Tài liệu Nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm theo pháp luật việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HẠ BÍCH PHƯƠNG NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI TRONG LĨNH VỰC KINH DOANH THỰC PHẨM THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT KINH TẾ HÀ NỘI, 2020 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HẠ BÍCH PHƯƠNG NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI TRONG LĨNH VỰC KINH DOANH THỰC PHẨM THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Luật kinh tế Mã số: 8 38 01 07 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN BÁ BÌNH HÀ NỘI, 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn “Nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm theo pháp luật Việt Nam hiện nay” là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của cá nhân tôi. Kết quả nghiên cứu trong luận văn là do tác giả thực hiện. Các tài liệu, số liệu, kết quả nghiên cứu của các tổ chức, cá nhân khác được tham khảo, sử dụng, trích dẫn trong luận văn đều đã được ghi rõ nguồn gốc một cách trung thực. Tôi xin chịu trách nhiệm về những nội dung đã cam đoan ở trên. Tác giả luận văn Hạ Bích Phương MỤC LỤC MỞ ĐẦU.......................................................................................................................................................1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI TRONG LĨNH VỰC KINH DOANH THỰC PHẨM VÀ KHÁI QUÁT PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI TRONG LĨNH VỰC NÀY............................................................................9 1.1. Lược sử hình thành và định nghĩa nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm............................................................................................................9 1.2. Các hình thức nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm...........................................................................................................................................14 1.3. Đặc điểm của nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm...........................................................................................................................................16 1.4. Vai trò của nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm...........................................................................................................................................19 1.5. Khái quát pháp luật điều chỉnh nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm..........................................................................................................21 Chương 2: CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI TRONG LĨNH VỰC KINH DOANH THỰC PHẨM.........................................................................................................................................30 2.1. Điều kiện đối với bên nhượng quyền và bên nhận quyền...................................30 2.2. Bản giới thiệu nhượng quyền thương mại..................................................................32 2.3. Hợp đồng nhượng quyền thương mại...........................................................................35 2.4. Quyền và nghĩa vụ của bên nhượng quyền và bên nhận quyền........................39 2.5. Xử lý vi phạm pháp luật trong hoạt động nhượng quyền....................................47 2.6. Nhà nhượng quyền nước ngoài.......................................................................................51 Chương 3: THỰC TIỄN NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI TRONG LĨNH VỰC KINH DOANH THỰC PHẨM TẠI VIỆT NAM VÀ MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ....................................................................................................................................55 3.1. Thực tiễn nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm tại Việt Nam.........................................................................................................................55 3.2. Một số khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm ở Việt Nam cũng như hoàn thiện quy định