ĐỘNG GIAO DỊCH MUA, BÁN VÀ THANH TOÁN CHỨNG KHOÁN ................................................................................ 37 2.1. THÍ Dụ Về PHÂN TÍCH, THIếT Kế Hệ THốNG CHứNG KHOÁN .............................................................. 37 2.1.1. Kiến trúc tổng thể ................................................................................................................ 37 i 2.1.2. Cơ chế kết nối trong ADO của ASP .................................................................................... 38 2.1.3. Biểu đồ thiết kế vật lí ........................................................................................................... 39 2.1.4. Biểu đồ cơ sở dữ liệu vật lí .................................................................................................. 41 2.2. PHÂN TÍCH THIếT Kế TổNG QUÁT ĐốI VớI Hệ THốNG KếT NốI THANH TOÁN CHứNG KHOÁN THờI GIAN THựC ............................................................................................................................................................ 43 2.2.1. Phân tích thiết kế các yếu tố ảnh hưởng đến giao dịch theo thời gian tối ưu đối với giao dịch chứng khoán .................................................................................................................................. 43 2.2.2. Thiết kế các khía cạnh thời gian thực trong hệ thống giao dịch chứng khoán .................... 47 2.2.3. Thiết kế tổng quát hệ thống kết nối thanh toán chứng khoán .............................................. 48 2.3. KếT LUậN CHƢƠNG ....................................................................................................................... 59 CHƢƠNG 3 KẾT QUẢ THỬ NGHIỆM TẠI NGÂN HÀNG BIDV ................................................................ 61 . Về nơi công tác của học viên ........................................................................................................ 61 Về sản phẩm thử nghiệm ............................................................................................................... 62 3.1. Xử LÍ GIAO DịCH ........................................................................................................................... 63 3.1.1. Giao dịch viên tiếp nhận giao dịch và kiểm tra .................................................................. 63 3.1.2. Vấn tin đặt lệnh mua bán chứng khoán ............................................................................... 64 3.1.3. Báo cáo giao dịch. .............................................................................................................. 66 3.2. PHầN CHứC NĂNG GIÀNH CHO KSV. ............................................................................................. 66 3.2.1. Quản lý người sử dụng CTCK ............................................................................................. 66 3.2.2. Nhiệm vụ kiểm soát viên ...................................................................................................... 67 3.2.3. Giải hạn chế tất cả tài khoản tiền gửi thanh toán nhà đầu tư CTCK .................................. 68 3.3. GIAO DịCH .................................................................................................................................... 68 3.3.1. Nhận và xuất file ................................................................................................................. 68 3.3.2. Xử lý giao dịch .................................................................................................................... 71 3.3.3. Sửa lỗi sai EC ..................................................................................................................... 