Tài liệu Phan khôi với quá trình hiện đại hóa văn học việt nam nửa đầu thế kỷ xx

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ______________ HOÀNG THỊ HƯỜNG PHAN KHÔI VỚI QUÁ TRÌNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM HÀ NỘI, năm 2018 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ______________ HOÀNG THỊ HƯỜNG PHAN KHÔI VỚI QUÁ TRÌNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX Ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số : 9220121 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp 2. TS. Phạm Thị Thu Hương HÀ NỘI, năm 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án Hoàng Thị Hường MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục * MỞ ĐẦU ...............................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài.......................................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ................................................................2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án .................................................................3 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án ..........................................4 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án ............................................................................6 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án ............................................................................6 7. Cơ cấu của luận án ...............................................................................................................7 * Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU................................... 8 1.1. Tình hình sưu tập, phục chế di sản Phan Khôi .......................................................8 1.2 Phan Khôi trong các bài nghiên c ứu, đánh giá ..................................................... 14 * Chương 2: PHAN KHÔI - TỪ KHÁT VỌNG CANH TÂN XÃ HỘI ĐẾN HOẠT ĐỘNG VĂN HÓA, VĂN HỌC .......................................................................... 35 2.1. Hiện đại hóa và sự xuất hiện mẫu hình trí thức duy tân ...................................... 35 2.2. Những vấn đề cơ bản trong canh tân tư tưởng, xã hội, văn hóa của Phan Khôi......... 49 2.3. Hoạt động văn hóa, văn chương c ủa Phan Khôi ................................................. 57 * Chương 3: PHAN KHÔI VÀ VIỆC CANH TÂN THƠ VIỆT.............................. 75 3.1. Những thi thoại của Phan Khôi – thẩm định và thẩm định mới về thơ ............. 75 3.2. Tuyên ngôn về thơ mới của Phan Khôi ................................................................. 89 3.3. Những hiệu ứng từ quan niệm mới về thơ của Phan Khôi ................................. 94 * Chương 4: VĂN XUÔI TỰ SỰ PHAN KHÔI GIỮA CÁC HÌNH THỨC TỰ SỰ VIỆT NAM NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XX ................................................. 105 4.1. Tả thực trong văn xuôi tự sự của Phan Khôi....................................................... 105 4.2. Xu hướng luận đề trong văn xuôi tự sự của Phan Khôi..................................... 116 4.3. Trạng thái lưỡng lự trong văn xuôi tự sự của Phan Khôi .................................. 123 * KẾT LUẬN ...................................................................................................................... 