pháp luật Việt Nam về lĩnh vực này...................................................................64 KẾT LUẬN...............................................................................................................................................72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................78 DANH MỤC CÁC CHỮ VIÊT TẮT AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực thương mại tự do ASEAN APEC Asia-Pacific Economic Cooperation Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á – Thái Bình Dương ASEAN Association of Southeast Asian Nations Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á ASEM Asia-Europe Meeting Diễn đàn hợp tác Á–Âu Doanh nghiệp vừa và nhỏ DNVVN EC European Community Cộng đồng châu Âu EU European Union Liên hiệp châu Âu FTC Federal Trade Commission Ủy ban Thương mại Liên bang Hoa Kỳ GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội IFA International Franchising Association Hiệp hội nhượng quyền quốc tế TP HCM Unidroit Thành phố Hồ Chí Minh International Institute for the Unification of Private Viện quốc tế về nhất thể hoá pháp luật tư Law WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Các hệ thống nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm tại Việt Nam tại thời điểm 01/01/2020...................................................................................58 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong các năm trở lại đây, Việt Nam đang có những điều kiện rất thuận lợi cho hoạt động kinh doanh phát triển đặc biệt là việc hội nhập kinh tế quốc tế, tự do hóa thương mại. Sở hữu lợi thế là sự ổn định chính trị, Việt Nam đã và đang được rất nhiều tập đoàn kinh tế lớn trên thế giới dành sự quan tâm đầu tư. Do nguồn nhân công dồi dào với dân số hơn 84 triệu người, nước ta là một trong ba thị phần bán lẻ sôi động nhất khu vực Thái Bình Dương. Cho tới năm 2020, Việt Nam đã mở mang quan hệ thương mại tới hơn 230 thị trường của các nước và vùng lãnh thổ; ký kết trên 100 Hiệp định thương mại song phương và Hiệp định khuyến khích và bảo hộ đầu tư. Thêm đó, nước ta cũng có mối quan hệ tốt đẹp với các tổ chức kinh tế, thương mại khu vực và thế giới như: WTO, ASEAN, AFTA, ASEM, APEC,... mở ra khá nhiều thời cơ cho các nhà đầu tư, kinh doanh trong và ngoài nước. Với sự phát triển mạnh mẽ của thương mại đã cho ra đời nhiều phương thức kinh doanh mang lại hiệu quả kinh tế cao cho thương nhân. Một trong những phương thức hiệu quả được nhiều nhà kinh doanh lựa chọn đó là phương thức “nhượng quyền thương mại” (tiếng Anh là “Franchise”). Các thương hiệu nước ngoài đến Việt Nam hiện nay chủ yếu theo hình thức nhượng quyền thương mại. Hàng trăm thương hiệu tới thời điểm hiện nay đã nhượng quyền tại Việt Nam trên nhiều lĩnh vực nhưng có lễ phổ biến hơn hết phải nói đến nhượng quyền thương mại trong ngành kinh doanh thực phẩm, phải kể đến các thương hiệu như đến từ các nước phát triển trên toàn cầu như Anh, Pháp, Mỹ, Đài Loan, Hong Kong, Nhật Bản…. Việt Nam cũng đã có một số thương hiệu trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm nhượng quyền thương mại ra nước ngoài như: Phở 24 (Công ty cổ phần Sản xuất Thương mại – Dịch vụ Phở hai mươi bốn), Cửa hàng cà phê Bobby Brewers (Công ty Trách nhiệm hữu hạn Vũ Giang),… Nhằm giúp hoạt động kinh doanh nhượng quyền thương mại nói chung và nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm nói riêng phát triển tốt hơn, Việt Nam đã có các quy định khá cụ thể như Luật thương mại 2005, Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi 2009, 2019), Luật Cạnh tranh 2014 (nay là Luật Cạnh 1 tranh 2018) và các nghị định, các văn bản hướng dẫn thi hành. Các văn bản trên đã và đang được áp dụng và mang lại kết quả khá tích cực, góp phần cho sự phát triển hoạt động nhượng quyền thương mại ở Việt Nam. Sự phát triển mạnh mẽ của phương thức nhượng quyền thương mại tại Việt Nam hiện nay rất cần có sự điều chỉnh đầy đủ của hệ thống pháp luật trong nước nhằm đáp ứng được nhu cầu hoạt động nhượng quyền thương mại đặc biệt trong ngành kinh doanh thực phẩm. Sự phát triển này cũng cần phải song song phù hợp với hệ thống pháp luật quốc tế về nhượng quyền