73 3.3.4. Vấn tin ................................................................................................................................. 74 3.3.5. Đối chiếu ............................................................................................................................. 75 3.3.6. Báo cáo giao dịch ............................................................................................................... 76 3.4. KếT LUậN CHƢƠNG ....................................................................................................................... 77 KẾT LUẬN ............................................................................................................................................ 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................................................... 80 ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu Chú giải ACB Tên ngân hàng ACB ADO ActiveX Data Objects APIs Application Programming Interface ATA AT Attachment BIDV Ngân hàng đầu tƣ và phát triển Việt Nam CA Xác thực CISC Complex Instruction Set CNH Công nghiệp hóa CNTT Công nghệ thông tin CSDL Cơ sở dữ liệu CTCK Công ty chứng khoán DCS Digital Combat Simulator HDH Hiện đại hóa IBM Tên công ty máy tính ICT Công nghệ thông tin và truyền thông JBOD Just a Bunch Of Disks KSV Kiểm soát viên LSE London Stock Exchange . NASDAQ National Association of Automated Quotations system NFS Network File Server NSD Ngƣời dùng, ngƣời sƣ̉ du ̣ng PLC Securities Dealers  PLC viết tắt của Programmable Logic Controller, là thiết bị điều khiển lập trình đƣợc.  Đối với ngân hàng, đó là public limited company iii QoS Chất lƣợng dịch vụ RAID Redundant Arrays of Independent Disks RISC Reduced instruction set computing SAN Storage Area Network SCSI Small Computer System Interface SOAP Simple Object Access Protocol TTGDCK TTLK Trung tâm giao dịch chứng khoán quốc gia (còn gọi là Sàn giao dịch chứng khoán) Trung tâm lƣu ký, đăng ký chứng khoán iv DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ VÀ BẢNG BIỂU Hình 1.1. Cổ phiếu ................................................................................................5 Hình 1.2. Trái phiếu ..............................................................................................6 Hình 1.3. Sàn giao dịch chứng khoán Hà Nội ......................................................7 Hình 1.4.. Nhà đầu tƣ chứng khoán ......................................................................8 Hình 1.5. Ngân hàng .............................................................................................9 Hình 1.6. Minh họa thời gian thực .....................................................................14 Hình 1.7. Các yêu cầu khác nhau về hệ thống thời gian thực ............................16 Hình 1.8. Tác vụ qui định trong chuẩn IEC 61131-3 .........................................18 Hình 1.9. Minh họa sơ đồ luồng giao dịch chứng khoán đặt lệnh......................22 Hình 1.10. Sản phẩm đạt giải .............................................................................24 Hình 1.11. Giao diện chính của cổng kết nối thanh toán chứng khoán trực tuyến ...................................................................................................................................29 Hình 2.1. Kiến trúc khách/ chủ ...........................................................................37 Hình 2.2. Mô hình kết nối 3-tier .........................................................................38 Hình 2.3. Đặt xử lí lệnh ......................................................................................39 Hình 2.4. Chức năng quản lý khách