Tài liệu Nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa trong các chế định của phần chung bộ luật hình sự việt nam hiện hành

Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA LUẬT BỘ MÔN TƯ PHÁP LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP Tên đề tài: NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO XÃ HỘI CHỦ NGHĨA TRONG CÁC CHẾ ĐỊNH CỦA PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH Giảng viên hướng dẫn: Ts. Phạm Văn Beo GVHD: Ts. Phạm Văn Beo Sinh viên thực hiện: Hứa Văn Biên Mssv: 5075245 Lớp Tư pháp 03 – K33 1 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU.............................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài.......................................................................................................1 2. Mục đích của đề tài....................................................................................................2 3. Phạm vi nghiên cứu...................................................................................................2 4. Phương pháp nghiên cứu............................................................................................2 5. Cơ cấu của đề tài........................................................................................................2 CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Nhân đạo và pháp luật.............................................................................................4 1.1.1. Khái niệm nhân đạo.............................................................................................4 1.1.2. Mối liên hệ giữa nhân đạo và pháp luật...............................................................6 1.2. Nhân đạo - nguyên tắc cơ bản của Luật hình sự Việt Nam.....................................9 1.2.1. Khái niệm nguyên tắc nhân đạo của luật hình sự Việt Nam................................9 1.2.2. Nội dung của nguyên tắc nhân đạo trong luật hình sự Việt Nam.......................10 1.2.3. Ý nghĩa của nguyên tắc nhân đạo trong luật hình sự Việt Nam.........................17 CHƯƠNG 2 SỰ THỂ HIỆN CỦA NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO TRONG CÁC CHẾ ĐỊNH CỦA PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH 2.1. Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo trong chế định hồi tố theo Luật hình sự Việt Nam.............................................................................................................................20 2.2. Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo trong chế định miễn trách nhiệm hình sự. . .22 2.3. Sự thể hiện nguyên tắc nhân đạo trong chế định thời hiệu....................................26 2.4. Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo trong chế định miễn hình phạt....................30 2.5. Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo trong trong chế định giảm thời hạn chấp hành hình phạt..............................................................................................................33 2.6. Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo trong chế định án treo.................................35 2.7. Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo trong chế định xóa án tích..........................36 CHƯƠNG 3 HOÀN THIỆN CÁC CHẾ ĐỊNH CỦA PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH THEO YÊU CẦU CỦA NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO 3.1. Những hạn chế trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam năm hiện hành so với yêu cầu của nguyên tắc nhân đạo......................................................39 3.1.1. Miễn trách nhiệm hình sự cho người tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội còn hạn chế trong quy định áp dụng đối với những người đồng phạm.......................39 GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 2 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành 3.1.2. Luật chưa quy định đối với những trường hợp miễn trách nhiệm hình sự khác (ngoài miễn trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội) là giao người phạm tội cho gia đình, cơ quan, tổ chức giám sát, giáo dục...............................40 3.1.3. Nhà làm luật nước ta chưa có sự phân hóa cụ thể giữa hai chế định – miễn trách nhiệm hình sự và miễn hình phạt (Điều 54, Điều 314)................................................40 3.1.4. Luật không quy định rõ cơ sở để xem xét và quyết định có áp dụng thời hiệu hay không đối với bản án tù chung thân và tử hình............................................................41 3.1.5. Luật quy định tại khoản 2 Điều 46 Bộ luật Hình sự sẽ tạo cho Tòa án có quyền tùy nghi trong việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ.......................................................41 3.1.6. Quy định tại điểm b khoản 1 Điều 46 Bộ luật Hình sự tạo ra những khó khăn, vướng mắt nhất định cho hoạt động xét xử..................................................................43 3.1.7. Luật chưa quy định trong trường hợp người bị kết án được hưởng án treo, nếu không có nơi làm việc ổn định và không có nơi thường trú rõ ràng thì Tòa án sẽ giao cho ai?..........................................................................................................................44 3.2. Quan điểm hoàn thiện và những đề xuất hoàn thiện Bộ luật Hình sự nhằm đảm bảo nguyên tắc nhân đạo trong các chế định của phần chung Bộ Luật Hình sự Việt Nam hiện hành.............................................................................................................44 3.2.1. Cần quy định miễn trách nhiệm hình sự do tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội đối với tất cả những người đồng phạm khi có những căn cứ cụ thể........................44 3.2.2. Bộ luật Hình sự 1999 cần bổ sung vào khoản 2 Điều 69 là đối với tất cả các trường hợp miễn trách nhiệm hình sự, người phạm tội đều bị gia đình hoặc cơ quan, tổ chức giám sát, giáo dục................................................................................................45 3.2.3. Nhà làm luật nước ta cần nghiên cứu để tách biệt hai chế định – miễn trách nhiệm hình sự và miễn hình phạt (Điều 54, Điều 314), để tạo thuận lợi cho thực tiễn áp dụng.............................................................................................................................45 3.2.4. Luật cần quy định rõ căn cứ và thời hạn để tạo cơ sở cho việc xem xét và quyết định có áp dụng thời hiệu hay không đối với bản án tù chung thân hoặc tử hình (khoản 4 Điều 55)....................................................................................................................46 3.2.5. Luật cần quy định rõ căn cứ và thời hạn để tạo cơ sở cho việc xem xét và quyết định có áp dụng thời hiệu hay không đối với bản án tù chung thân hoặc tử hình (khoản 4 Điều 55)....................................................................................................................47 3.2.6. Bộ luật Hình sự 1999 cần sửa đổi quy định tại điểm b khoản 1 Điều 46 theo hướng chỉ cần có sự “trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại”....................47 3.2.7. Luật cần quy định bổ sung vào khoản 2 Điều 60 theo hướng Tòa án giao người được hưởng án treo cho chính quyền địa phương hoặc nơi làm việc có quyền và lợi ích gắn bó, gần gũi nhất đối với họ để giám sát, giáo dục..................................................47 GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 3 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành 3.2.8. Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành cần bổ sung vào chế định xóa án một khái niệm án tích..................................................................................................................48 KẾT LUẬN.................................................................................................................49 GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 4 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành LỜI NÓI ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nhân đạo là giá trị có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với sự phát triển của xã hội loài người. Chính vì vậy, Đảng và Nhà nước ta trước sau như một khẳng định sự cần thiết phải thiết lập và thực hiện nhân đạo phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước và coi đó là một trong những nguyên tắc quan trọng của chính sách kinh tế - xã hội cũng như của công cuộc đổi mới, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Bởi là giá trị cực kỳ quan trọng, nhân đạo được đăng tải và thể hiện mạnh mẽ nhất và rõ nét nhất trong pháp luật. Nhân đạo vừa là thuộc tính, vừa là nội dung cơ bản của toàn bộ hệ thống pháp luật nói chung và của từng ngành luật nói riêng. Do vậy, cùng với những giá trị khác như công bằng, bình đẳng, dân chủ… nhân đạo có vai trò to lớn đối với xây dựng pháp luật, áp dụng pháp luật và toàn bộ đời sống pháp luật của xã hội. Tuy nhiên, trong sách báo pháp lý nước ta, vấn đề nhân đạo chưa được nghiên cứu tương xứng với vai trò và vị trí của nó. Tư tưởng nhân đạo chưa được đánh giá một cách thấu đáo và đầy đủ như một nguyên tắc chung của pháp luật cũng như của các ngành luật cụ thể. Vì vậy, làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản về tư tưởng nhân đạo dưới khía cạnh pháp lý là hướng nghiên cứu cần thiết và quan trọng. Xuất phát từ những vấn đề trên nên người viết quyết định chọn đề tài “Nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành” là đề tài luận văn tốt nghiệp của mình nhằm đóng góp một phần công sức nhỏ của mình vào việc xây dựng pháp luật Hình sự nói chung và vấn đề nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành nói riêng, vì thời gian có hạn nên người viết chỉ đi sâu vào một số chế định trong phần chung Bộ luật Hình sự năm 1999, mà cụ thể là: chế định miễn trách nhiệm hình sự; chế định thời hiệu; chế định miễn hình phạt; chế định giảm thời hạn chấp hành hình phạt; chế định án treo; chế định xóa án tích và hiệu lực hồi tố trong pháp luật Hình sự Việt Nam để làm rõ sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo trong các chế định đó. Nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành là vấn đề rộng, nhiều mặt, phức tạp, nên trong phạm vi và khả năng của người viết, khó có thể trình bài được một cách đầy đủ. Trên tinh thần đó, người viết mong đợi và chân thành cảm ơn những ý kiến đóng góp của quý thầy cô để đề tài luận văn này được hoàn thiện hơn. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 5 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành 2. Mục đích của đề tài Những quy định về Nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành đã được xây dựng và việc áp dụng các chế định đó vào thực tiễn đã thể hiện được yêu cầu của nguyên tắc nhân đạo trong pháp luật Hình sự Việt Nam. Tuy nhiên, bên cạnh những yêu cầu đã đạt được thì cũng còn nhiều hạn chế nhất định, đó là vấn đề cần phải được giải quyết. Do đó, người nghiên cứu cần phải đi sâu phân tích và đánh giá sự thể hiện nguyên tắc nhân đạo trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành. Trên cơ sở đó, người nghiên cứu đưa ra các kiến nghị cụ thể về việc hoàn thiện các chế định trong Bộ luật Hình sự nói riêng, trong pháp luật Hình sự Việt Nam nói chung trong thời kỳ đổi mới. 3. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận liên quan đến việc áp dụng nguyên tắc nhân đạo trong các chế định của phần chung Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành và việc áp dụng các quy định đó vào thực tiễn xét xử. Từ đó vạch ra những đề xuất cho pháp luật Hình sự Việt Nam nhằm hoàn thiện hơn về nguyên tắc nhân đạo trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành. 4. Phương pháp nghiên cứu: Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và Pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về đấu tranh, phòng ngừa và chống tội phạm. Đồng thời, người viết còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phương pháp hệ thống, phương pháp lịch sử cụ thể, phương pháp phân tích, so sánh, kết hợp lý luận với thực tiễn và một số phương pháp khác mà người viết đã vận dụng để hình thành bài luận văn này. 5. Cơ cấu của đề tài: gồm ba phần: Chương 1: Những vấn đề chung về nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Việt Nam Chương 2: Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành Chương 3: Hoàn thiện các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành theo yêu cầu của nguyên tắc nhân đạo Mặc dù đã cố gắng vận dụng những kiến thức đã học ở trường, cùng với thời gian tiếp cận thực tế, nhưng vẫn không tránh khỏi sự thiếu sót. Vì vậy, mong nhận được sự quan tâm và ý kiến đóng góp của thầy cô và các bạn. Người viết xin chân thành cám ơn quý thầy cô đã tận tình giảng dạy trong suốt thời gian qua, đặc biệt là thầy Phạm Văn Beo đã giúp đỡ hướng dẫn trong suốt quá trình làm luận văn tốt nghiệp GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 6 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành này. Điều này đã giúp cho sự nhận thức lập luận vấn đề của người viết đi đúng hướng và hiểu rõ hơn về nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Việt Nam nói chung, nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa trong các chế định của phần chung Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành nói riêng. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 7 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Nhân đạo và pháp luật 1.1.1. Khái niệm nhân đạo Trong tiến trình phát triển của nhân loại, nhân đạo luôn là niềm khát vọng cháy bỏng của con người. Cùng với những giá trị xã hội khác như công bằng, bình đẳng, dân chủ, pháp luật… nhân đạo là giá trị xã hội có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với sự phát triển của xã hội nói chung và của mỗi con người nói riêng. Tồn tại với tính cách là một trong những giá trị xã hội quan trọng, nhân đạo càng ngày càng khẳng định đầy đủ hơn trong các mối quan hệ giữa xã hội với cá nhân, giữa nhà nước và công dân, giữa các tổ chức xã hội và các thành viên của chúng, giữa con người và con người trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực phát luật. Trong lĩnh vực pháp luật, nhân đạo được thể hiện đầy đủ nhất và mạnh mẽ nhất, trở thành nền tảng tư tưởng, nội dung, thuộc tính và nguyên tắc của nó. Vấn đề nhân đạo là vấn đề con người, vì vậy, muốn làm sáng tỏ khái niệm nhân đạo, không thể không đi tìm cơ sở lý luận và thực tiễn của nhân đạo vốn được hiểu là “cái đức yêu thương con người, trên cơ sở tôn trọng phẩm giá, quyền và lợi ích con người”1, “là đạo đức thể hiện tình thương yêu với ý thức tôn trọng giá trị phẩm chất của con người”2, “là một từ ghép gốc Hán với nghĩa nhân là người và đạo là đường. Nhân đạo là đường là người, là đạo làm người, là thương yêu tôn trọng, bảo vệ giá trị, phẩm giá và quyền sống của con người”3 Trong lịch sử nhân loại đã có nhiều học thuyết đề cập đến vấn đề về bản chất con người, con người vừa là sản phẩm của tự nhiên, vừa là sản phẩm của xã hội. Ở trong con người, “cái tự nhiên” và “cái xã hội” cùng tồn tại trong một thể thống nhất. Bởi vừa là một thực thể sống, lại vừa mang bản chất xã hội, con người là một thực thể sinh học – xã hội. Trong quá trình hoạt động sống của mình, con người vừa phải chịu sự tác động của các quy luật tự nhiên lại vừa phải chịu sự tác động của các quy luật xã hội. Nhờ mặt xã hội mà mặt sinh học trong con người được phát triển ở trình độ cao hơn so với các động vật khác. “Bản chất con người”, vì vậy theo C.Mác “không phải là cái trừu tượng cố hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, con người là tổng hòa những quan hệ xã hội”.Trong cái “tổng hòa những quan hệ xã hội” đó, với tính cách là một thực thể sống lại mang bản chất xã hội, đồng thời là chủ thể tạo ra sự 1 Phạm Văn Tỉnh, Vấn đề nhân đạo trong Bộ luật Hình sự năm 1999, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 10 năm 2000, tr. 29. 2 Phạm Văn Tỉnh, Vấn đề nhân đạo trong Bộ luật Hình sự năm 1999, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 10 năm 2000, tr. 29. 3 Đại từ điển Tiếng Việt, Nxb. Văn hóa – Thông tin, Hà Nội, 1998, tr. 1238. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 8 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành tiến bộ xã hội, con người phải được yêu thương, được đối xử một cách công bằng, bình đẳng phù hợp với tính người, được tôn trọng phẩm giá, các quyền và lợi ích, trong đó có quyền được sống, quyền được tự do, quyền được mưu cầu hạnh phúc. Đó chính là những giá trị, “những đặc lợi” mà con người và chỉ con người mới được hưởng và phải được hưởng. Vì vậy, dù mang tính tự nhiên hay xã hội, tính phổ biến hay đặc thù (tương ứng với các điều kiện kinh tế - xã hội của từng quốc gia), những giá trị hay những “đặc lợi” đó của con người phải được Nhà nước ghi nhận và đảm bảo thực hiện trong tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực pháp luật. Thế nhưng, ngay từ khi mới ra đời, bằng việc thực hiện và ghi nhận nguyên tắc bất bình đẳng trong mọi mặt của đời sống xã hội, coi nô lệ là “công cụ biết nói”, Nhà nước chủ nô - kiểu nhà nước đầu tiên trong lịch sử xã hội loài người đã đàn áp, bóc lột và mặc sức chà đạp lên danh dự, nhân phẩm của người nô lệ. Người nô lệ không hề có bất kỳ một quyền và lợi ích nào, thậm chí cả quyền thiêng liêng nhất, đó là quyền được sống. Thay thế Nhà nước chủ nô và vốn được coi là tiến bộ hơn về mặt lịch sử so với Nhà nước chủ nô, song vì ghi nhận và thực hiện nguyên tắc bất bình đẳng về mặt xã hội, nên Nhà nước phong kiến dùng cả “vương quyền” để bóc lột, đàn áp nông dân và các tầng lớp lao động khác, chà đạp một cánh thô bạo lên danh dự và nhân phẩm của con người. Vốn được coi là tiến bộ hóa về mặt lịch sử so với Nhà nước phong kiến và dù chống lại cả “vương quyền” lẫn “thần quyền”, dù ghi nhận và lớn tiếng bảo vệ các quyền và lợi ích cơ bản của con người, song vốn được tổ chức và hoạt động trên cơ sở phương thức sản xuất bóc lột tinh vi, Nhà nước tư sản vẫn tiếp tục kế thừa bản chất bóc lột của các nhà nước trước nó. Nhà nước tư sản, một mặt ghi nhận các quyền và lợi ích của con người, nhưng mặt khác sử dụng các thủ đoạn và biện pháp tinh vi khác nhau để cản trở con người thực hiện các quyền và lợi ích đã được pháp luật ghi nhận hoặc để chà đạp lên chúng một cách thô bạo và mất tính người. Bản chất bóc lột của Nhà nước chủ nô, Nhà nước phong kiến và Nhà nước tư sản là miếng đất màu mỡ cho các tệ hại về đạo đức và lối sống trong các mối quan hệ giữa con người và con người, đặt biệt là giữa con người và con người thuộc các giai cấp và tầng lớp hay nhóm xã hội khác nhau tồn tại và phát triển. Chính vì vậy, trong các nhà nước bóc lột, những con người lao động nghèo khổ trong xã hội không những không được hưởng dù là ở mức tối thiểu nhất các quyền và lợi ích của con người mà còn tệ hơn nữa, họ bị xô đẩy xuống giới hạn tận cùng của tệ hại về đạo đức và lối sống, của sự dã man, bất công và vô nhân đạo. Trong những cảnh khốn cùng của sự bóc lột và đối xử bất công, dã man, tàn bạo, mất tính người từ đó, những người lao động nghèo khổ vẫn luôn hy vọng một cuộc sống tốt đẹp hơn và một trong những phương thức thực hiện hy vọng đó mà họ nhận thức được là vùng lên đấu tranh chống lại sự áp bức bóc lột cũng như chống lại GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 9 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành các tệ hại về đạo đức trong xã hội. Trong quá trình đấu tranh chống lại cái ác, các tệ hại về đạo đức và lối sống, đặt biệt là trong quá trình đấu tranh vì tự do, công bằng, bình đẳng, dân chủ, bác ái… xuất hiện trong quần chúng nhân dân lao động cũng như trong một số người tiến bộ thuộc các giai cấp bóc lột những tư tưởng coi trọng giá trị con người, ca ngợi cái thiện, chống lại cái ác và ở một trình độ cao hơn, ca ngợi các giá trị công bằng, bình đẳng, bác ái, ước mơ giải phóng con người khỏi mọi áp bức bóc lột, bất công, xây dựng một xã hội vì hạnh phúc của con người. Và đến khi chủ nghĩa Mác- Lênin ra đời với việc long trọng tuyên bố xóa bỏ chế độ tư hữu, xóa bỏ chế độ người bóc lột người và xác lập các mối quan hệ bình đẳng, công bằng về quyền và