thương mại. Việc tìm hiểu các quy định pháp luật về hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm là điều hết sức cần thiết, qua đó thấy được những khó khăn khi áp dụng trong thực tiễn để có những biện pháp nhằm hoàn thiện các quy định kể trên. Từ những lý do trên, em xin chọn đề tài “Nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm theo pháp luật Việt Nam hiện nay” làm đề tài khóa luận thạc sĩ của mình. Kết quả của nghiên cứu này hy vọng sẽ đóng góp phần nào cho việc nghiên cứu các vấn đề lý luận liên quan đến nhượng quyền thương mại và nhượng quyền thương mại trong hoạt động kinh doanh thực phẩm theo quy định của pháp luật Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Nhượng quyền thương mại là hình thức kinh doanh phát triển và thành công ở nhiều quốc gia trên toàn cầu. Nhờ tính ưu việt và sức mạnh hệ thống, nhượng quyền thương mại là một trong những hình thức luôn được các thương nhân ưu tiên lựa chọn để tiến hành hoạt động kinh doanh cho các công ty của mình, đặc biệt là các công ty tại các quốc gia đang phát triển - nơi mà các thương hiệu thành công luôn tạo ra sự năng động cho thị trường thúc đẩy sự phát triển của đất nước. * Các nghiên cứu ở nước ngoài: - Rick Grossmann và Michael J. Katz, Esq (2017), “Franchise Bible” (Kinh Thánh về Nhượng quyền), là phiên bản thứ 8 của Entrepreneur Press - tạp chí Doanh nhân. Đây được đánh giá là cuốn sách có bước đi toàn diện nhất, hướng dẫn vấn đề liên quan đến nhượng quyền thương mại, là con đường dẫn đến thành công nhượng quyền thương mại. 2 - Robert Hayes (2011), “Cẩm nang hướng dẫn nhượng quyền kinh doanh”, nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM. Đây là một nguồn tài liệu tham khảo rất hữu ích dành cho tất cả các bên nhượng quyền và bên nhận quyền tiềm năng, cung cấp thông tin chi tiết về mô hình nhượng quyền cũng như lợi ích mà các bên tham gia nhận được. Cẩm nang đã phân tích những ưu và nhược điểm của mô hình nhượng quyền, cách thức xây dựng hoặc mua được một thương hiệu thành công, cách thức lựa chọn được một thương hiệu nhượng quyền phù hợp với khả năng và mục tiêu tài chính. Cuốn sách này cũng hướng dẫn cả cách thức quản lý các hoạt động thường nhật, thu hút và giữ chân khách hàng, tuyển dụng và huấn luyện nhân viên, kiểm soát chi phí, hạch toán tài chính, thỏa thuận pháp lý, chào hàng, tiếp thị, mở rộng thị trường quốc tế cùng nhiều vấn đề liên quan khác. - Yanos Gramatidis & Dennis Campbell, International Franchising: “An indepth treatment of business and legal techniques” (Nhượng quyền thương mại quốc tế: Nghiên cứu chuyên sâu về kinh doanh và kỹ thuật pháp lý): Phân tích các đặc điểm và cách thức tiến hành hoạt động nhượng quyền thương mại, đặc biệt là nhượng quyền thương mại quốc tế được biên tập bởi Yanos Gramatidis & Dennis Campbell trên cơ sở Báo cáo hội thảo được tổ chức tại Trường Luật McGeorge tại Waidring, Áo. * Các nghiên cứu ở Việt Nam: - Lý Quý Trung (2006), “Franchise - Bí quyết thành công bằng mô hình nhượng quyền kinh doanh”, Nhà xuất bản Trẻ [28]. Cuốn sách đã chia sẻ những kiến thức và kinh nghiệm thực tế với nhiều doanh nhân khác được hình thành trong suốt quá trình tác giả tự nghiên cứu để áp dụng mô hình kinh doanh nhượng quyền cho chính doanh nghiệp của mình. - Nguyễn Bá Bình (2008), “Hợp đồng nhượng quyền thương mại có yếu tố nước ngoài theo pháp luật Việt Nam”, đăng trên Tạp chí Luật học số 5/2008 [3]. Bài viết đã phân tích những quy định của pháp luật Việt Nam đối với hợp đồng nhượng quyền thương mại có yếu tố nước ngoài. - Nguyễn Minh Dũng (2010), “Hoạt động nhượng quyền thương mại của hệ thống nhà hàng pizza và kinh nghiệm cho các doanh nghiệp kinh doanh đồ ăn 3 nhanh Việt Nam”, khóa luận tốt nghiệp, Trường Đại học Ngoại thương [13]. Khóa luận đã nghiên cứu về hệ thống nhượng quyền của Pizza Hut trên thế giới cũng như tại Việt Nam, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho doanh nghiệp Việt Nam muốn kinh doanh nhượng quyền ở lĩnh vực đồ ăn nhanh. - Vũ Đặng Hải Yến (2008), “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về pháp luật điều chỉnh nhượng quyền thương mại trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam”, Luận án