hàng...........................................................40 Hình 2.5. Tra cứu của khách hàng ......................................................................41 Hình 2.6. Chức năng báo cáo .............................................................................41 Hình 2.7. Đồng bộ dữ liệu ..................................................................................41 Hình 2.8. Sơ đồ quan hê ̣ .....................................................................................42 Hình 2.9. Các lƣợc đồ của các bảng dữ liệu .......................................................43 Hình 2.10. Mối quan hê ̣ giữa khách hàng, công ty chứng khoán và ngân hàng 49 Hình 2.11. Sơ đồ giao dịch đặt lệnh mua ...........................................................51 Hình 2.12 Mô hình thời gian xử lý giao dịch đặt lệnh mua hợp lệ ....................53 Hình 2.13 Mô hình thời gian xử lý giao dịch đặt lệnh mua không hợp lệ .........54 Hình 2.14. Mô hình kết nối message queue .......................................................56 Hình 2.15. Sơ đồ giao dịch đặt lệnh bán ............................................................58 Hình 2.16. Mô hình kết nối tổng quan về hệ thống kết nối thanh toán chứng khoán .........................................................................................................................58 Hình 3.a. Trang tin giới thiệu về Ngân hàng BI DV ...........................................61 Hình 3.b. Giải thƣởng và hồ sơ sản phẩm ..........................................................63 Hình 3.1. Xử lí bảng kê ......................................................................................64 Hình 3.2. Vấn tin giao dịch.................................................................................64 Hình 3.3. In báo cáo về giao dịch .......................................................................64 Hình 3.4. Giao dịch hạch toán ............................................................................65 Hình 3.5. Vấn tin giao dịch phong tỏa ................................................................66 Hình 3.6. Yêu cầu in báo cáo..............................................................................66 Hình 3.7. Giao diện thêm ngƣời dùng ................................................................66 Hình 3.8. Xác nhận chấp nhận ngƣời dùng mới .................................................67 Hình 3.7. Trạng thái đầu ngày ............................................................................68 Hình 3.10. Giải hạn chế các tài khoản tiền gửi...................................................68 Hình 3.11. Nhận bản kê giao dịch theo lô ..........................................................68 Hình 3.12. Danh sách đến ...................................................................................69 Hình 3.13. Giải mã kiểm tra chữ kí ....................................................................69 Hình 3.14. Kết quả bảng kê giao dịch chứng khoán ..........................................70 . v Hình 3.15. Yêu cầu phong tỏa ............................................................................70 Hình 3.16. Chức năng xuất file...........................................................................71 Hình 3.17. Duyệt bảng giao dịch ........................................................................71 Hình 3.18. Hiển thị giao dịch .............................................................................71 Hình 3.19. Giao dịch không thành công .............................................................72 Hình 3.20. Hiển thị giao dịch .............................................................................72 Hình 3.21. Chức năng phong tỏa