147 * DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ * TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Trong cảnh quan đời sống văn hóa, xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX – thời kỳ xảy ra “cuộc biến thiên vĩ đại”, trước nguy cơ bị phương Tây đồng hóa, văn hóa phương Đông buộc phải thích ứng bằng những lựa chọn khác nhau, Phan Khôi (1887-1959) là một trong những người tiên phong và quyết liệt chọn hướng đi canh tân. Qua gần chục tờ báo cộng tác hoặc làm chủ bút, với hàng trăm bài nghị luận, bút chiến sắc sảo, Phan Khôi đã khẳng định vị trí bậc thầy trong thể báo chí chính luận về xã hội, văn hóa, văn nghệ - tạo tiền đề cho cuộc cách tân, hiện đại hóa của văn hóa và văn học Việt Nam. Ông được định vị là người mở đường cho loại hình phê bình văn học ở nước ta theo hướng dân chủ hóa và hội nhập Đông –Tây. Vai trò của ông trong trong việc tìm hướng đi mới cho thơ Việt hiện đại cũng đã được khẳng định. Tuy nhiên, vì nhiều lí do, suốt một thời gian dài Phan Khôi dường như bị lãng quên. Những năm gần đây, trong xu thế đổi mới, di sản của Phan Khôi đã được phục chế khá đầy đủ, cung cấp cơ sở cho việc đánh giá lại hiện tượng này trong đời sống văn hóa, văn học Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX. 1.2. Trong chặng đường hiện đại hóa văn hóa, văn học, đến những năm 1930-1940, văn học Việt Nam được xem là chín muồi với sự định hình về quan niệm và cách viết hiện đại. Song đây là một quá trình chuẩn bị lâu dài và cần đến những nhân tố mang tính đột phá, Phan Khôi chính là người đảm đương vai trò đó. Theo nhận định của Lại Nguyên Ân, Phan Khôi hiện diện trước xã hội và cuộc đời chỉ với tư cách nhà báo nhưng qua báo chí, Phan Khôi đã chủ trương đổi mới văn học một cách mạnh mẽ, thậm chí hình thành riêng cho mình quan niệm rất hiện đại, đem đến cú hích đáng kể, tạo tiền đề cho văn học Việt Nam đi tới hiện đại hóa. Hơn nữa, hiện đại hóa ở Việt Nam 1 những năm đầu thế kỷ XX là một sự chuyển đổi trên mọi phương diện, từ quan niệm văn chương đến việc hình thành các hình thức viết mới, Phan Khôi đã có vị trí ra sao trong toàn bộ công cuộc đổi thay đó? Đấy là vấn đề cần được tiếp tục tìm hiểu, giải quyết. 1.3. Hiện đại hóa là một vấn đề mang tính qui luật, nhưng ở trường hợp Việt Nam, nó còn là sản phẩm của quá trình thực dân hóa, là quá trình nhiều thế hệ trí thức kiếm tìm và kiến tạo bản sắc dân tộc trong tình cảnh vong quốc. Hơn nữa, Việt Nam đi về phía hiện đại, nhập vào quỹ đạo chung của cả thế giới từ truyền thống văn hóa vùng Đông Á trong tình thế bị áp đặt. Tình huống đó khiến cho tiến trình hiện đại hóa của Việt Nam trở thành một bước chuyển bất thường, và ở đó nhiều giá trị truyền thống buộc phải bị phán xét, thậm chí chối bỏ trong khi nhiều giá trị ngoại lai khác được thừa nhận, cổ súy du nhập vào đời sống tinh thần dân tộc. Trạng thái phức tạp này được hiện hữu trong nhiều trường hợp mà Phan Khôi là đại diện tiêu biểu. Vì vậy, khảo sát, tìm hiểu Phan Khôi với quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX là một công việc cần thiết để đánh giá đúng vị trí, vai trò của Phan Khôi trong lịch sử văn học dân tộc; đồng thời cung cấp một cách nhìn khách quan, toàn diện hơn về một hiện tượng văn hóa – văn học Việt Nam, để Phan Khôi không còn là “người xa lạ”. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu: Khảo sát, phân tích những hoạt động văn học, bao gồm cả báo chí trên toàn bộ cuộc đời cầm bút của Phan Khôi để hiểu đúng vị trí văn học sử và đóng góp của ông đối với quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam ở nửa đầu thế kỷ XX. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Khảo sát, phân tích tác phẩm (báo chí, văn xuôi tự sự, thơ, những dịch 2 phẩm...) của Phan Khôi từ cái nhìn đồng đại và lịch đại. - Phân tích, biện luận ý nghĩa lịch sử của các tác phẩm đó với tư cách một bộ phận trong tổng thể hoạt động văn hóa – xã hội của Phan Khôi, từ đó đánh giá đóng góp của ông đối với quá trình hiện đại hóa văn học Viêt Nam những năm nửa đầu thế kỷ XX. 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Luận án chú trọng nghiên cứu các lĩnh vực hoạt động tư tưởng, văn học và báo chí của Phan Khôi (về báo chí tập trung vào các bài viết mang tính phản biện xã hội, tranh luận văn chương; về sáng tác văn học tập trung vào những tác phẩm mang tính mở đường và những bài viết thể hiện cách tân về quan niệm và lối viết). - Đặt hoạt động sáng tác văn học và báo chí của Phan Khôi trong bối cảnh hiện đại hóa văn học Việt nửa đầu thế kỷ XX. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Tất cả sáng tác văn học của Phan Khôi bao gồm: truyện ngắn, tiểu thuyết, thơ (sáng tác những năm đầu thế kỷ XX, đặc biệt từ 1918 đến 1940) - Các tác phẩm báo chí của Phan Khôi liên quan đến vấn đề cách tân tư tưởng, đổi mới cách viết, đổi mới hình thức viết, và quan niệm về nghệ thuật văn chương... - Các dịch phẩm của Phan Khôi. Bên cạnh đó, tác phẩm báo chí và văn học của một số nhà văn, nhà báo cùng thời với Phan Khôi được dùng để so sánh và đối chiếu. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận: Như trên đã nói, cuộc đời cầm bút của Phan Khôi nằm trong quá trình hiện đại hóa văn hóa và văn chương Việt Nam đầu thế kỷ XX. Tức là các hoạt động văn hóa văn chương của Phan Khôi nằm 3 trong bước chuyển từ trung đại phương Đông sang cận hiện đại phương Tây và ở tình thế xã hội Việt Nam bị thuộc địa hóa. Đây cũng là quá trình thay đổi mang tính cách mạng, hay có thể diễn đạt bằng một khái niệm do Thomas Kuhn từng đề xuất là quá trình “thay đổi hệ hình” (paradigm shift) [79]. Theo diễn giải của Kuhn, quá trình thay đổi này đã tạo “một bước chuyển mang tính cách mạng trong toàn bộ hệ hình tri thức” [207, tr 18], bao gồm: thế giới quan, khung khổ tri thức, ngôn từ biểu đạt, những tín niệm, giá trị và kỹ thuật chung,... Chính từ bối cảnh này đòi hỏi vấn đề hiện đại hóa ở Phan Khôi cần được soi sáng từ quan niệm về sự thay đổi hệ hình. Thêm nữa, biểu hiện của biến động hệ hình đó lại là hệ quả của nhiều tác nhân chi phối, như quyền lực chính trị, truyền thống chung, trải nghiệm cá nhân,... Điều này cho thấy các hoạt động văn hóa nói chung, văn chương nói riêng của Phan Khôi cũng phải được nhìn nhận, diễn giải như một hoạt động diễn ngôn trong thời kỳ thực dân của Việt Nam: hiện đại hóa trên nền tảng của văn hóa Đông Á ngót nghìn năm, và từ toàn bộ tri thức cùng hệ quan niệm của cá nhân Phan Khôi. Và bản thân Phan Khôi cũng cần được xem là hệ quả của một kiến tạo xã hội (socical construction), được hình thành trong sự tương tác giữa bản ngã (sefl) và kẻ khác (other) [163, tr 47]. Bối cảnh diễn ngôn này cũng sẽ là cơ sở để luận án nhìn nhận các hình thức viết của Phan Khôi theo thi pháp học, gồm thi pháp lịch sử hoặc thi pháp thể loại và lý thuyết tự sự học. Bên cạnh đó, việc coi những chuyển đổi đầu thế kỷ XX là một thay đổi hệ hình cũng đòi hỏi đề tài phải được tiếp cận từ văn hóa học, cụ thể là nhìn nhận sự nghiệp cầm bút của Phan Khôi nói chung và các vấn đề liên quan đến sáng tác văn chương ở Phan Khôi nói riêng trong mối liên hệ với các thành tố văn hóa khác. Đây là hướng tiếp cận được sử dụng xuyên suốt trong quá trình triển khai luận án. 4 4.2. Phương pháp nghiên cứu: Việc xác lập hướng tiếp cận các hoạt động văn chương của Phan Khôi như trên sẽ quy định những phương pháp chính để giải quyết đề tài: phương pháp văn học sử, phương pháp loại hình và phương pháp liên ngành. - Phương pháp văn học sử: Luận án sẽ đặt các hoạt động văn học và báo chí của Phan Khôi trong tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, đồng thời phân tích tác động của bối cảnh lịch sử, văn hóa – xã hội đến quan điểm, tư tưởng sáng tác, tinh thần học thuật của Phan Khôi. - Phương pháp loại hình: Dựa vào đặc điểm chung của mẫu hình trí thức nghệ sĩ duy tân trong giai đoạn giao thời của xã hội Việt Nam để phân tích, lý giải những hoạt động học thuật của Phan Khôi. - Phương pháp liên ngành: Sử dụng, kết hợp tri thức của các bộ môn khoa học xã hội và nhân văn hiện đại nhằm phân tích, lý giải một cách thỏa đáng hơn những đóng góp xuất sắc, đa dạng của Phan Khôi đối với quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Bên cạnh đó các hiện tượng văn học sử còn có những yêu cầu riêng, phụ thuộc vào mục đích nghiên cứu cụ thể của mỗi đề tài, nên trong trường hợp Phan Khôi, vấn đề hiện đại hóa văn chương còn đòi hỏi những phân tích sâu vào các hình thức thể loại chính (thơ, văn xuôi), vì thế những gợi ý của lý thuyết thi pháp học (thi pháp lịch sử, thi pháp thể loại) và tự sự học (ngôi kể, người kể chuyện, lời văn) sẽ cần thiết cho quá trình phân tích, luận giải vấn đề. Ngoài ra trong quá trình triển khai nghiên cứu đề tài, chúng tôi cũng cụ thể hóa các phương pháp trên bằng một số thao tác, như: so sánh, tổng hợp và phân tích. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Nghiên cứu một cách toàn diện đóng góp của Phan Khôi với tư cách là người mở đường cho quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. 5 - Góp phần đánh giá chính xác vị trí văn học sử của Phan Khôi trong diễn trình văn học Việt Nam. - Cung cấp nguồn tài liệu tham khảo về văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX và tác giả Phan Khôi. 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lí luận - Luận án góp phần đánh giá đầy đủ hơn con đường hiện đại hóa văn chương dân tộc, bổ sung thêm một tiếng nói vào việc tìm hiểu tính quy luật và tính cụ thể của lịch sử phát triển một giai đoạn. - Vận dụng một số gợi dẫn của lý thuyết hệ hình, quan niệm diễn ngôn khi tìm hiểu tác phẩm Phan Khôi trong bối cảnh hiện đại hóa Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, luận án sẽ là một khẳng định tính tích cực cho việc dẫn nhập các lý thuyết này vào thực tiễn văn học sử Việt Nam, đồng thời cũng có thể có những đề xuất hoặc điều chỉnh nhất định với bộ khung của các lý thuyết đó. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn - Các kết quả của luận án sẽ góp phần minh định lại một số nhận xét, đánh giá hoặc chưa đúng, hoặc quá khe khắt về Phan Khôi. Kết quả nghiên cứu sẽ là nguồn tham khảo cho việc “phục chế” những trường hợp tác giả bị lãng quên khác của văn học Việt Nam. - Hiện đại hóa là một bài học đặc biệt đối với sự phát triển dân tộc nói chung, chính vì vậy, đây cũng sẽ là một tham khảo cho hoàn cảnh toàn cầu hóa hiện tại của Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận án được triển khai thành bốn chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu 6 Chương 2: Phan Khôi - từ khát vọng canh tân xã hội đến hoạt động văn hóa, văn học Chương 3: Phan Khôi và việc canh tân thơ Việt Chương 4: Văn xuôi tự sự của Phan Khôi giữa các hình thức tự sự Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX Về nguyên tắc, việc định vị Phan Khôi trong tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam cần được tiến hành ở các phạm vi chính, là phê bình và sáng tác văn chương. Chương 3 và 4 của luận án thực hiện nhiệm vụ khảo sát, đánh giá Phan Khôi trong sự hình thành hai hình thức quan trọng nhất của văn học hiện đại là thơ mới và văn xuôi, tức là định vị Phan Khôi trong phạm vi sáng tác. Còn tư cách phê bình ở Phan Khôi trong sinh hoạt văn chương sẽ được đặt ở chương 2, mà không thiết kế thành một chương riêng, vì trên thực tế Phan Khôi luôn tranh luận, phê bình bằng báo chí và ông vốn không chuyên tâm về văn chương, văn chương chỉ thành mối lưu tâm của Phan Khôi khi nó hàm chứa hoặc liên quan đến các vấn đề canh tân xã hội, canh tân tư tưởng mà ông đang cổ súy. Nói cách khác, luận án đặt tư cách phê bình văn chương của Phan Khôi trong tư cách nhà phản biện xã hội, tư tưởng Phan Khôi. 7 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Phan Khôi là một cây bút đặc biệt nhiệt thành trong đời sống báo chí, văn học, văn hoá Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX. Riêng trong văn học sử Việt Nam, Phan Khôi chiếm một vị trí đặc biệt. Song vì một số lí do, việc tiếp cận và tìm hiểu tác phẩm của ông lại khá dè dặt. Thậm chí một thời gian dài (hơn ba mươi năm), Phan Khôi còn phải chịu những tổn thất nặng nề về nghề nghiệp và nhân phẩm. Tuy nhiên, khi những thiên kiến chính trị qua đi, Phan Khôi đã trở lại và thành một đề tài luận bàn hấp dẫn. 1.1. Tình hình sưu tập, phục chế di sản Phan Khôi Trước tác của Phan Khôi khá đa dạng, phong phú song trước năm 1945 hoạt động chủ yếu của ông là viết báo nên