tiến sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội [32]. Công trình nghiên cứu chủ yếu làm rõ và giải quyết những vấn đề lý luận và thực tiễn của pháp luật về hoạt động nhượng quyền thương mại ở Việt Nam, xây dựng định hướng và giải pháp góp phần hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả thực tiễn. - Nguyễn Thị Vân (2011): “Hợp đồng nhượng quyền thương mại theo pháp luật Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế”, Luận văn thạc sỹ Luật học, Khoa Luật, Đại học quốc gia Hà Nội [31]. Công trình nghiên cứu chủ yếu tiếp cận và đi sâu nghiên cứu một cách cơ bản, toàn diện và có hệ thống các vấn đề lý luận và thực tiễn về hợp đồng về nhượng quyền thương mại và pháp luật về hợp đồng nhượng quyền thương mại trong bối cảnh hội nhập quốc tế… Ngoài những công trình nghiên cứu kể trên, còn có các công trình nghiên cứu khác liên quan đến đề tài trên các tạp chí khoa học như: “Hoàn thiện khung pháp lý về nhượng quyền thương mại” của tác giả Bùi Ngọc Cường, Tạp chí nghiên cứu lập pháp số 103/2007 [12], bài viết của tác giả Nguyễn Thanh Tú “Nhượng quyền thương mại dưới góc độ pháp luật cạnh tranh” [30], bài viết của Nguyễn Khánh Trung “Nhượng quyền thương mại tại Việt Nam – Giải pháp nào cho sự phát triển bền vững” đăng trên Thời báo Kinh tế Sài Gòn [29]. Có thể nói, các công trình nghiên cứu kể trên đã phản ánh khá đầy đủ bản chất, đặc điểm của hoạt động nhượng quyền thương mại; các bước triển khai nhượng quyền thương mại dưới góc độ là bên nhượng quyền và bên nhận quyền; phân tích các thương hiệu đã thành công điển hình trong hoạt động kinh doanh nhượng quyền. Mặc dù đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về hoạt nhượng quyền thương mại nhưng chỉ chủ yếu ở phương diện nhượng quyền thượng mại chung nhất mà chưa đào sâu nghiên cứu những vấn đề liên quan đến nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm. 4 Vì vậy, trên cơ sở tìm hiểu và đánh giá các đề tài đã nghiên cứu, có thể thấy rằng chưa có một đề tài nào nghiên cứu chuyên sâu, cụ thể hoạt động nhượng quyền thương mại trong ngành thực phẩm theo quy định pháp luật tại Việt Nam. Vì vậy, việc thực hiện đề tài luận văn sẽ không bị trùng lặp và có ý nghĩa lý luận lẫn thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: - Làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về hoạt động nhượng quyền thương mại và nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm tại Việt Nam thời gian qua. - Làm rõ các quy định của pháp luật Việt Nam về nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm. - Đánh giá thực trạng hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm ở Việt Nam hiện nay. - Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm ở Việt Nam cũng như hoàn thiện pháp luật Việt Nam trong lĩnh vực này. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Nghiên cứu cơ sở lý luận chung của hoạt động nhượng quyền thương mại. - Thu thập các số liệu về tình hình hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm ở nước ta trong những năm gần đây. - Đánh giá thực tiễn áp dụng hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm theo quy định pháp luật nước ta hiện nay. - Rà soát, nghiên cứu các quy định pháp luật Việt Nam hiện hành về nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm. - Tìm ra những lý do dẫn đến việc áp dụng các quy định pháp luật về nhượng quyền thương mại chưa mang lại hiệu quả cao; từ đó đưa ra những giải pháp, khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm và hoàn thiện pháp luật Việt Nam trong lĩnh vực này. 5 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm theo quy định của pháp luật, không tập trung vào các ngành khác cũng được ứng dụng nhiều trong hoạt động kinh doanh nhượng quyền thương mại như bán lẻ, dịch vụ… 4.2. Phạm vi nghiên cứu Hoạt động nhượng quyền thương mại diễn ra trong rất nhiều ngành nghề, lĩnh vực kinh doanh, tuy nhiên đề tài chỉ nghiên cứu hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm của các doanh nghiệp Việt Nam và nước ngoài đang hoạt động trên thị trường Việt Nam. Đề tài cũng chỉ tập trung nghiên cứu các quy định về nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm mà không đi