nhà đầu tƣ ......................................................72 Hình 3.22. Chấp nhận phong tỏa ........................................................................73 Hình 3.23. Bút toán đẩy thành công ...................................................................73 Hình 3.24. Hiển thị giao dịch bút toán ...............................................................74 Hình 3.25. EC không thành công .......................................................................74 Hình 3.26. Vấn tin trạng thái lô ..........................................................................75 Hình 3.27. Kết quả vấn tin theo lô ......................................................................75 Hình 3.28. Yêu cầu đối chiếu .............................................................................76 Hình 3.29. Báo cáo giao dịch .............................................................................76 vi MỞ ĐẦU Theo Luật số 27/VBHN-VPQH của Quốc hội nƣớc Việt Nam ban hành ngày 18/12/2013, Chứng khoán là bằng chứng xác nhận quyền và lợi ích hợp pháp của ngƣời sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn của tổ chức phát hành, đƣợc thể hiện dƣới hình thức chứng chỉ, bút toán ghi sổ hoặc dữ liệu điện tử. Việc mua bán chứng khoán quy định đƣợc phải thực hiện tập trung trên sàn giao dịch chứng khoán Quốc gia thông qua các Công ty chứng khoán và các ngân hàng nơi mở tài khoản của ngƣời sở hữu cổ phiếu và Công ty chứng khoán. Nhƣ vậy, trong quan hệ mua bán và thanh toán chứng khoán ở đây có các tác nhân với các quan hệ nhƣ sau: (i) Nhà đầu tƣ là các cá nhân hoặc nhà đầu tƣ chuyên nghiệp là các tổ chức thực hiện yêu cầu mua/bán (đặt lệnh) thông qua Công ty chứng khoán; (ii) Công ty chứng khoán thực hiện quản lý danh mục chứng khoán của nhà đầu tƣ và thực hiện lệnh mua/bán của nhà đầu tƣ trên sàn giao dịch chứng khoán; (iii) Sau khi khớp lệnh tại Trung tâm giao dịch chứng khoán quốc gia các chứng khoán sẽ đƣợc chuyển quyền sở hữu cho nhà đầu tƣ sau 03 ngày kể từ ngày đặt lệnh; (iv) Ngân hàng là nơi quản lý giá trị bằng tiền tƣơng ứng với khối lƣợng nhà đầu tƣ mua chứng khoán hoặc bằng tiền nhận về khi bán chứng khoán. Quan hệ giữa Ngân hàng và Công ty chứng khoán là quan hệ tin tƣởng và rất chặt chẽ. Công ty chứng khoán quản lý khối lƣợng chứng khoán của nhà đầu tƣ và ngân hàng quản lý tiền, giá trị thanh toán của các khoản đầu tƣ. Trở ngại lớn trong giao dịch chứng khoán là thời gian giao dịch trong khoảng đƣợc xác định và tại 1 thời điểm khối lƣợng giao dịch tăng đột biến. Theo thống kê, hiện nay có khoảng 20 triệu nhà đầu tƣ, nếu trong 1 thời điểm khoảng 30% số nhà đầu tƣ cùng ra lệnh mua hoặc bán thì khối lƣợng giao dịch vào khoảng 6 triệu giao dịch nếu chia đều cho 150 Công ty chứng khoán thì tại 1 thời điểm mỗi Công ty phải thực hiện khoảng 500000 giao dịch. Để khắc phục vấn đề này, cần phải đƣa ra giải pháp nhằm đảm bảo tiếp nhận đầy đủ các lệnh giao dịch chứng khoán nhƣng với mức đầu tƣ không ở trạng thái tối đa mà đầu tƣ các hệ thống CNTT ở mức trung bình với thời gian thực hiện là chấp nhận đƣợc. Thực tế cho thấy nhiều Công ty chứng khoán nhỏ không đầu tƣ hệ thống công 1 nghệ mà cử nhân sự ngồi ngay tại sàn giao dịch chứng khoán và thực hiện nhập ngay lệnh vào hệ thống. Đây là phƣơng thức đầu tƣ thấp nhất nhƣng rủi ro cao nhất vì thực hiện hoàn toàn thủ công, cũng nhƣ rất khó duy trì khi khối lƣợng khách hàng tăng lên nhanh chóng. Nhƣ vậy, để phát triển bền vững Công ty chứng khoán và ngân hàng cần xây dựng các hệ thống thanh toán điện tử đồng bộ với các phƣơng thức thanh toán đƣợc hỗ trợ bởi hệ thống công nghệ phù hợp. Từ nhìn nhận về yêu cầu kỹ thuật và phƣơng thức triển khai thực tế, đề tài nghiên