nghĩa vụ giữa con người với con người trong xã hội, giữa nhà nước và công dân với phương châm: tôn trọng và bảo vệ quyền con người, người với người là bạn, là đồng chí, là anh em, nhân đạo mới thực sự đã trở thành giá trị xã hội có ý nghĩa vô cùng to lớn đối với sự phát triển của xã hội, của Nhà nước và của cá nhân. Đó là những tư tưởng mang tính nhân đạo cao cả. Từ những điểm phân tích trên đây, có thể chia sẽ với quan điểm đã cho rằng “với cái đức yêu thương con người, trên cơ sở tôn trọng phẩm giá, quyền và lợi ích của con người, nhân đạo là phạm trù xã hội và là một giá trị xã hội được sản sinh trong quá trình đấu tranh chống cái ác của loài người, đặt biệt trong thời kỳ đấu tranh vì tự do, bình đẳng bát ái những tư tưởng nhân đạo đã được phát triển thành chủ nghĩa nhân đạo với tính cách là tổng thể những quan điểm thể hiện sự tôn trọng phẩm giá và quyền của con người, chăm lo đến hạnh phúc, sự phát triển toàn diện, chăm lo đến việc tạo ra những điều kiện sinh hoạt xã hội thuận lợi cho con người”4. Như vậy, ở nghĩa rộng, nhân đạo được hiểu là sự thừa nhận cá nhân (con người) là một giá trị, khẳng định lợi ích của con người là tiêu chí đánh giá các quan hệ xã hội. Vấn đề đạo đức, vì vậy là vấn đề con người, liên quan đến tất cả mọi người. Ở nghĩa hẹp, nhân đạo được hiểu là sự yêu thương, quý trọng con người, là sự đối xử nhân từ, có tình người đối với họ5. 1.1.2. Mối liên hệ giữa nhân đạo và pháp luật Cũng bởi là vấn đề con người, nhân đạo chẳng những có mối liên hệ mật thiết, đan xen và xâm nhập lẫn nhau với các giá trị xã hội khác như công bằng, bình đẳng, dân chủ… vốn được coi là “là những yếu tố không thể thiếu của nhân đạo” mà còn có mối liên hệ mật thiết với pháp luật. Những năm gần đây, trên sách báo khoa học pháp lý trong và ngoài nước, pháp luật được nhìn nhận không chỉ là công cụ, phương tiện, mà Nhà nước sử dụng để quản lý xã hội mà còn là một giá trị xã hội thực sự. Việc thừa nhận pháp luật như một giá trị 4 5 Phạm Văn Tỉnh, tài liệu đã dẫn, tr. 29. Hồ Sỹ Sơn, Nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb. Khoa học – Xã hội, Hà Nội, 2009, tr. 24. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 10 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành xã hội làm nảy sinh nhu cầu nghiên cứu về mối liên hệ giữa pháp luật và nhân đạo. Pháp luật được hiểu “là hệ thống các quy tắc xử sự có tính chất bắt buộc chung do Nhà nước ban hành hoặc thừa nhận và bảo đảm thực hiện, thể hiện ý chí giai cấp thống trị trong xã hội, được quy định bởi cơ sở kinh tế - xã hội, là yếu tố điều chỉnh các quan hệ xã hội nhằm tạo ra trật tự ổn định trong xã hội”6. Cùng là những giá trị xã hội, nhân đạo và pháp luật có mối liên hệ mật thiết với nhau. Mối liên hệ đó được thể hiện như sau: Thứ nhất, cả nhân đạo lẫn pháp luật đều có nội dung vật chất do phương thức sản xuất tương ứng quyết định. Chính đặc điểm này cho thấy được mối liên hệ bản chất giữa nhân đạo và pháp luật, vì sao mà pháp luật trước đây không có tính nhân đạo thực sự và sâu sắc. Do pháp luật trước đây được xây dựng trên nền tảng của cơ sở kinh tế hạ tầng thấp kém, vì vậy tính nhân đạo được thể hiện trong pháp luật cũng thấp hơn ngày nay. Thứ hai, cả nhân đạo lẫn pháp luật đều gắn liền với lợi ích mà trước hết là lợi ích của giai cấp thống trị về kinh tế và chính trị trong xã hội đó. Khi mà lợi ích của giai cấp thống trị trong xã hội phù hợp với lợi ích của giai cấp và tầng lớp khác trong xã hội, đặc biệt là phù hợp với lợi ích của đông đảo nhân dân lao động, thì cả nhân đạo lẫn pháp luật mới trở thành chuẩn mực chung cho mọi thành viên trong xã hội. Vì vậy, để xác lập nên hệ tư tưởng nhân đạo, giai cấp thống trị chẳng những phải biểu hiện lợi ích của mình thành lợi ích chung của toàn xã hội mà còn “phải gắn cho hệ tư tưởng của mình thành hệ tư tưởng duy nhất hợp lý, duy nhất có giá trị phổ biến”. Do đó, trong những điều kiện xã hội hiện nay, nhân đạo và pháp luật vượt lên trên tính giai cấp của chúng để trở thành những giá trị xã hội đích thực và đều là những phương tiện hữu hiệu điều chỉnh các quan hệ xã hội vốn rất đa dạng và phức tạp. Mặc khác, cả nhân đạo lẫn pháp luật đều có vai trò tác động mạnh mẽ đến nhận thức, tư duy, tình cảm và hành vi của mọi người trong xã hội. Tuy nhiên, để thể hiện được đầy đủ vai trò đó, cả nhân đạo lẫn pháp luật phải được dựa trên nền tảng tư tưởng coi con người là giá trị cao nhất, coi mục đích của tiến bộ xã hội là ngày càng thỏa mãn nhiều hơn nhu cầu và lợi ích chính đáng của con người. Thứ ba, cả nhân đạo lẫn pháp luật tồn tại, hoạt động trong sự tác động, bổ sung cho nhau nhằm duy trì và củng cố trật tự xã hội và trật tự pháp luật. Cũng như những cặp phạm trù: thiện - ác, tốt - xấu, công bằng – bất công, bình đẳng – bất bình đẳng, nhân đạo và mặt đối lập của nó là vô nhân đạo, từ lâu đã trở thành những tiêu chí đánh giá hành vi của con người. Khi Nhà nước và pháp luật ra đời, những tiêu chí đó còn được dùng để dánh giá nội dung và bản chất của pháp luật mà Nhà nước ban hành. 6 Võ Khánh Vinh, Giáo trình lý luận chung về Nhà nước và pháp luật, Đại học Huế, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2002, tr. 209. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 11 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành Cũng từ Nhà nước và pháp luật ra đời, nhân đạo chủ yếu được hóa thân vào pháp luật, cùng với pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội. Tuy nhiên, phạm vi, phương thức và cả hiệu quả điều chỉnh của nhân đạo và pháp luật không hoàn toàn giống nhau. Pháp luật, như đã nhấn mạnh, là những quy tắc xử sự đã được chuẩn hóa cho toàn xã hội. Trong khi đó, ngoài phạm vi đã được nâng lên thành luật, nhân đạo còn tồn tại dưới những hình thức khác, vì vậy nó còn có khả năng hỗ trợ cho pháp luật trong những trường hợp hay lĩnh vực mà pháp luật không thể hay không cần thiết phải điều chỉnh. Chính sự cùng tồn tại của nhân đạo và pháp luật có tác dụng hỗ trợ cho nhau làm cho các mối quan hệ xã hội vốn rất đa dạng và phức tạp phát triển lành mạnh, có trật tự, có tính người theo hướng và mục đích đã xác định trước. Thứ tư, pháp luật là phương tiện ghi nhận và thực hiện nhân đạo có hiệu quả nhất. Pháp luật ra đời còn là nhằm chuyển tải, chuẩn mực hóa quan niệm nhân đạo chung của xã hội. Nói cách khác, pháp luật là hình thức pháp lý của nhân đạo. Khi được thông qua pháp luật, tức thông qua những quy tắc xử sự có tính bắt buộc chung do nhà nước ban hành hoặc thừa nhận và bảo đảm thực hiện bằng sức mạnh cưỡng chế Nhà nước, các quan niệm, quan điểm, tư tưởng nhân đạo đi vào đời sống xã hội một cách đầy đủ và mạnh mẽ. Và khi sự chuẩn mực hóa quan điểm về nhân đạo thay đổi tất yếu sẽ dẫn tới sự thay đổi nội dung và bản chất của