sâu vào các quy định về kinh doanh thực phẩm. Đề tài tập trung đánh giá thực trạng hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực thực phẩm tại Việt Nam trong khoảng thời gian mười năm trở lại đây. 5. Cơ sở lý luận và Phương pháp nghiên cứu Để giải quyết những nhiệm vụ nghiên cứu được đặt ra, luận văn dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Bên cạnh đó, luận văn còn sử dụng các phương pháp sau: - Phương pháp phân tích, tổng hợp nhằm làm sáng tỏ những vấn đề lý luận cơ bản về nhượng quyền thương mại và nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm; - Phương pháp thống kê để thấy được số lượng hệ thống nhượng quyền thương mại và nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm trong nền kinh tế toàn cầu, nền kinh tế Việt Nam; - Phương pháp điều tra, khảo sát thực tiễn nắm bắt được những khó khăn vướng mắc trong quá trình thực hiện các quy định về nhượng quyền thương mại và những khó khăn từ phía các bên nhượng quyền và bên nhận quyền thương mại; - Phương pháp so sánh giữa các quy định của pháp luật về nhượng quyền thương mại theo Luật thương mại 2005 và các văn bản trước đây, các văn bản có liên quan khác. 6 - Phương pháp tổng hợp dữ liệu: Bao gồm dữ liệu từ nguồn thứ cấp và sơ cấp như nguồn Internet, sách, tạp chí, báo trong lĩnh vực nhượng quyền thương mại đặc biệt là nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn Về lý luận: Trên cơ sở nghiên cứu, phân tích và đánh giá thực trạng hoạt động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm. Luận văn đã hệ thống hóa về mặt lý luận để làm sáng tỏ khái niệm nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm cũng như khái quát pháp luật Việt Nam về nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực này. Khái quát hóa hệ thống pháp luật liên quan đến nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm từ đó phân tích một số vấn đề pháp lý hạn chế sự phát triển của hoạ t động nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm trong thời gian qua từ đó đưa ra các khuyến nghị nhằm tháo gỡ những khó khăn trên. Về thực tiễn: Hiện nay những công trình nghiên cứu luận văn liên quan đến nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu dưới góc độ kinh tế và những ảnh hưởng của hoạt động này tới đời sống xã hội. Luận văn nghiên cứu thực tiễn hoạt động nhượng quyền thương mại và nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm theo quy định pháp luật Việt Nam hiện hành. Từ đó, tìm ra những bất cập trong quá trình áp dụng và đưa ra một số khuyến nghị trong hoạt động nhượng quyền thương mại qua ngành kinh doanh thực phẩm qua các quy định của pháp luật. Nhờ việc phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động nhượng quyền thương mại và nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm tại Việt Nam, các thương nhân muốn kinh doanh theo phương thức và lĩnh vực này sẽ có cái nhìn phổ quát hơn nhằm nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm trong bối cảnh hội nhập quốc tế. 7. Kết cấu của luận văn Luận văn “Nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm theo pháp luật Việt Nam hiện nay” được chia làm 3 phần: phần mở đầu, phần nội dung và phần kết luận. Trong đó, phần nội dung gồm 3 chương: 7 Chương 1. Một số vấn đề lý luận về nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm và khái quát pháp luật Việt Nam về nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực này. Chương 2. Các quy định của pháp luật Việt Nam về nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm Chương 3. Thực tiễn nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm tại Việt Nam và một số khuyến nghị Ngoài ra, luận văn còn có Lời cam đoan; Mục lục; Bảng viết tắt và Danh mục tài liệu tham khảo. 8 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI TRONG LĨNH VỰC KINH DOANH THỰC PHẨM VÀ KHÁI QUÁT PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ NHƯỢNG QUYỀN THƯƠNG MẠI TRONG LĨNH VỰC NÀY 1.1. Lược sử hình thành và định nghĩa nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm 1.1.1. Lược sử hình thành của nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm Nhượng quyền thương mại đã được chứng minh là một trong những phương