cứu vấn đề thời gian thực trong hệ thống thanh toán chứng khoán với ngân hàng nhằm nghiên cứu phân tích, đánh giá ứng dụng công nghệ thông tin đảm bảo yếu tố thời gian thực trong giao dịch thanh toán chứng khoán để xây dựng các giải pháp phù hợp với mức độ tin cậy và mức đầu tƣ trong thanh toán chứng khoán của các ngân hàng. Trong hoạt động giao dịch và thanh toán chứng khoán có nhiều thủ tục, dịch vụ nhƣ lƣu ký chứng khoán, hợp đồng tƣơng lai, giao dịch thảo thuận, đầu tƣ vào quỹ đầu tƣ,... Tuy nhiên, do rất nhiều hoạt động xảy ra ngoài hệ thống nên đề tài chỉ tập trung vào nghiên cứu, phân tích quá trình đặt lệnh và thực hiện thanh toán mua bán chứng khoán của nhà đầu tƣ từ khi đặt lệnh đến khi hoàn tất giao dịch thanh toán. Có nghĩa là việc xác định danh tính, số lƣợng chứng khoán, tài khoản tại ngân hàng,... đƣợc coi là các thông tin hợp lệ để tập trung vào tìm hiểu và phân tích hệ thống ứng dụng công nghệ theo thời gian thực thi tốt nhất. Phƣơng pháp nghiên cứu chính của đề tài là tìm hiểu các quy định về Pháp luật chứng khoán, các mô hình thanh toán chúng khoán trực tuyến, tìm hiểu về mô hình xử lý theo thời gian thực, để từ đó đƣa ra giải pháp ứng dụng phù hợp. Nội dung của luận văn gồm có phần mở đầu, ba chƣơng nội dung và phần kết luận:  Chƣơng 1. Về thời gian thực trong chứng khoán : Giới thiệu về Chứng khoán, giao dịch và thanh toán chứng khoán; Khía cạnh thời gian thực trong giao dịch chứng khoán; Nhu cầu ứng dụng công nghệ trong kết nối thanh toán chứng khoán giữa Công ty chứng khoán và ngân hàng.  Chƣơng 2. Thiết kế hệ thống thời gian thực trong hoạt động giao dịch mua, bán và thanh toán chứng khoán : Phân tích, thiết kế các khía cạnh thời gian thực 2 trong hệ thống; Các chức năng trong hệ thống  Chƣơng 3. Thử nghiệm : thử nghiệm giao dịch chứng khoán tại ngân hàng mà học viên công tác, ngân hàng thƣơng mại cổ phần BI DV. Kịch bản thử nghiệm đƣợc nêu trong chƣơng 2. Đánh giá kết quả thử nghiệm thời gian thực trong hệ thống thanh toán chứng khoán và đƣa ra những giải pháp phân tích thiết kế, đánh giá phù hợp nhất cho các hệ thống thanh toán chứng khoán trực tuyến và định hƣớng nghiên cứu cho các hệ thống thanh toán qua ngân hàng của các sàn giao dịch hàng hóa khác. 3 CHƢƠNG 1 VỀ THỜI GIAN THỰC TRONG THANH TOÁN GIAO DỊCH CHỨNG KHOÁN Sàn giao dịch chứng khoán ở Việt Nam đã đƣợc thành lập và đi vào hoạt động từ năm 2004 đến nay đã hơn 10 năm, sau nhiều lần sửa đổi quy định, hiện nay luật chứng khoán đang áp dụng là Luật số 27 có hiệu lực từ năm 2013. Kể từ đây, ứng dụng công nghệ trong thanh toán chứng khoán đƣợc đặt lên một vị trí mới với yêu cầu công nghệ làm nòng cốt và không thể thiếu trong giao dịch chứng khoán tại Việt Nam. Việc nghiên cứu xây dựng các hệ thống ứng dụng công nghệ để đảm bảo giao dịch thành công, an toàn trong các dịch vụ thanh toán chứng khoán là một hƣớng nghiên cứu rất cần thiết hiện nay yêu cầu phù hợp về thời gian và mức đầu tƣ công nghệ tƣơng ứng. Việc xây dựng các hệ thống thanh toán chứng khoán về mặt kỹ thuật chính là ứng dụng các thành tựu tổng hợp về công nghệ thông tin áp dụng cho các mô hình truy cập, kết nối ứng dụng trong thanh toán đảm bảo thời gian khớp lệnh giữa các bên tham gia. 1.1. Khái quát về hoạt động giao dịch chứng khoán tại Việt Nam 1.1.1. Chứng khoán Theo [6] Chứng khoán là bằng chứng xác nhận quyền và lợi ích hợp pháp của ngƣời sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn của tổ chức phát hành. Chứng khoán đƣợc thể hiện bằng hình thức chứng chỉ, bút toán ghi sổ hoặc dữ liệu điện tử. Chứng khoán bao gồm các loại: cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ đầu tƣ, chứng khoán phái sinh. 1.1.1.1. Cổ phiếu Cổ phiếu [6] là một loại chứng khoán đƣợc