hầu hết tác phẩm được công bố trên các tờ báo. Và vì báo chí là một hình thức thông tin, nên bên cạnh ưu điểm cập nhật, phục vụ tức thời thì loại hình viết này cũng phải chịu đựng số phận “đoản mệnh”, các bài báo của Phan Khôi không là ngoại lệ. Bên cạnh đó, do những quan điểm sau này về văn nghệ (trong thời kỳ Nhân văn giai phẩm, 1955-1956), Phan Khôi bị cách ly và không được quyền công bố bài viết thì không chỉ Phan Khôi ra đi hết sức lặng lẽ (1959) mà phần lớn di sản của ông bị lãng quên trong đời sống văn nghệ, đặc biệt là ở miền Bắc. Ở thời điểm này, nhìn lại, có thể thấy những ấn phẩm của Phan Khôi được xuất bản trong khoảng thời gian ông còn sống gồm: - Năm 1936, tác phẩm Chương Dân thi thoại do Phan Khôi thực hiện, trích in những bài nói chuyện về thơ của ông trong Nam âm thi thoại đã đăng trên các báo Nam Phong tạp chí, Đông Pháp thời báo, Thần chung, Phụ nữ tân văn, Trung lập báo từ năm 1918–1931. Năm 1996, Nhà xuất bản Đà Nẵng đã in lại cuốn sách này. 8 - Năm 1939 Nhà xuất bản Tân Dân (Hà Nội) đã cho ra mắt tiểu thuyết xã hội Trở vỏ lửa ra. - Năm 1950, hầu hết các bài nghiên cứu về tiếng Việt của Phan Khôi trong thời gian ông làm việc ở Ban Ngôn ngữ văn tự của Hội Văn hóa Việt Nam được tập hợp in thành sách với nhan đề là Tìm tòi trong tiếng Việt. Sau đó Phan Khôi đã sửa đổi, bổ sung thêm một số nội dung vào cuốn Tìm tòi trong tiếng Việt và đổi tên thành Việt ngữ nghiên cứu (được nhà xuất bản Văn nghệ in và phát hành vào năm 1955). Đến năm 1977, tác phẩm này được nhà xuất bản Đà Nẵng in lại. Trong lần tái bản này, giáo sư Hoàng Tuệ đã nhận xét, đánh giá cao công trình nghiên cứu về ngôn ngữ này của Phan Khôi và đề nghị “cần đưa vào tủ sách của các nhà nghiên cứu ngôn ngữ học hiện nay, đặc biệt các sinh viên đại học khoa Ngữ văn” [71, tr 13]. Đây có thể coi như một thăm dò cho việc phục chế di sản Phan Khôi sau này. - Năm 1956, Nhà xuất bản Văn nghệ, Hà Nội xuất bản tác phẩm dịch của Phan Khôi Tuyển tập tạp văn Lỗ Tấn; Thi thiên, Châm ngôn, Nhã ca (các chương trong Kinh thánh Tin lành)... Thanh Lãng trong hai công trình Phê bình văn học thế hệ 1932 (năm 1967) và Mười ba năm tranh luận văn học 1932 -1945 (năm 1972) đã có những thành quả đáng ghi nhận trong việc tìm kiếm di sản báo chí của Phan Khôi, tập trung ở tờ Phụ nữ tân văn (1929-1934). Như vậy Thanh Lãng là người có đóng góp bước đầu trong việc phục chế một phần di sản báo chí của Phan Khôi. Còn ở miền Bắc, kể từ sau vụ án Nhân văn giai phẩm, Phan Khôi bị che khuất sau bức màn lịch sử. Tình hình này chỉ thay đổi sau 1986, nhưng sự tháo bỏ định kiến khá chậm chạp. Mười năm, từ 1986 đến 1996, chỉ có 2 ấn phẩm của Phan Khôi (Việt ngữ nghiên cứu, Chương Dân thi thoại) được đưa trở lại sinh hoạt văn hóa văn chương, và đó cũng là những tác phẩm 9 không mấy gai góc, và ít đại diện cho tính cách và hiểu biết của ông. Năm 1998, tạp chí Tao Đàn (trọn bộ 2 tập) do Nguyễn Ngọc Thiện và Lữ Huy Nguyên sưu tầm, tuyển chọn cũng đã đưa vào 6 bài viết của Phan Khôi viết năm 1939 như: “Khái luận về văn học chữ Hán ở nước ta”, “Người Việt Nam với óc khoa học (về sự phân loại)”, “Tục ngữ, phong dao và địa vị của nó trong văn học”, “Tôi với thi sĩ Tản Đà”, “Một cái vũ trụ quan còn mờ tối và yếu đuối: Khổng Tử chẳng duy vật mà cũng chẳng duy tâm”, “Vận ngữ với thơ”. Những bài này đã được Lại Nguyên Ân đưa vào trong công trình sưu tập Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1938-1942, xuất bản năm 2017. Như vậy, nhờ công sức của Thanh Lãng, Nguyễn Ngọc Thiện, Lữ Huy Nguyên, một số tác phẩm đăng báo, đặc biệt là những bài nghị luận về văn chương của Phan Khôi đã được phát hiện lại và công bố tới độc giả. Tuy nhiên số lượng không nhiều, chỉ đến khi nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân công bố hàng loạt kết quả sưu tầm thì công cuộc “phục chế” di sản Phan Khôi mới thực sự bắt đầu. Đó là bộ sách gồm 10 cuốn, sưu tập các tác phẩm báo chí của Phan Khôi từ năm 1928 đến 