thức kinh doanh thành công nhất trong vòng 100 năm qua, kể từ sau Thế chiến thứ II. Nhượng quyền thương mại được cho là đã xuất hiện vào khoảng thế kỷ 17-18 tại Châu Âu. Nhưng nhượng quyền thương mại được chính thức thừa nhận tại Hoa Kỳ vào giữa thế kỷ 19, khi mà nhà máy Singer (nhà máy phân phối máy khâu) ký kết hợp đồng nhượng quyền kinh doanh đầu tiên cho đối tác của mình vào năm 1851. Singer đã ký hợp đồng nhượng quyền và trở thành người đi đầu trong việc thoả thuận hình thức nhượng quyền. Trong thời gian này, khuôn khổ nhượng quyền chỉ liên quan đến chuyển quyền phân phối và bán sản phẩm của các nhà sản xuất. Sau chiến tranh thế giới thứ II, hình thức này đã thực sự bùng nổ và phát triển rất mạnh mẽ, với sự ra đời của hàng loạt hệ thống nhà hàng, khách sạn và các hệ thống phân phối theo kiểu bán lẻ đồng nhất về nhãn hiệu, cơ sở vật chất, cung cách phục vụ là đặc điểm cơ bản để nhận dạng những hệ thống kinh doanh theo phương thức này. Sau đó, nhượng quyền thương mại trở thành phương thức kinh doanh hết sức thịnh hành, không chỉ tại Hoa Kỳ mà còn ở những nước phát triển khác như Anh, Pháp... Trên thế giới, toàn cầu hoá diễn ra nhanh và mạnh trong tất cả các lĩnh vực tạo điều kiện cho "làn sóng" nhượng quyền thương mại phát triển rầm rộ trong những năm gần đây. Nhiều tổ chức phi chính phủ với tôn chỉ thúc đẩy phát triển, hỗ trợ và quảng bá hoạt động nhượng quyền thương mại đã được thành lập. Điển hình là Hội đồng nhượng quyền thương mại Thế giới (World Franchise Council), ra 9 đời vào năm 1994, có thành viên là các hiệp hội nhượng quyền thương mại của nhiều quốc gia. Ngoài ra, một tổ chức uy tín và lâu đời nhất là Hiệp hội nhượng quyền quốc tế (International Franchise Association) được thành lập năm 1960, có khoảng 30.000 thành viên bao gồm các doanh nghiệp nhượng quyền và nhận quyền. Năm 2017 tổng doanh thu hoạt động nhượng quyền thương mại trên thế giới chiếm hai nghìn tỷ USD và đứng đầu là Mỹ. Tại Mỹ, 90% công ty kinh doanh theo hình thức nhượng quyền thương mại tiếp tục hoạt động sau 10 năm và 5% công ty theo hợp đồng thương hiệu thất bại trong năm đầu tiên so với 38% công ty độc lập thất bại tại cùng thời điểm đó. Hoạt động nhượng quyền chiếm 1/4 tổng mức bán lẻ, thu hút 1/7 tổng lao động ở Mỹ và có hơn 500 nghìn cửa hàng nhượng quyền. Ở Châu Âu, có hơn bốn nghìn hệ thống nhượng quyền; với hơn một nghìn cửa hàng nhượng quyền, doanh thu đạt khoảng 100 tỉ Euro, tạo ra hơn 1,5 triệu việc làm. Riêng ở Anh, nhượng quyền là một trong những hoạt động tăng trưởng nhanh nhất của nền kinh tế với khoảng 32 nghìn doanh nghiệp nhượng quyền, doanh thu trung bình 8,9 tỷ bảng Anh/năm, giải quyết việc làm cho 317 nghìn lao động và chiếm trên 1/3 thị phần bán lẻ. Tại Úc, có khoảng năm tư nghìn cửa hàng nhượng quyền, đóng góp 12% vào GDP và tạo hàng trăm ngàn việc làm cho người lao động [37]. Theo Hiệp hội nhượng quyền Quốc tế (IFA) thì nhượng quyền kinh doanh tại châu Á đã tạo doanh thu hơn 500 tỷ đô la Mỹ mỗi năm. Từ năm 1980, nhượng quyền đã xuất hiện ở Trung Quốc. Đến năm 2004, nước này đã có trên hai nghìn hệ thống nhượng quyền (nhiều nhất thế giới), với 120 nghìn cửa hàng nhượng quyền ở hầu hết các lĩnh vực. Biểu đồ tăng trưởng hoạt động nhượng quyền của Trung Quốc “tăng tốc” kể từ khi nước này gia nhập WTO. Từ năm 2000, các cửa hàng nhận nhượng quyền tăng 55%, bình quân mỗi năm hệ thống nhượng quyền tăng 38%, vượt xa mức tăng trưởng 10%/năm của hàng tiêu dùng. Đặc biệt, hệ thống nhượng quyền thương mại của doanh nghiệp Trung Quốc cạnh tranh ngang hàng với các thương hiệu nhượng quyền nổi tiếng của thế giới. Tại Thái Lan, số hợp đồng nhượng quyền đang tăng rất nhanh, trong đó có tới 67% thuộc khu vực doanh nghiệp vừa và nhỏ. Bộ Thương mại 10 Thái Lan công bố chương trình khuyến khích và quảng bá thương hiệu nội địa ra thị trường thế giới thông qua hệ thống nhượng quyền thương mại. Các doanh nghiệp kinh doanh theo hình thức này được hỗ trợ đào tạo trung và ngắn hạn về công nghệ nhượng quyền. Do vậy, năm 2004 đạt doanh số 25 triệu Baht, năm 2005 tăng 10% và tăng rất nhanh cho các năm tiếp theo. Tại Nhật Bản, nhượng quyền phát triển mạnh từ năm 1996, đến năm 2004 đã có khoảng 220 