phát hành dƣới dạng chứng chỉ hoặc bút toán ghi sổ, xác nhận quyền sở hữu và lợi ích hợp pháp của ngƣời sở hữu cổ phiếu đối với tài sản hoặc vốn của một công ty cổ phần. Cổ phiếu thƣờng: là cổ phiếu xác định quyền sở hữu của cổ đông trong công ty. 4 Cổ phiếu thƣờng đƣợc đặc trƣng bởi quyền quản lí, kiểm soát công ty. Cổ đông sở hữu cổ phiếu thƣờng đƣợc tham gia bầu hội đồng quả trị, tham gia bỏ phiếu quyết định các vấn đề lớn của công ty. cổ tức của cổ phiếu thƣờng đƣợc trả khi hội đồng quản trị công bố. Khi công ty giải thể hoặc phá sản, cổ đông sở hữu cổ phiếu thƣờng sẽ đƣợc chia số tiền còn lại sau khi thanh toán các khoản nợ và thanh toán cho cổ phiếu ƣu đãi. Cổ phiếu ƣu đãi: là cổ phiếu có cổ tức xác định đƣợc thể hiện bằng số tiền xác định đƣợc in trên cổ phiếu hoặc theo tỉ lệ phần trăm cố định so với mệnh giá cổ phiếu, cổ phiếu ƣu đãi thƣờng đƣợc trả cổ tức trƣớc các cổ phiếu thƣờng. Cổ đông sở hữu cổ phiếu ƣu đãi không đƣợc tham gia bỏ phiếu bầu ra hội đồng quản trị. Khi công ty giải thể hoặc phá sản, cổ phiếu ƣu đãi đƣợc ƣu tiên thanh toán trƣớc các cổ phiếu thƣờng. Hình 1.1. Cổ phiếu 1.1.1.2 Trái phiếu Trái phiếu [6] là chứng khoán nợ, ngƣời phát hành trái phiếu phải trả lãi và hoàn trả gốc cho những ngƣời sở hữu trái phiếu vào lúc đáo hạn. Trái phiếu có thể phân theo nhiều tiêu chí khác nhau: 1. Căn cứ vào chủ thể phát hành, trái phiếu gồm hai loại chính là: trái phiếu chính phủ, trái phiếu chính quyền địa phƣơng (do chính phủ và chính quyền địa phƣơng phát hành) và trái phiếu công ty (do công ty phát hành). 2. Căn cứ vào tính chất chuyển đổi, trái phiếu đƣợc chia thành loại có khả năng chuyển đổi (chuyển đổi thành cổ phiếu) và loại không có khả năng chuyển. 3. Căn cứ vào cách thức trả lãi, trái phiếu đƣợc chia thành các loại sau: 5  Trái phiếu có lãi suất cố định: là loại trái phiếu đƣợc thanh toán cố định theo định kỳ.  Trái phiếu với lãi suất thả nổi: là loại trái phiếu mà khoản lãi thu đƣợc thay đổi theo sự biến động của lãi suất thị trƣờng hoặc bị chi phối bởi biểu giá, chẳng hạn nhƣ giá bán lẻ.  Trái phiếu chiết khấu: là loại trái phiếu không trả thƣởng và đƣợc bán theo nguyên tắc chiết khấu. Tiền thƣởng cho việc sở hữu trái phiếu nằm dƣới dạng lợi nhuận do vốn đem lại hơn là tiền thu nhập (nó là phần chênh lệch giữa giá trị danh nghĩa - mệnh giá trái phiếu và giá mua).  Trái phiếu có bảo đảm và trái phiếu không có bảo đảm. Hình 1.2. Trái phiếu 1.1.1.3. Chứng khoán có thể chuvển đổi Chứng khoán có thể chuyển đổi là những chứng khoán cho phép ngƣời nắm giữ nó, tuỳ theo lựa chọn và trong những điều kiện nhất định, có thể đổi nó lấy một chứng khoán khác. Thông thƣờng có cổ phiếu ƣu đãi đƣợc chuyển thành cổ phiếu thƣờng và trái phiếu đƣợc chuyển thành cổ phiếu thƣờng. 1.1.1.4. Các chứng khoán phái sinh. Quyền mua cổ phần: là quyền ƣu tiền mua trƣớc dành cho các cổ đông hiện hữu của một công ty cổ phần. Chứng quyền là một loại chứng khoán trao cho ngƣời nắm giữ nó quyền đƣợc mua một số lƣợng xác định các chƣng khoán khác với một mức giá nhất định 6 và vào một thời gian nhất định Hợp đồng kỳ hạn: là một thoả thuận trong đó ngƣời mua và ngƣời bán chấp nhận giao dịch hàng hoá với khối lƣợng nhất định, tại một thời điểm nhất định trong tƣơng lai với một mức giá đƣợc ấn định vào ngàyhôm nay. Bên cạnh đó còn có các loại hợp đồng khác nhƣ: hợp đồng tƣơng lai và quyền lựa chọn. 1.1.2. Một số khái niệm liên quan Ngƣời ta có một số khái niệm cơ bản, liên quan đến chứng khoán, đƣợc sƣ̉ du ̣ng trong luận văn : 4. Trung tâm giao dịch chứng khoán. Trung tâm giao dịch chứng khoán (TTGDCK) là một doanh nghiệp đƣợc hoạt động theo khuôn khổ pháp luật về chứng khoán và kinh doanh. Hình thái điển hình của Thị trƣờng chứng khoán tập