pháp luật. Đồng thời việc sử dụng pháp luật thuần túy như một công cụ cưỡng chế nhằm phục vụ cho lợi ích của một giai cấp nhất định, sẽ tạo ra sự vô nhân đạo trong xã hội. Chính vì vậy, cái “đạo làm người” của giai cấp thống trị trong xã hội không lấy lợi ích của số đông con người trong xã hội làm tiêu chí cho các mối quan hệ xã hội, sẽ không thể là nền tảng cho một pháp luật nhân đạo tiến bộ. Trong các nấc thang giá trị xã hội, pháp luật không thể ở vị trí cao hơn nhân đạo. Và, xét đến cùng, pháp luật không thể là hình thức tồn tại duy nhất của nhân đạo. Ngoài pháp luật ra, nhân đạo còn được thể hiện thông qua các hình thức khác như chính trị, đạo đức, tập quán, tôn giáo, văn hóa,… Mỗi hình thức tồn tại của nhân đạo có đặc trưng và phương thức tác động của mình tới các quan hệ xã hội trong sự hỗ trợ lẫn nhau của chúng. Tuy nhiên, bởi hình thức biểu hiện đa dạng (các nguyên tắc pháp lý, hệ thống các quy phạm pháp luật thực định, án lệ,…), bởi phạm vi thể hiện rộng (qua hoạt động xây dựng pháp luật, qua cơ chế điều chỉnh pháp luật, qua ý thức pháp luật của các chủ thể,…) và bởi những thuộc tính của mình (tính điển hình phổ biến, tính chặt chẽ về mặt hình thức, tính được đảm bảo bằng sức mạnh cưỡng chế Nhà nước), pháp luật luôn là phương tiện ghi nhận và thực hiện nhân đạo có hiệu quả nhất. Không chỉ là phương tiện như vậy, “Luật pháp cũng cần phải có yếu tố tình người nếu GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 12 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành không nó chỉ là một cỗ máy vô cảm không hơn không kém và hoàn toàn không có tác dụng làm cho xã hội tốt đẹp hơn và yên bình hơn”7. Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, nhiều giá trị nhân đạo đã mang tính toàn cầu bắt buộc chung. Điều này được thể hiện trong các điều ước quốc tế phổ biến về nhân quyền. Những giá trị nhân đạo đó đã tác động sâu sắc tới pháp luật quốc gia, đặc biệt các quốc gia có chuẩn mực nhân đạo thấp hơn chuẩn mực chung. Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn có những giá trị nhân đạo ở các quốc gia còn khác nhau và thậm chí có điểm trái ngược nhau. Điều này có thể giải thích được khi chúng ta thấy được rằng cơ sở kinh tế hạ tầng mà cốt lõi quyết định là lực lượng sản xuất của các quốc gia còn rất chênh lệch nhau. Do vậy, chúng ta có thể hiểu được tại sao có quốc gia đã xóa bỏ hoàn toàn hình phạt tử hình, có quốc gia vẫn duy trì nó. Tuy nhiên, chuẩn mực nhân đạo của mỗi quốc gia còn tùy thuộc vào tổng thể các yếu tố khác, song cơ sở kinh tế hạ tầng mà cốt lỗi là lực lượng sản xuất của quốc gia đó là yếu tố quyết dịnh. 1.2. Nhân đạo – nguyên tắc cơ bản của Luật hình sự Việt Nam 1.2.1 Khái niệm nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Việt Nam Nhân đạo, như đã nhấn mạnh là phạm trù đạo đức thừa nhận và tôn trọng danh dự, nhân phẩm của con người, coi con người là giá trị cao nhất, coi mục đích của các quá trình phát triển xã hội và của sự tiến bộ xã hội là vì lợi ích của mọi người. Trong lĩnh vực xã hội pháp luật, nhân đạo thể hiện ở chỗ không phải con người tồn tại vì pháp luật mà ngược lại, pháp luật phải tồn tại vì con người. Do vậy, tư tưởng nhân đạo phải là nền tảng cho nội dung của hệ thống pháp luật, “chi phối chẳng những phương pháp điều chỉnh pháp luật, mà còn chi phối cả tính chất của các quan hệ pháp lý cũng như các hoạt động của các chủ thể tham gia các quan hệ pháp luật”8. Với nghĩa đó, nhân đạo phải trở thành nguyên tắc của hệ thống pháp luật. Nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự là tư tưởng chủ đạo được ghi nhận trong Luật hình sự chỉ đạo hoạt động xây dựng và áp dụng Luật hình sự mà nội dung cơ bản của nó là sự khoan hồng của Luật hình sự đối với người phạm tội. Mức độ, phạm vi của sự khoan hồng của Luật hình sự đối với người phạm tội được quyết định bởi điều kiện xã hội và ràng buộc bởi các nguyên tắc khác của Luật hình sự, mà trước hết là công lý, công bằng xã hội9. Với tính cách là một nguyên tắc của pháp luật, nhân đạo đòi hỏi pháp luật phải thể hiện và bảo vệ được những giá trị nhân đạo của xã hội. Cụ thể là: thứ nhất, ghi nhận và bảo đảm thực hiện đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước trong các lĩnh vực của đời sống xã hội nhằm thực hiện mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh,…”; thứ hai, ghi nhận và bảo đảm thực hiện trên thực tế tư 7 Xem: Báo đời sống và pháp luật, Số 79, ngày 01 tháng 7 năm 2008, tr. 16 Đào Trí Úc, Luật hình sự Việt Nam, Quyển 1, (Phần chung), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000, tr. 281. 9 Hồ Sỹ Sơn, Nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Việt nam, Nxb. Khoa học – Xã hội, Hà Nội, 2009, tr. 70. 8 GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 13 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành tưởng coi nhân dân là chủ thể tối cao của quyền lực Nhà nước, xác định rõ các hình thức nhằm bảo đảm cho nhân dân được tham gia rộng rãi vào quản lý các công việc của Nhà nước ; thứ ba, quy định ngày càng nhiều các quyền và lợi ích, đặc biệt là các quyền tự do dân chủ và bảo đảm cho các quyền và lợi ích đó được thực hiện đầy đủ trên thực tế, đồng thời phải xử lý một cách công minh mọi hành vi xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân; thứ tư, xác lập phạm vi tối thiểu và cần thiết của công quyền trong mối quan hệ giữa nhà nước và công dân, đồng thời phải quy định những bảo đảm thực tế để công dân phòng ngừa được các hành vi lạm dụng quyền lực Nhà nước vi phạm các quyền và lợi ích của họ; thứ năm, quy định phạm vi pháp lý giống nhau của hành vi vi phạm pháp luật, quy định quyền và nghĩa vụ pháp lý như nhau đối với mọi thành viên của xã hội, quy định các quy phạm loại bỏ đặc quyền đặc lợi đối với những cá nhân nhất định; thứ sáu, quy định các biện pháp trách nhiệm pháp lý không nhằm gây đau đớn về thể xác, không nhằm hạ thấp hoặc xúc phạm danh dự nhân phẩm của người vi phạm pháp luật, kể cả người đó là người phạm tội, mà nhằm bảo đảm công lý, công bằng xã hội, cải tạo giáo dục người vi phạm pháp luật sửa chữa lỗi lầm để trở thành người lương thiện, có ích cho xã hội, ngăn ngừa họ tái vi phạm pháp luật và không vi phạm pháp luật; thứ bảy, quy định ngày càng đầy đủ, có tính khả thi các trình tự thủ tục tố tụng các vụ án dân sự, kinh tế, lao động, hình sự,… để các vụ án đó được giải quyết một cách nhanh chóng, công khai có cơ sở pháp luật, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. 