nghìn cửa hàng kinh doanh theo hình thức nhượng quyền thương mại, doanh thu từ hệ thống này vào khoảng 150 tỉ USD, tăng trưởng 7%/năm [37]. Tại Việt Nam, theo thống kê của Bộ Công Thương, tính từ năm 2007 đến nay đã có 206 doanh nghiệp với hàng trăm nhãn hiệu được cấp phép nhượng quyền tại Việt Nam với nhiều mô hình kinh doanh, từ sản xuất dược phẩm đến cửa hàng cho thuê xe hay đào tạo bán hàng, cửa hàng tiện lợi, mô hình giáo dục trẻ em, kinh doanh quần áo, giày dép thời trang [40],… Tuy nhiên, nhiều nhất chính là các chuỗi nhà hàng ăn uống. Trên thực tế, phần lớn các thương hiệu được nhượng quyền tại Việt Nam đến từ các quốc gia châu Á. Doanh nghiệp nhượng quyền thương mại mạnh nhất ở Việt Nam thời gian qua là Mc Donald’s, thương hiệu này đến thị trường Việt Nam vào giữa năm 2013 và chính thức 2014 đã triển khai nhượng quyền. Với tham vọng lớn về thị trường Việt Nam có tiềm năng như Trung Quốc nên Mc Donald’s đã đưa ra chỉ tiêu trong 2 năm từ 2014-2016 sẽ phát triển 100 chi nhánh tại Việt Nam. Nhưng sau 4 năm Mc Donald’s đánh giá lại thị trường Việt Nam thì kế hoạch này phải đến năm 2024 mới thực hiện được. Bên cạnh McDonald’s, các thương hiệu khác cũng có nhượng quyền tại Việt Nam như: Baskin Robbins, Haagen-Dazs (Hoa Kỳ), Pizza Hut, Kentucky Fried Chicken, Pepper Lunch, Burger King (Singapore), Lotteria, Caffe Bene, Tous Les Jours, BBQ Chicken (Hàn Quốc), Swensen’s (Malaysia), Oasis, Karren Millen, Warehouse, Topshop, Coast London (Anh), Bulgari, Moschino, Rossi (Italy)… Trong khi đó một số doanh nghiệp Việt Nam cũng đã tích cực triển khai phát triển thương hiệu ở nước ngoài như Trung Nguyên, Phở 24, Kinh Đô Bakery, Ninomax, giày dép T&T… 11 Nước ta cũng đang được các chuyên gia nước ngoài đánh giá là một thị trường lý tưởng của hoạt động bán lẻ. Theo Ông Luke Kim, Giám đốc Công ty A.S Louken của Singapore cũng cho biết hầu hết các thương hiệu trên thế giới nhượng quyền thành công tại Singapore như thương hiệu giày da thời trang Charles & Keiths và một số thương hiệu thức ăn nhanh như Break Talk, Cavana đều đang có ý định nhắm đến Việt Nam. "Thị trường VN đã bắt đầu chín muồi để các thương hiệu trong và ngoài nước áp dụng nhượng quyền thương mại", ông Luke Kim nhận xét [24]. Bà Nguyễn Phi Vân, Chủ tịch Công ty Retail & Franchise Asia, thành viên sáng lập và điều hành World Franchise Associated chia sẻ với báo chí, xu hướng các thương hiệu vào Việt Nam sẽ còn tiếp tục trong 3 năm tới. Trong số này, các thương hiệu từ khu vực (ví dụ như Malaysia, Singapore hay Thái Lan, Philippines) sẽ vào cùng với các thương hiệu quốc tế [27]. 1.1.2. Định nghĩa nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm Nhượng quyền thương mại là một hình thức kinh doanh đã được nhiều nước trên thế giới áp dụng. Nhiều định nghĩa được nêu ra của nhiều trường phái khác nhau nhằm giải thích, hướng dẫn các doanh nghiệp thực hiện hoạt động kinh doanh nhượng quyền đạt hiệu quả. Tuy nhiên, do sự khác biệt về quan điểm và môi trường kinh tế, chính trị, xã hội giữa các quốc gia, nên các định nghĩa này thường khác nhau. Các định nghĩa trình bày sau đây được chọn lọc dựa trên sự khác nhau trong việc quản lý, điều chỉnh các hoạt động nhượng quyền thương mại của một số quốc gia, tổ chức tiêu biểu. Hiệp hội nhượng quyền quốc tế (The International Franchise Association) đã đưa ra định nghĩa nhượng quyền thương mại như sau: "Nhượng quyền thương mại là mối quan hệ theo hợp đồng, giữa Bên nhượng quyền và Bên nhận quyền, theo đó Bên nhượng quyền đề xuất hoặc phải duy trì sự quan tâm liên tục tới doanh nghiệp của Bên nhận quyền trên các khía cạnh như: bí quyết kinh doanh (know-how), đào tạo nhân viên; Bên nhận quyền hoạt động dưới nhãn hiệu hàng hóa, phương thức, phương pháp kinh doanh do Bên nhượng quyền sở hữu hoặc kiểm soát; và Bên nhận quyền đang, hoặc sẽ tiến hành đầu tư đáng kể vốn vào doanh nghiệp bằng các nguồn lực của mình". 