1942 theo năm công bố, cụ thể như sau: - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1928, được Nhà xuất bản Đà Nẵng ấn hành, năm 2003, gồm 450 trang tập hợp những bài Phan Khôi đăng trên Đông Pháp thời báo ở Sài Gòn, thường ký bút danh C.D. (viết tắt tên hiệu Chương Dân của ông), đôi khi là K., Kh., trong mục Câu chuyện hằng ngày, Phan Khôi và Diệp Văn Kỳ ký chung bút danh Tân Việt, T.V. - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1929, cũng được ấn hành bởi Nhà xuất bản Đà Nẵng năm 2005 với 800 trang sưu tầm những bài Phan Khôi cho đăng trên các nhật báo Thần chung, Trung lập và tuần báo Phụ nữ tân văn ở Sài Gòn trong năm 1929. - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1930 (Nhà xuất bản Đà Nẵng, năm 2006), gồm 1010 trang tập trung các bài viết của ngòi bút Phan Khôi trong 10 năm 1930 gắn với các tờ báo Thần chung, Trung lập, Phụ nữ tân văn ở Sài Gòn, Phổ thông ở Hà Nội. - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1931 được Nhà xuất bản Hội Nhà văn phát hành năm 2006, gồm 1030 trang sưu tầm những bài báo trong năm 1931 của Phan Khôi chủ yếu là ở các tờ: nhật báo Trung lập và tuần báo Phụ nữ tân văn ở Sài Gòn, tuần báo Đông tây ở Hà Nội. Một loạt các tác phẩm đăng báo của Phan Khôi các năm tiếp theo được Lại Nguyên Ân sưu tập đều do nhà xuất bản Tri thức phát hành: - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1932 (2007), tập hợp những tác phẩm của nhà báo, học giả Phan Khôi (1887 - 1959) đăng trên báo chí trong năm 1932 như Đông tây ở Hà Nội, Trung lập và Phụ nữ tân văn ở Sài Gòn. - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1933-1934 (2010), tập hợp các bài viết của Phan Khôi ở mấy tháng cuối của giai đoạn khi ông sống và làm báo hiệu quả nhất tại Sài Gòn (1927 - 1933), cộng với hơn một năm ông chuyển ra Hà Nội làm báo, trước khi trở vào Huế hành nghề. Thời gian này, hoạt động làm báo của ông chủ yếu gắn với các tờ Trung lập, Phụ nữ tân văn và Công luận (Sài Gòn), Thực nghiệp dân báo và Phụ nữ thời đàm (Hà Nội). - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1935 (2011), tập hợp các bài báo của Phan Khôi trong năm 1935 hầu như tập trung trên tờ Tràng An báo ở Huế; đây là tờ báo thứ hai Phan Khôi điều hành với tư cách chủ bút. Nếu với tờ Phụ nữ thời đàm từ 2 năm trước (1933-1934), sự điều hành của ông ở vai trò chủ bút dù sao cũng giới hạn ở tính chất của một tuần báo văn hóa xã hội, thì với tờ Tràng An báo, một nhật báo (dù chỉ ra 2 kỳ mỗi tuần) có nội dung tổng hợp mà trước hết là các vấn đề thời sự chính trị xã hội, vai trò chủ bút là một trọng trách mà Phan Khôi trải nghiệm lần đầu tiên trong đời làm báo của mình. - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1936 (2012), tổng hợp các bài báo, bài viết trong thời gian Phan Khôi làm chủ nhiệm tuần báo ra ngày thứ Bảy 11 Sông Hương ở Huế (từ 1/8/1936-27/3/1937). - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1937 (2013), tổng hợp các bài báo của Phan Khôi trong năm 1937 gắn với hai tờ báo: tờ Sông Hương ở Huế và tờ Đông Dương tạp chí ở Hà Nội. Ông tiếp tục phụ trách chủ bút tuần báo Sông Hương thêm 11 số nữa, sau đó Sông Hương tạm ngừng bán lại giấy phép cho nhóm cộng sản Phan Đăng Lưu, Nguyễn Cửu Thạnh. Trở lại quê Quảng Nam ít lâu, ông cùng người vợ trẻ sống ở Huế (chưa rõ các mốc thời gian) rồi sau đó vào Sài Gòn, dạy học tại trường tư thục Chấn Thanh. - Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1938-1942 (2017), tổng hợp các bài báo của Phan Khôi trong những năm từ 1938-1942 gắn với một số tờ báo như: Đông Dương tạp chí, Thời vụ, Dư luận, Ngày nay, Tao đàn, Phổ thông bán nguyệt san (ở Hà Nội), Dân báo (ở Sài Gòn). Đây là công trình sưu tầm khổng lồ các tác phẩm báo chí của Phan Khôi (hơn 1000 bài báo có giá trị trong sự nghiệp làm báo của Phan Khôi) từ năm 1928 đến năm 1942 – thời kỳ cây bút Phan Khôi sung sức nhất trên diễn đàn báo chí Việt Nam. Đánh giá về Phan Khôi, Thanh Lãng đã cho rằng: “Sự nghiệp của Phan Khôi hầu hết còn nằm rải rác trên mặt báo. Mà có lẽ những gì tinh túy nhất ông, linh lợi nhất nơi ông, hóm hỉnh nhất ở ông, “Phan Khôi nhất” trong ông... hình như đều chưa được in thành sách mà hãy còn giấu kín dưới những chồng báo” [82, tr 260]. Lại Nguyên Ân chắn chắn cũng tán thành quan điểm trên của Thanh Lãnh nên đã bỏ ra bao tâm huyết để sưu tập các bài báo của Phan Khôi. Kết quả sưu tầm và biên soạn những bài viết của Phan Khôi là nguồn tư liệu quý giá, khởi đầu cho những nghiên cứu có hệ thống về một học giả, một tác gia. Công việc chuyên nghiệp này của Lại Nguyên Ân được Nguyễn Quân đánh giá cao, coi như là “cuộc phục chế” của một nhà phục chế xuất sắc và có trách nhiệm: “Hơn bẩy nghìn trang sách được xử lý từng từ, từng dấu chấm 12 phẩy, cái ngoặc đơn ngoặc kép, những chỗ trống bị kiểm duyệt hay những chữ bị đục đi, bị rách nát... đều được ghi chú cẩn thận (...) Lại Nguyên Ân đã phục chế chuyên nghiệp cả một lâu đài trí tuệ bị hoang phế (....) mở lại một mỏ tri thức để ta khai thác” [121, tr 3]. Cách làm này được Lại Nguyễn Ân thổ lộ là sẽ vừa thuận lợi hơn cho việc bổ sung những tư liệu tìm thấy muộn sau này, vừa thuận tiện cho việc chuẩn bị một tuyển tập Phan Khôi trong tương lai” [3, tr 6]. Ngoài ra, qua quá trình sưu tập Lại Nguyên Ân nhận thấy một trong những nội dung được Phan Khôi rất quan tâm trong các bài viết của mình là vấn đề nữ quyền nên đã lược tuyển thành một bộ sưu tập riêng về Phan Khôi vấn đề phụ nữ ở nước ta (Nhà xuất bản Tri thức ấn hành năm 2017), gồm những bài viết của Phan Khôi về đề tài phụ nữ trong suốt những năm làm báo (đặc biệt là giai đoạn viết cho Phụ nữ tân văn¸Phụ nữ thời đàm). Bên cạnh đó, năm 2009, trước tình hình 32 số báo Sông Hương lưu trữ với gần 80 năm trôi qua gần như hỏng nặng, giấy giòn dễ gẩy, mủn, nhiều trang bị rách và mất chữ, Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây tổ chức xuất bản thành sách bộ sưu tập đầy đủ Sông Hương tuần báo ra ngày thứ Bảy do Phan Khôi làm chủ nhiệm, nhằm bảo tồn một tư liệu trở nên rất hiếm này để phục vụ cho nghiên cứu lịch sử văn hoá, lịch sử báo chí và văn học Việt Nam. Như vậy, cho đến thời điểm hiện nay tình hình văn bản của Phan Khôi, đặc biệt là những tác phẩm đăng báo đã được sưu tập, phục chế tương đối đầy đủ. Song, vẫn còn một số bài viết, tác phẩm thơ, truyện ngắn của Phan Khôi, đặc biệt những sáng tác vào những năm từ 1956 đến 1959 chưa được công bố thành ấn phẩm độc lập, hệ thống mà chỉ xuất hiện rải rác trong các đề cập, các công trình của các con ông như Phan Thị Mỹ Khanh, Phan Nam Sinh, Phan An Sa, của nhà nghiên cứu Vu Gia, Hoàng Văn Chí... Trong quá trình triển 13 khai thực hiện vấn đề nghiên cứu, luận án chỉ tiếp nhận và khảo sát tư liệu ở các ấn phẩm của Phan Khôi đã được sưu tập, xuất bản độc lập. 1.2. Phan Khôi trong các bài nghiên cứu, đánh giá 1.2.1. Những đánh giá, nghiên cứu khái quát về thân thế và sự nghiệp Phan Khôi Như đã đề cập trước đó, là một hiện tượng của báo chí, văn học Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX, song trước thời cuộc nhiều biến động, một thời gian dài Phan Khôi gần như bị lãng quên. Chính vì thế những nghiên cứu về Phan Khôi đa phần là những bài viết nhỏ, lẻ và chưa mang tính hệ thống. * Tình hình nghiên cứu về Phan Khôi ở nước ngoài Mặc dù chưa tìm được tài liệu nước ngoài nào qui mô và có tính hệ thống nghiên cứu về Phan Khôi nhưng theo thông tin của nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân, khi thực hiện bộ sưu tập các tác phẩm báo chí của Phan Khôi ông đã nhận được rất nhiều sự hỗ trợ của những cộng sự người Việt ở nước ngoài. Bên cạnh đó cũng đã có một số nghiên cứu của tác giả Việt Nam ở nước ngoài công bố trên các trang website cá nhân. Đặc biệt, chúng tôi cũng tìm thấy nhận định của một nhà nghiên cứu người Anh William J. Duiker về Phan Khôi trong cuốn Historical Dictionary of Vietnam (Từ điển lịch sử Việt Nam), The Scare-crow Press, Inc. Metuchen, N.J & London, 1989, p.146 (Vu Gia đã dẫn vào trong cuốn Phan Khôi – tiếng Việt, báo chí và thơ mới) đề cao những đóng góp của Phan Khôi trên nhiều phương diện: “Được giáo dục theo truyền thống Nho giáo, nhưng cuộc đời hoạt động của Phan Khôi đã hiến dâng sự uyên bác cho đời và báo chí, trở thành một nhà phê bình và nhà phê bình văn hóa... Phan Khôi đã đóng góp quan trọng trong việc phát triển chữ quốc ngữ như là một ngôn ngữ tiện lợi của nước nhà” [36, tr 102]. 