1.2.2. Nội dung của nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Việt Nam Là bộ phận hợp thành của hệ thống pháp luật Việt Nam, Luật hình sự không thể không hàm chứa nội dung và các yêu cầu của nguyên tắc nhân đạo trong pháp luật. Tuy nhiên bởi đối tượng điều chỉnh, phương pháp điều chỉnh của luật hình sự và bởi mục đích và nhiệm vụ của ngành luật này mà nguyên tắc nhân đạo có tính đặc thù lớn đến nổi cho đến ngày nay trong khoa học pháp lý hình sự trong và ngoài nước vẫn chưa có câu trả lời thống nhất trước câu hỏi: nói đến nhân đạo trong Luật hình sự là nói đến nhân đạo với ai? Với xã hội? Với nhà nước? Với người bị hại? Với người phạm tội? Xuất phát từ nội dung trừng trị vốn có của hình phạt, một số nhà luật học nhận thức nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự theo một bình diện: nhân đạo đối với người phạm tội thể hiện ở việc xác định tính chất của các phương tiện tác động của Luật hình sự. Chẳng hạn, có quan điểm cho rằng “Nguyên tắc nhân đạo không đặc trưng cho Luật hình sự có nhiều điều cấm hình sự (tội phạm) và nhiều loại hình phạt nghiêm khắc, trong đó có hình phạt tử hình và hình phạt tù có thời hạn dài. Vì vậy, nguyên tắc nhân đạo chỉ có ý nghĩa hạn chế cưỡng chế hình sự thông qua việc xác định loại và mức hình phạt và các nguyên tắc quyết định hình phạt”. Kênh cơ bản để thực GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 14 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành hiện đối xử nhân đạo đối với người phạm tội, vì vậy cần tiếp tục nhân đạo hóa Luật hình sự bằng cách làm mềm hóa các phương tiện và biện pháp đấu tranh với tội phạm”. Tương tự, khi bàn về việc áp dụng hình phạt tử hình, có quan điểm nhấn mạnh rằng: “Đôi khi người ta gọi việc làm đó là việc làm nhân đạo – nhân đạo đối với xã hội. Chúng tôi cho rằng, dù sao đi nữa thì việc làm đó không phải là việc làm nhân đạo mà là việc làm bắt buộc vì lợi ích xã hội, là sự làm gián đoạn quá trình đưa nguyên tắc nhân đạo vào cuộc sống”. Ở mức độ mạnh mẽ, trực diện hơn, có quan điểm khẳng định: “Ngay cả khi thừa nhận nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự có nội dung rộng lớn thể hiện ở cả tính chất các quan hệ xã hội mà Luật hình sự bảo vệ, ở cả các phương tiện và phương pháp mà Luật hình sự sử dụng để bảo vệ các quan hệ xã hội đó, ở cả các loại và khung hình phạt mà nhà làm luật quy định đối với tội phạm, cũng cần phải nhận thức nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa trong Luật hình sự trái ngược với mục đích trả thù người phạm tội mà là tạo điều kiện có thể có được để người phạm tội cải tạo tốt, trở lại làm ăn lương thiện. Hình phạt cũng như các biện pháp tác động khác của Luật hình sự chỉ áp dụng đến mức độ cần cho sự cải tạo và giáo dục chứ không nhằm mục đích khác. Nguyên tắc nhân đạo xã hội chủ nghĩa được thể hiện khi quyết định hình phạt và các biện pháp tác động khác của cơ quan có thẩm quyền, trong quá trình cải tạo giáo dục người phạm tội và khi họ đã chấp hành xong hình phạt”. Nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự, theo một quan điểm khác, “trước hết thể hiện ở chỗ với người phạm tội thì xã hội, Nhà nước không có mục đích trả thù mà ngược lại tạo mọi điều kiện có thể được để cho người đó cải tạo tốt, trở lại làm ăn lương thiện, có ích cho xã hội. Hình phạt cũng như các biện pháp tác động pháp lý hình sự khác không nhằm gây đau đớn về thể xác, không nhằm hạ thấp phẩm giá của con người và chỉ được áp dụng đến mức độ cần thiết tối thiểu cho sự cải tạo và giáo dục. Luật hình sự Việt Nam khoan hồng đối với những người nhất thời phạm tội ít nghiêm trọng, đối với người tự thú, thật thà khai báo, tố giác đồng bọn, lập công chuộc tội, ăn năn hối cải, tự nguyện sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại. Luật hình sự Việt Nam có những quy định tạo điều kiện cho người phạm tội tự cải tạo và tích cực cải tạo như: miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, giảm thời hạn chấp hành hình phạt, quyết định hình phạt nhẹ hơn quy định của Bộ luật Hình sự, án treo. Hình phạt tù chung thân và hình phạt tù tử hình được áp dụng trong những trường hợp đặc biệt nghiêm trọng và với điều kiện chặt chẽ, phạm vi nhất định; hình phạt tù chung thân và hình phạt tử hình không được áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, đối với phụ nữ có thai hoặc phụ nữ đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi khi phạm tội hoặc khi xét xử”10. Cũng có quan điểm nhìn nhận rộng hơn về nội dung của nguyên tắc nhân 10 Võ Khánh Vinh, Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2002, tr. 33. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 15 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành đạo trong Luật hình sự, theo đó: 1) “Hình phạt, các biện pháp tư pháp và các chế định pháp lý hình sự khác được áp dụng đối với người phạm tội không nhằm mục đích gây nên những đau đớn về thể xác và hạ thấp nhân phẩm của con người; 2) Nếu trong việc gây thiệt hại về mặt pháp lý hình sự mà thiếu dù chỉ một trong năm đặc điểm của tội phạm – thiếu một trong năm dấu hiệu của chủ thể của tội phạm – thiếu một trong năm điều kiện của trách nhiệm hình sự thì tương ứng như vậy, hành vi ấy không phải là tội phạm – người thực hiện hành vi ấy không phải là chủ thể của tội phạm và do đó trách nhiệm hình sự bị loại trừ; 3) Mức độ trách nhiệm hình sự của người có năng lực trách nhiệm hình sự hạn chế, người chưa thành niên, phụ nữ có thai hoặc nuôi con nhỏ, người quá già yếu hoặc mắc bệch hiểm nghèo được giảm nhẹ hơn so với người bình thường”11. Khác với các quan điểm trên đây vốn được rút ra từ việc nghiên cứu nguyên tắc nhân đạo trong Luật Hình sự theo một bình diện: nhân đạo đối với người phạm tội, một số quan điểm khác lại được rút ra từ việc nghiên cứu nguyên tắc này theo hai bình diện: Vừa nhân đạo đối với người phạm tội lại vừa nhân đạo đối với xã hội, Nhà nước, và các công dân khác trong xã hội. Chẳng hạn, có quan điểm cho rằng “Nguyên tắc nhân đạo có nội dung: a) Bảo đảm an ninh xã hội và nhà nước (bảo vệ lợi ích hợp pháp của đông đảo nhân dân); b) Tiết kiệm các biện pháp tác động khác không đem lại hoặc khó đem lại hiệu quả mong muốn; c) Không áp dụng những hình phạt có tính chất gây đau đớn về thể xác hoặc hạ thấp danh dự, nhân phảm con người; d) Bản thân hệ thống hình phạt được xây dựng theo sơ đồ đi từ hình phạt nhẹ đến hình phạt nặng hơn và các chế tài cụ thể của các điều luật tương ứng cũng được thiết kế theo sơ đồ đó; đ) Quy định thẩm quyền của Chủ Tịch Nước (Tổng Thống) về kiểm tra tính có cơ sở của hình phạt tử hình đã được tuyên đối với cả những trường hợp người bị kết án không có đơn xin ân giảm; e) Quy định trong Bộ luật Hình sự các điều kiện và khả năng được miễn, giảm hình phạt, áp dụng án treo, đặc xá, ân xá… các điều kiện và khả năng miễn trách nhiệm hình sự hoặc áp dụng các biện pháp tác động hình sự khác đối với các trường hợp phạm tội lần đầu, ít nghiêm trọng, gây nguy hại không lớn,… g) Quy định trong Bộ luật Hình sự chế độ đặc biệt đối với việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội, người già cả và những đối tượng khác đang được hưởng sự khoan hồng của Luật hình sự. Nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự, theo một quan điểm khác, thể hiện hai bình diện: bảo đảm an ninh cho các thành viên của xã hội khỏi sự xâm phạm và bảo đảm quyền con người của người phạm tội. Ở bình diện thứ nhất, việc quy định và áp dụng trách nhiệm hình sự đối với một số trường hợp nhất định phải bảo đảm tính nghiêm khắc ở mức có thể để tác động đến “những thành viên không vững vàng” trong xã hội nhằm ngăn ngừa họ phạm tội và thông qua đó để 11 Lê Văn Cảm, Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2001, tr. 69. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 16 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành bảo vệ xã hội. Nguyên tắc nhân đạo còn thể hiện sự bảo đảm quyền con người của người phạm tội. Bàn về nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự, cũng có quan điểm nhấn mạnh rằng: “Nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự thể hiện ở chỗ trước hết và cần phải bằng các phương tiện tác động của Luật hình sự để bảo đảm nhân thân con người và công dân, bảo vệ tài sản của họ khỏi sự xâm phạm của tội phạm. Sẽ là có cơ sở, công bằng và nhân đạo nếu áp dụng các chế tài hình phạt nghiêm khắc nhất đối với những người thực hiện tội phạm một cách quyết liệt đến cùng bởi hơn ai hết những người đó đã gây hoang mang lo sợ cho mọi người trong xã hội về an toàn tính mạng của mình, về việc không được bảo vệ một cách vững chắc khỏi sự xâm phạm của tội phạm. Nguyên tắc nhân đạo còn thể hiện ở chỗ nếu có thể thì áp dụng những hình phạt nhẹ đối với những người lần đầu tiên thực hiện tội phạm ít nghiêm trọng, gây nguy hại không lớn cho xã hội, ăn năn hối cải, mong muốn khắc phục hậu quả đã gây ra. Cùng chia sẽ với quan điểm này, là quan điểm cho rằng “mặc dù tử hình là hình phạt nghiêm khắc tước đoạt quyền được sống của người phạm tội, là hình phạt chỉ có tác dụng trừng trị và phòng ngừa mà không có tác dụng giáo dục, cải tạo, nhưng điều đó không có nghĩa là loại hình phạt này mâu thuẫn với nguyên tắc nhân đạo của Luật hình sự. Ở đây cần thấy rằng, tính nhân đạo được tập trung thể hiện một cách triệt để ở khía cạnh xã hội, tức là ở việc phòng ngừa, răn đe phạm tội, bảo đảm an toàn xã hội, chất lượng cuộc sống. Cũng cần nhắc lại rằng khi nói đến nhân đạo thông thường chúng ta thường xem xét trước hết là từ phía người phạm tội mà đôi khi đánh giá chưa hết lợi ích của người khác và xã hội. Cũng khẳng định cần phải nghiên cứu nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự theo hai bình diện, nhưng có quan điểm lại cho rằng: “Ở bình diện thứ nhất, nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự là nhân đạo với người bị hại, còn ở bình diện thứ hai, đó là nhân đạo đối với người phạm tội. Vì vậy, Luật hình sự trước hết phải bảo vệ con người, công dân về mọi mặt: tính mạng, sức khỏe, các quyền và lợi ích hợp pháp,… của họ khỏi sự xâm phạm của tội phạm. Nhân đạo hoàn toàn xa lạ với tình trạng áp dụng hình phạt nhẹ một cách tùy tiện, không có căn cứ - hiện tượng vẫn thường xảy ra trong thực tiễn xét xử, trong khi cả cơ cấu, cả động thái của tình hình tội phạm không đòi hỏi thực hiện điều đó. Sự tùy tiện trong áp dụng hình phạt nhẹ, đã làm cho sự nhân đạo trở thành sự vô nhân đạo đối với con người bị hại – nạn nhân của tội phạm”. Từ những quan điểm và cách tiếp cận nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự được trình bày trên đây có thể thấy các nhà khoa học pháp lý hình sự trong và ngoài nước rất quan tâm đến vấn đề về nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự, song vẫn nhận thức nguyên tắc này theo nhiều cách khác nhau. Điều đó cho thấy các nhà khoa học pháp lý hình sự hoặc quá mở rộng hoặc quá thu hẹp cơ sở lý luận nhận thức về nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 17 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành Các quan điểm và cách tiếp cận nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự trên hai bình diện mặc dù chỉ ra được mối liên hệ giữa yêu cầu nhân đạo với các yêu cầu khác của Luật hình sự mà trước hết là công lý, công bằng xã hội, song chưa lột tả được nội dung của nhân đạo trong ngành luật này. Để có thể nhận thức được một cách có cơ sở khoa học về nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự, hay nói cách khác, để trả lời được câu hỏi nói đến nhân đạo trong Luật hình sự là nhân đạo đối với ai, không thể không xuất phát trước hết từ lý luận về đối tượng điều chỉnh của Luật hình sự. Chúng ta biết rằng, đối tượng điều chỉnh của Luật hình sự là quan hệ xã hội phát sinh khi có hành vi phạm tội xảy ra, trong đó chủ yếu là quan hệ giữa Nhà nước và người phạm tội. Nhà nước là chủ thể có quyền quy định hành vi nào là phạm tội, quy định loại và mức hình phạt cũng như các biện pháp cưỡng chế hình sự khác để áp dụng đối với người phạm tội. Nhà nước còn là chủ thể thông qua các cơ quan và những người có thẩm quyền, có quyền khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử người phạm tội. Người phạm tội là chủ thể phải chấp hành hình phạt và các biện pháp cưỡng chế hình sự mà Nhà nước quy định và áp dụng đối với họ. Như vậy, nói đến nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự chỉ có thể hiểu là nói đến nhân đạo của Luật hình sự mà chính xác hơn là nhân đạo của Nhà nước đối với người phạm tội chứ không thể là nhân đạo của Nhà nước đối với Nhà nước. Mặc khác, đành rằng nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự cần phải được xem xét từ góc độ lợi ích của những cá nhân khác trong xã hội cũng như của toàn xã hội, song điều đó không có nghĩa là cần coi việc “bảo đảm an ninh xã hội và Nhà nước”, (bảo vệ lợi ích hợp pháp của mọi người công dân), “bảo vệ nhân thân con người và công dân, bảo vệ tài sản của họ khỏi sự xâm phạm của tội phạm”… cũng thuộc nội dung của nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự12. Điều khẳng định này là có cơ sở bởi lẽ sự nhân đạo đối với xã hội, đối với Nhà nước và đối với người bị hại… tuy có liên quan, song không phụ thuộc nội hàm của nguyên tắc nhân đạo trong luật hình sự. Các quan điểm xuất phát từ tính chất của hình phạt và các biện pháp tác động khác của Luật hình sự cũng như từ góc độ áp dụng chúng để nghiên cứu nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự trên một bình diện: nhân đạo đối với người phạm tội là đáng tin cậy. Tuy nhiên, nếu chỉ xuất phát từ nội dung trừng trị vốn có của hình phạt hoặc tính chất của hình phạt để làm xuất phát điểm nghiên cứu nhân đạo cũng như nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự là chưa hoàn toàn chặt chẽ và có sức thuyết phục cao. Do vậy, ngoài việc lập luận nhân đạo và nguyên tắc nhân đạo trên cơ sở lý luận về đối tượng điều chỉnh của Luật hình sự như đã phân tích, cần lập luận nhân đạo và nguyên tắc nhân đạo trên cơ sở lý luận về mục đích và nhiệm vụ của Luật hình sự. Nhân đạo và nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự không thể không liên quan trực 12 Hồ Sỹ Sơn, Nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb. Khoa học – Xã hội, Hà Nội, 2009. tr. 66. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 18 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành tiếp đến việc xác định mục đích và nhiệm vụ của ngành luật này, cũng như không thể liên quan trực tiếp đến các phương tiện mà Luật hình sự lựa chọn để giải quyết những nhiệm vụ và đạt được mục đích đã đề ra. Mục đích mà Luật hình sự hướng đến và những phương tiện mà ngành luật này sử dụng để đạt được mục đích đó không chỉ là “công việc mang tính chất nội bộ”. Để phòng ngừa tội phạm, Luật hình sự có thể tác động và cần phải tác động không chỉ đến người phạm tội mà còn tác động trực tiếp đến tất cả mọi công dân. Trình độ phát triển hiện nay của khoa học pháp lý hình sự và tội phạm học cho phép làm sáng tỏ một cách đầy đủ và chính xác các nguyên nhân và điều kiện của tội phạm nói chung cũng như của từng loại tội phạm nói riêng, đồng thời đề ra được các biện pháp có cơ sở khoa học để tác động một cách có hiệu quả đến người phạm tội. Con người là một thực thể phức tạp, năng động, không tách rời môi trường xã hội, nhưng cũng làm chủ được các hành vi của mình. Do vậy, nếu muốn tác động tích cực đến con người cần phải: thứ nhất, tác động đến chính cá nhân đồng thời tác động đến điều kiện sống của cá nhân đó; thứ hai, cân nhắc tính phức tạp và tính đặc thù của từng cá nhân cũng như của các dạng cá nhân; thứ ba, chú ý đến các nhân tố tâm lý – xã hội cũng như các nhân tố khác với môi trường xã hội mà đôi khi sự tác động của nó đối với cá nhân còn mạnh hơn sự tác động của Luật hình sự. Luật hình sự muốn hay không muốn phải đồng thời đạt được các mục đích: bảo vệ được các lợi ích khác nhau trong xã hội và cải tạo giáo dục người phạm tội thành người lương thiện, có ích cho xã hội và không phạm tội mới. Nói cách khác, Luật hình sự bảo vệ xã hội khỏi sự xâm phạm của người phạm tội, đồng thời trả lại cho xã hội chính con người đã từng xâm hại nó sau khi đã được giáo dục, cải tạo. Những mục đích đó chỉ có thể cùng đạt được một khi người phạm tội được đối xử một cách nhân đạo, tức được áp dụng những biện pháp tác động không gây đau đớn về thể xác, không xúc phạm danh dự, nhân phẩm con người, được áp dụng hình phạt cũng như các biện pháp cưỡng chế hình sự khác chỉ đến mức “cần” và “đủ” cho việc cải tạo, giáo dục và phòng ngừa họ phạm tội mới vv… và đó vốn là những biểu hiện của sự khoan hồng của Luật hình sự đối với người phạm tội. Mặc dù sự đối xử nhân đạo của Luật hình sự đối với người phạm tội xuất phát từ nội dung quan hệ trách nhiệm hình sự cụ thể và được thể hiện trong bản án của Tòa án, nhưng sự đối xử nhân đạo đó cần phải được quy định trong Bộ luật Hình sự, bởi sự ghi nhận đó là tiền đề cần thiết cho việc thực hiện đầy đủ nguyên tắc nhân đạo trong thực tiễn áp dụng Luật hình sự, tránh được sự tùy tiện theo hướng “quá có lợi” hoặc “quá bất lợi cho người phạm tội”, làm giảm khả năng bảo vệ của Luật hình sự đối với các lợi ích trong xã hội hoặc áp dụng không đúng hình phạt cũng như các biện pháp tác động hình sự khác đối với người phạm tội. Do vậy, nội dung của nguyên tắc nhân GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 19 SVTH: Hứa Văn Biên Nguyên tắc nhân đạo XHCN trong các chế định của phần chung BLHS hiện hành đạo trong Luật hình sự luôn được phản ánh vào các quy định của pháp Luật hình sự của nước ta. Không phải ngẫu nhiên mà Bộ luật Hình sự năm 1985 của nước ta tại Lời nói đầu, đã khẳng định: “Bộ luật Hình sự (…) thể hiện chính sách của Đảng và Nhà nước ta xử phạt người phạm tội không chỉ nhằm trừng trị mà còn nhằm giáo dục cải tạo họ trở thành người có ích cho xã hội, thể hiện tinh thần nhân đạo xã hội chủ nghĩa và lòng tin vào khả năng cải tạo con người dưới chế độ xã hội chủ nghĩa”. Cũng không phải ngẫu nhiên mà trong tờ trình của Chính phủ lên Quốc hội nước ta ngày 05 tháng 5 năm 1999 về Dự án Bộ luật Hình sự (sửa đổi), một trong sáu quan điểm chỉ đạo sửa đổi Dự án này, được nhấn mạnh là “Việc sửa đổi Bộ luật Hình sự phải tuân thủ các nguyên tắc của Luật hình sự như: pháp chế, dân chủ, nhân đạo, bình đẳng, cụ thể hóa trách nhiệm hình sự và hình phạt, bảo đảm tôn trọng các điều ước quốc tế mà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ký kết hoặc tham gia”. Quan điểm nhân đạo đó được thể hiện một cách nhất quán trong Bộ luật Hình sự mới của nước ta đã được Quốc Hội nước ta thông qua ngày 21 tháng 12 năm 1999, có hiệu lực pháp luật từ ngày 01 tháng 07 năm 2000, như một cấu trúc quan trọng, xung quanh đó các quy định và chế định được hình thành. Với nghĩa đó, nhân đạo trở thành nguyên tắc cơ bản của Luật hình sự. Rõ ràng, nói đến nhân đạo trong Luật hình sự là nói nhân đạo đối với người phạm tội mà thực chất là nói đến sự khoan hồng của Luật hình sự đối với họ. Sự khoan hồng của Luật hình sự đối với người phạm tội có biểu hiện duy nhất là xử lý các mức độ trách nhiệm và quyết định hình phạt vì những lý do nhân đạo. Và vì vậy, không thể không đồng ý với quan điểm cho rằng, “nói đến nhân đạo là chỉ nói đến giảm bớt trách nhiệm hình sự và hình phạt”13. Tuy nhiên, mức độ giảm bớt trách nhiệm hình sự và hình phạt phải được đặt trong mối liên hệ với các yêu cầu của pháp Luật hình sự như công lý, công bằng xã hội. Đó cũng chính là giới hạn của nhân đạo trong Luật hình sự. Tuy nhiên, giới hạn của nhân đạo trong Luật hình sự còn tùy thuộc vào trình độ phát triển của xã hội. 1.2.3. Ý nghĩa của nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự Việt Nam Với nội dung nêu trên, nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự thật sự là giá trị xã hội tồn tại một cách khách quan, được hình thành trong quá trình phát triển xã hội do điều kiện lịch sử cụ thể của đời sống xã hội đất nước quyết định. Cũng như những nguyên tắc khác của Luật hình sự, nguyên tắc nhân đạo “không phải là điểm xuất phát của sự nghiên cứu mà là kết quả cuối cùng của nó; những nguyên lý ấy không phải được ứng dụng vào giới tự nhiên và lịch sử loài người mà được rút ra từ giới tự nhiên và lịch sử loài người; không phải là giới tự nhiên và loài người phải phù hợp với các nguyên lý mà trái lại các nguyên lý chỉ đúng trong chừng mực chúng phù hợp với giới 13 Đào Trí Úc, Luật hình sự Việt Nam, Quyển 1, (Phần chung), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000, tr. 280. GVHD: Ts. Phạm Văn Beo 20 SVTH: Hứa Văn Biên