trung là TTGDCK (Stock exchange). Tại TTGDCK, các giao dịch đƣợc tập trung tại một địa điểm; các lệnh đƣợc chuyển tới sàn giao dịch và tham gia vào quá trình ghép lệnh để hình thành nên giá giao dịch. Các chứng Khoán đƣợc niêm yết tại TTGDCK thông thƣờng là chứng khoán của các công ty lớn, có danh tiếng và đã trải qua thử thách trên thị trƣờng, đáp ứng đƣợc tiêu chuẩn niêm yết. Hình 1.3. Sàn giao dịch chứng khoán Hà Nội TTGDCK là nơi gặp gỡ của các nhà môi giới chứng khoán, là cơ quan phục vụ cho giao dịch mua bán chứng khoán. Nhƣ vậy, TTGDCK không tham gia 7 mua bán chứng khoán mà chỉ cho thuê địa điểm để ngƣời mua, ngƣời bán thực hiện giao dịch và đƣa ra các loại chứng khoán đƣợc mua bán trên thị trƣờng. 5. Công ty đại chúng. Công ty đại chúng là công ty cổ phần đã thực hiện chào bán cổ phiếu ra công chúng và cổ phiếu của công ty đƣợc niêm yết tại Sở giao dịch chứng khoán hoặc Trung tâm giao dịch chứng khoán; 6. Công ty chứng khoán. Công ty chứng khoán (CTCK) là thành viên giao dịch tại TTGDCK, đƣợc TTGDCK chấp thuận trở thành thành viên giao dịch. 7. Ngân hàng. Ngân hàng giám sát là ngân hàng thƣơng mại có Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động lƣu ký chứng khoán có chức năng thực hiện các dịch vụ lƣu ký và giám sát việc quản lý quỹ đại chúng, công ty đầu tƣ chứng khoán. 8. Nhà đầu tư. Nhà đầu tƣ là tổ chức, cá nhân Việt Nam và tổ chức, cá nhân nƣớc ngoài tham gia đầu tƣ trên thị trƣờng chứng khoán. Đây chính là các khách hàng của ngân hàng, CTCK. 1.2. Hoạt động giao dịch chứng khoán tại Việt Nam 1.2.1 Một số vai trò trong hoạt động giao dịch 1.2.1.1. Khách hàng (nhà đầu tư) Khách hàng đối với CTCK sẽ ký hợp đồng uỷ thác mua hoặc uỷ thác bán chứng khoán với CTCK. Khách hàng đối với ngân hàng sẽ mở tài khoản và uỷ thác cho ngân hàng thực hiện nhận tiền gửi, thanh toán các giao dịch theo yêu cầu. Hình 1.4.. Nhà đầu tƣ chứng khoán Thực hiện đặt lệnh mua, bán chứng khoán tại CTCK, nhận tiền bán chứng 8 khoán tại tài khoản ngân hàng, trả tiền mua chứng khoán từ tài khoản ngân hàng, nhận chứng nhận số lƣợng đã mua và đang sở hữu chứng khoán lƣu ký tại CTCK. 1.2.1.2. Công ty chứng khoán Thực hiện ủy quyền của khách hàng mua, bán chứng khoán trên TTDGCK Thực hiện đối chiếu lệnh mua bán chứng khoán với TTLK, thông báo kết quả lệnh cho khách hàng 1.2.1.3. Ngân hàng Thực hiện trả tiền cho TTGDCK thông qua CTCK các yêu cầu bán của khách hàng. Thực hiện ghi nhận vào tài khoản của khách hàng giá trị bán chứng khoán của khách hàng từ TTGDCK thông qua CTCK Hình 1.5. Ngân hàng 1.2.1.4. Trung tâm giao dịch chứng khoán : Thực hiện khớp lệnh giữa các lệnh mua và bán. Ngoài ra còn đối chiếu, thông báo kết quả khớp lệnh cho các bên. 1.2.1.5. Trung tâm lưu ký: Lƣu giữ thông tin phát hành chứng khoán của các công ty đại chúng (là các doanh nghiệp phát hành cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ có giá. Còn đƣợc gọi là công ty Cổ phần) và lƣu giữ thông tin nắm giữ, chuyển nhƣợng chứng khoán của các nhà đầu tƣ đối với các công ty đại chúng. 1.2.2. Thị trƣờng chứng khoán Để tiến hành CNH, thay đổi cơ cấu kinh tế, nhằm đạt đƣợc mục tiêu tăng trƣởng nhanh, lâu bền, Việt Nam cần đến một khối lƣợng vốn khổng lồ mà hiện trạng thị 9 trƣờng tài chính không thể đáp ứng đầy đủ. Với cơ cấu hiện nay, thị trƣờng tài chính chủ yếu chỉ đáp ứng đƣợc một phần nhu cầu của nền kinh tế về vốn ngắn hạn. Trong khi đó, quá trình CNH, HĐH lại đòi hỏi ngay một khối lƣợng khổng lồ vốn dài hạn: trong năm năm 1991- 1995, để có tốc độ tăng trƣởng GDP bình quân 2,8% năm cần 18, 6 tỉ USD; thời kì 1996-2000, để đạt đƣợc tốc độ tăng trƣởng 9 - 9,5% năm thì dự tính vốn đầu tƣ đã tăng hơn 2, 2 lần, khoảng 40 - 45 tỉ USD; với quy mô nhƣ vậy ƣớc tính