12 Theo Uỷ ban Thương mại Liên bang Hoa Kỳ (The US Federal Trade Commission – FTC): “Hợp đồng nhượng quyền thương mại là hợp đồng theo đó Bên nhượng quyền: (i) hỗ trợ đáng kể cho Bên nhận quyền trong việc điều hành doanh nghiệp hoặc kiểm soát chặt chẽ phương pháp điều hành doanh nghiệp của Bên nhận; (ii) li-xăng nhãn hiệu cho Bên nhận quyền để phân phối sản phẩm hoặc dịch vụ theo nhãn hiệu hàng hóa của Bên nhượng quyền và (iii) yêu cầu Bên nhận quyền thanh toán cho Bên nhượng quyền một khoản phí tối thiểu.” Còn Cộng đồng chung Châu Âu (EC) (nay là Liên minh Châu Âu (EU)) chỉ ra nhượng quyền thương mại là một "Tập hợp những quyền sở hữu công nghiệp và sở hữu trí tuệ liên quan tới nhãn hiệu hàng hóa, tên thương mại, biển hiệu cửa hàng, giải pháp hữu ích, kiểu dáng, bản quyền tác giả, bí quyết, hoặc sáng chế sẽ được khai thác để bán sản phẩm, hoặc cung cấp dịch vụ tới người sử dụng cuối cùng". Tại Việt Nam, khái niệm nhượng quyền thương mại được quy định tại Điều 284, Luật Thương mại 2005 như sau: “Nhượng quyền thương mại là hoạt động thương mại, theo đó bên nhượng quyền cho phép và yêu cầu bên nhận quyền tự mình tiến hành việc mua bán hàng hoá, cung ứng dịch vụ theo các điều kiện sau đây: 1. Việc mua bán hàng hoá, cung ứng dịch vụ được tiến hành theo cách thức tổ chức kinh doanh do bên nhượng quyền quy định và được gắn với nhãn hiệu hàng hoá, tên thương mại, bí quyết kinh doanh, khẩu hiệu kinh doanh, biểu tượng kinh doanh, quảng cáo của bên nhượng quyền; 2. Bên nhượng quyền có quyền kiểm soát và trợ giúp cho bên nhận quyền trong việc điều hành công việc kinh doanh.” Ngoài ra, để hướng dẫn chi tiết Luật Thương mại về hoạt động nhượng quyền thương mại, chính phủ đã ban hành Nghị định 35/2006/NĐ-CP,, Nghị định 120/2011/NĐ-CP, Nghị định 08/2018/NĐ-CP và Bộ Thương mại (nay là Bộ Công thương) đã ban hành Thông tư 09/2006/TT-BTM hướng dẫn chi tiết đăng ký hoạt động nhượng quyền thương mại. Có thể thấy, những cơ sở pháp lý trên đây đã cung cấp một cách khá đầy đủ định nghĩa, các nguyên tắc và hướng dẫn cho việc tiến hành hoạt động nhượng quyền thương mại tại Việt Nam. Khái niệm nhượng quyền thương mại được ghi nhận trong Luật Thương mại Việt Nam khá tương đồng với pháp luật các nước và về cơ bản đã thể hiện được bản chất của hoạt động này. Do 13 sự khác biệt về quan điểm và môi trường kinh tế, chính trị, xã hội giữa các quốc gia, đã có nhiều định nghĩa khác nhau về nhượng quyền thương mại. Có thể thấy rằng các định nghĩa trên dù được thể hiện một cách khác nhau nhưng đều chứa đựng những nội dung giống nhau đó là: Một bên (bên nhượng quyền) sở hữu hoặc kiểm soát các quyền sở hữu trí tuệ hoặc công nghiệp và phương thức kinh doanh; Một bên độc lập (bên nhận quyền) tiến hành kinh doanh trong đó sử dụng các quyền sở hữu trí tuệ hoặc công nghiệp và phương thức kinh doanh của bên nhượng quyền; Có một hợp đồng cấp quyền giữa bên nhượng quyền và bên nhận quyền ràng buộc hai bên trong việc cấp quyền và sử dụng các quyền được cấp; Bên nhận quyền phải trả phí cho việc được nhận quyền; Giao dịch giữa hai bên không phải là giao dịch một lần mà là giao dịch mang tính thường xuyên và liên tục trong suốt thời hạn của hợp đồng nhượng quyền. Trên cơ sở các định nghĩa và đặc điểm của nhượng quyền thương mại nêu trên, nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm ở Việt Nam có thể được định nghĩa như sau: “Nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm là một hoạt động thương mại theo đó bên nhượng quyền cho phép bên nhận quyền độc lập tiến hành việc mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ thực phẩm gắn liền với các đối tượng sở hữu trí tuệ do bên nhượng quyền sở hữu hoặc kiểm soát, bên nhượng quyền hỗ trợ và kiểm soát thường xuyên đối với việc kinh doanh của bên nhận quyền.” 1.2. Các hình thức nhượng quyền thương mại trong lĩnh vực kinh doanh thực phẩm Từ lịch sử hình thành và phát triển của nhượng quyền thương mại có thể thấy rằng hoạt động nhượng quyền thương mại rất đa dạng và phong phú bao gồm nhiều hình thức khác nhau. Các chuyên gia đã đưa ra nhiều cách phân loại nhượng quyền thương mại dựa trên các tiêu chí như: Phạm vi lãnh thổ, Nội dung của hoạt động kinh doanh, cách thức tiến hành nhượng quyền, cách thức phát triển hoạt động … Căn cứ vào phạm vi lãnh thổ có hai loại nhượng quyền là nhượng quyền thương mại trong nước và nhượng quyền thương mại quốc tế. - Nhượng quyền thương mại trong nước là nhượng quyền thương mại trong phạm vi một quốc gia. 14