14 Và đặc biệt tên tuổi Phan Khôi đã được nhắc đến trong chương trình phát thanh tiếng Việt của đài Radio France Internationale (RFI), cụ thể như: - Chương trình phát thanh ngày 15-12-1996: Tạ Trọng Hiệp nói về Phan Khôi - người xa lạ. - Chương trình phát thanh ngày 22-12-1996: Tạ Trọng Hiệp so sánh Phan Khôi và Lỗ Tấn - Chương trình phát thanh ngày 29-12-1996: Tạ Trọng Hiệp nói về thân thế Phan Khôi và thời đại vùi dập của người trí thức. - Chương trình phát thanh ngày 05-01-1997: Thụy Khuê giới thiệu những nét chính trong tư tưởng Phan Khôi và vĩnh biệt Tạ Trọng Hiệp. - Chương trình phát thanh ngày 06-08-2005: Nói chuyện với nhà phê bình Lại Nguyên Ân về hoạt động báo chí của Phan Khôi tại Nam Kỳ. - Chương trình phát thanh ngày 13-08-2005: Nói chuyện với nhà phê bình Lại Nguyên Ân về hoạt động của Phan Khôi trên các báo Thần chung, Phụ nữ tân văn và Trung lập. - Chương trình phát thanh ngày 15-12-2007: Nói chuyện với Lại Nguyên Ân về sự nghiệp của Phan Khôi. - Chương trình phát thanh ngày 22-12-2007: Lại Nguyên Ân nói về hoạt động văn hóa của Phan Khôi. Qua các buổi trò chuyện này, những ý kiến, nhận định của Lại Nguyên Ân là đáng chú ý hơn cả. Bên cạnh việc tổng kết các chặng đường làm báo, tham gia dịch thuật, viết văn của Phan Khôi, Lại Nguyên Ân chủ yếu đề cập đến những cuộc tranh luận văn học mà Phan Khôi đã khai ngòi trong những năm 1929-1930 trên các tờ báo trên ở Nam Kỳ. Khi hoạt động ở các tờ báo này, Phan Khôi đã có những bài viết bàn về vấn đề Khổng giáo có còn thích dụng cho Việt Nam hay không? Hoặc đưa ra tranh luận sôi nổi về việc có nên viết sách giáo khoa cho trẻ em Nam Kỳ không. Kéo theo đó là việc đặt vấn đề 15 nên chăng có hai thứ tiếng Việt... Đặc biệt, Lại Nguyên Ân đã nhận xét rằng: “...Thời gian hoạt động sung sức nhất của ngòi bút Phan Khôi là từ khoảng 1928 đến 1936 (...) Ông là một trong những tác gia rất đáng kể trong lịch sử báo chí, trong lịch sử tư tưởng cũng như trong lịch sử văn học Việt Nam thế kỷ XX, một tác gia mà các di sản, do nhiều lí do khác nhau về thời sự chính trị, cho đến những lý do về khả năng tư liệu, thì gần như là trở nên một người xa lạ trong con mắt của thế hệ hậu thế...” [133] Ngoài ra, tại địa chỉ website http://thuykhue.free.fr Thụy Khuê đã dành một chương rất quan trọng trong Hồ sơ Nhân văn giai phẩm cho trường hợp Phan Khôi. Nhà báo Thuỵ Khuê đã tập hợp nhiều nhận xét, đánh giá về Phan Khôi, nêu lại lịch sử hoạt động báo chí và học thuật của Phan Khôi, và đi đến khẳng định “Phan Khôi là khuôn mặt học giả phản biện duy nhất của Việt Nam trong thế kỷ XX” [208]. Tạp chí Hợp lưu số 33 tháng 2 & 3 năm 1997 của người Việt ở Mỹ đã dành một chuyên đề về Phan Khôi tập hợp những bài viết về con người và tác phẩm Phan Khôi, của các tác giả như Thanh Lãng, Tạ Trọng Hiệp, Nguyễn Hưng Quốc, Phùng Bảo Thạch, Phan Cừ, Phan An, Vũ Ngọc Phan, đồng thời giới thiệu những trước tác của Phan Khôi. Đa phần những ý kiến này đều điểm qua quá trình hoạt động học thuật của Phan Khôi và đánh giá cao vị trí của Phan Khôi trong lĩnh vực báo chí, văn học và cả văn hóa. Đây là thành quả của nhiều nhà văn, nhà biên khảo, và đã giúp độc giả phần nào hình dung được sự nghiệp đồ sộ và đa dạng của Phan Khôi từng bị chìm khuất một cách đáng tiếc. Mục đích đó đã được nói rõ trong thư toà soạn là nhằm để các thế hệ sau này có dịp đọc và học hỏi một tấm gương, một ngòi bút suốt đời sống ngay thẳng, mạnh mẽ và luôn luôn cầu tiến, cập nhật cái mới. 16