đến năm 2020 vốn đầu tƣ là 500 - 600 tỉ USD. Trƣớc những đòi hỏi bức xúc về vốn trung và dài hạn cho tăng trƣởng kinh tế nhanh và bền vững, khắc phục nguy cơ tụt hậu so với các nƣớc trong khu vực và trên thế giới, Việt Nam cần phải có những chính sách huy động tối đa mọi nguồn lực trong nƣớc cũng nhƣ các nguồn vốn nƣớc ngoài bằng những hình thức khác nhau. Một trong những giải pháp đó là phát triển thị trƣờng chứng khoán tại Việt Nam. Việc xây dựng và phát triển thị trƣờng chứng khoán tại Việt Nam hiện nay còn cần thiết bởi những lý do sau:  Dƣới góc độ kinh tế, với tƣ cách là một bộ phận của thị trƣờng tài chính có chức năng phân bổ nguồn vốn trung và dài hạn, thị trƣờng chứng khoán là trung tâm thu nhận, phân phối và giao lƣu các nguồn vốn cho đầu tƣ và xã hội. Nó gắn bó hữu cơ trong sự phát triển đồng bộ hệ thống tài chính tiền tệ cấu thành nền tài chính quốc gia.  Thị trƣờng chứng khoán giúp cho đồng vốn đi vào những ngành, những doanh nghiệp biết tạo ra hiệu quả thông qua sự định hƣớng của thị trƣờng vốn.  Một thị trƣờng chứng khoán hoạt động tốt sẽ cung cấp những dự báo chính xác về chu kỳ kinh doanh trong tƣơng lai, giúp nhà nƣớc hoạch định các chính sách thích hợp.  Thị trƣờng chứng khoán mang lại nhiều lợi ích cho công chúng, giúp cho công chúng có thể đầu tƣ vào các chứng khoán khác nhau một cách dễ dàng. 1.2.2.1. Những thuận lợi đối với thị trường chứng khoán Việt Nam Thuận lợi cơ bản đầu tiên là chúng ta có một hệ thống chính trị ổn định. Bên cạnh đó, nền kinh tế nƣớc ta đang phát triển với một tốc độ khá cao, lạm phát đƣợc 10 khống chế. Đây là môi trƣờng kinh tế vĩ mô hết sức thuận lợi cho việc phát triển thị trƣờng chứng khoán. Uỷ ban chứng khoán nhà nƣớc đã đƣợc thành lập. Đây là hạt nhân cơ bản, quan trọng để xây dựng và phát triển thị trƣờng chứng khoán. Chính sách đa dạng hoá các hình thức sở hữu, các thành phần kinh tế của Đảng và nhà nƣớc đang giải phóng mọi năng lực sản xuất, kinh doanh, huy động mọi nguồn vốn cho phát triển sản xuất, tạo điều kiện cho sự phát triển của thị trƣờng chứng khoán. Quá trình cải cách đã cho ra đời và phát triển hàng loạt các ngân hàng thƣơng mại, tổ chức tài chính, tín dụng, các tổ chức bảo hiểm. Đây là các tác nhân quan trọng cho sự phát triển thị trƣờng vốn và là tiền đề cho sự phát triển thị trƣờng chứng khoán tại Việt Nam. Nhu cầu về vốn của nƣớc ta trong thời kỳ tới rất cao nhƣ đã nói ở phần trên. Để đạt đƣợc mục tiêu tăng gấp đôi GDP bình quân đầu ngƣời thì nhu cầu vốn của nền kinh tế nƣớc ta trong thời kỳ 2000-2010 là 543, 5 tỷ USD. Nƣớc ta là một nƣớc đang phát triển, tài nguyên chƣa đƣợc thăm dò và khai thác đầy đủ. Đây là yếu tố quan trọng thu hút vốn đầu tƣ nƣớc ngoài mà lâu nay Việt Nam mới chú trọng khai thác theo hƣớng đầu tƣ trực tiếp (FDI) mà chƣa chú trọng theo hƣớng đầu tƣ gián tiếp qua thị trƣờng chứng khoán. Trong vòng 12 năm qua, giá vàng liên tục sụt giảm và yếu tố tâm lý giữ vàng của nhân dân không còn nhƣ trƣớc. Do vậy, ngƣời ta thƣờng dùng tiền để gửi tiền tiết kiệm, mua tín phiếu, trái phiếu... đây chính là một cơ hội tốt để thúc đẩy nhanh sự phát triển của thị trƣờng chứng khoán Việt Nam. Một thuận lợi nữa mà chúng ta có đó là vào ngày 7/11/2006 chúng ta đã chính thức gia nhập WTO. Có thể nói đây chính là thời điểm rất thuận lợi để cho thi trƣờng chứng khoán phát triển, bởi lẽ một khi đã là thành viên của WTO thì sự bảo hộ của nhà nƣớc vể thuế cho các mặt hàng trong nƣớc là không còn mạnh nhƣ trƣớc nữa, mà các doanh nghiệp sẽ phải tự lực cánh sinh để cạnh tranh với các tập đoàn kinh tế lớn trên thế giới. Điều này phần nào bắt buộc các tổ chức kinh doanh phải tiến hành cổ phần hoá và từ đó sẽ tạo ra nhiều hàng hoá hơn cho thị trƣờng chứng khoán. 11