Tài liệu Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn thành phố hồ chí minhư

MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC .... 8 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác .......................................8 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác .........................................................................................11 1.3. Cơ chế tác động của các nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác ................................................................14 1.4. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác với tình hình tội phạm, nhân thân người phạm tội và phòng ngừa tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. ......16 Chương 2: THỰC TRẠNG NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH .......................................................................................... 21 2.1. Tình hình có liên quan đến nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh ....21 2.2. Thực trạng các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 - 2017..........................................................24 2.3. Thực trạng các nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 - 2017 ................................................................................................................37 Chương 3: DỰ BÁO VÀ CÁC GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ........................... 49 3.1. Dự báo tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới ....................................................49 3.2. Giải pháp khắc phục nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới.......................................................................................................51 KẾT LUẬN ............................................................................................................................ 66 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG BIỀU Bảng 2.1 Mức độ tổng quan của tình hình tội phạm và tình hình các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người với tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 - 2017 Bảng 2.2 Cơ số tội phạm và cơ số các tội xâm phạm sức khỏe của con người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 - 2017 Bảng 2.3 Tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của con người trên địa Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 - 2017 phân theo hành vi phạm tội Bảng 2.4 Diễn biến tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 - 2017 (so sánh định gốc) Bảng 2.5 Cơ cấu về mức độ của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 – 2017 phân theo số dân của 24 đơn vị hành chính cấp quận, huyện Bảng 2.6 Cơ cấu về mức độ của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 – 2017 phân theo diện tích 24 đơn vị hành chính cấp quận, huyện Bảng 2.7 Cấp độ nguy hiểm của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của con người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 – 2017 xét theo dân số và diện tích của các đơn vị hành chính cấp quận, huyện Bảng 2.8 Cơ cấu xét theo các bước thực hiện hành vi phạm tội Bảng 2.9 Cơ cấu xét theo thời gian gây án Bảng 2.10 Cơ cấu xét theo địa điểm gây án Bảng 2.11 Cơ cấu xét theo động cơ phạm tội Bảng 2.12 Cơ cấu xét theo chế tài đã áp dụng Bảng 2.13 Cơ cấu xét theo độ tuổi của bị cáo Bảng 2.14 Cơ cấu xét theo giới tính của bị cáo Bảng 2.15 Cơ cấu xét theo dân tộc của bị cáo Bảng 2.16 Cơ cấu xét theo nơi ở Bảng 2.17 Cơ cấu theo trình độ học vấn của bị cáo Bảng 2.18 Cơ cấu xét theo nghề nghiệp của bị cáo Bảng 2.19 Cơ cấu xét theo hoàn cảnh, kinh tế gia đình Bảng 2.20 Cơ cấu xét theo tình trạng hôn nhân Bảng 2.21 Cơ cấu xét theo đặc điểm tiền sự Bảng 2.22 Cơ cấu xét theo đặc điểm tái phạm, tái phạm nguy hiểm MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thành phố Hồ Chí Minh là một trung tâm kinh tế - xã hội lớn nhất của cả nước, là vùng chuyển tiếp giữa miền Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ; phía Bắc giáp Bình Dương; Tây Bắc giáp Tây Ninh; Đông và Đông Bắc giáp Đồng Nai; Đông Nam giáp Bà Rịa - Vũng Tàu; Tây và Tây Nam giáp Long An và Tiền Giang. Thành phố Hồ Chí Minh ngày nay bao gồm 19 quận và 5 huyện, tổng diện tích 2.095,06 km² với dân số 8.547.831 người, tuy nhiên, nếu tính những người cư trú không đăng ký thì dân số thực tế của Thành phố này năm 2017 khoảng 14 triệu người, đây là địa phương có số đơn vị hành chính cấp huyện nhiều hơn các tỉnh, Thành phố khác và là nơi có số dân cao nhất nước nên tốc độ phát triển kinh tế, phát triển công nghiệp và quá trình đô thị hóa rất nhanh. Cùng với xu thế chung của cả nước và chịu ảnh hưởng, tác động nhiều của kinh tế thị trường mở cửa, lại là địa bàn trọng điểm về an ninh trật tự cho nên tình hình phạm pháp hình sự và tệ nạn xã hội ở Thành phố Hồ Chí Minh luôn diễn biến hết sức phức tạp. Trong đó, không thể không nhắc tới diễn biến phức tạp và những hậu quả nghiêm trọng của các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố. Theo số liệu thống kê của Tòa án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2013 đến 2017, thì Tòa án nhân dân các cấp đã giải quyết 17.574 vụ với 20.223 bị cáo; trong đó đã xét xử các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là 2.520 vụ chiếm tỷ lệ 14,34% tổng số vụ, với 3.713 bị cáo chiếm tỷ lệ 18,36% tổng số bị cáo. Qua nghiên cứu hồ sơ các vụ án thuộc nhóm các tội xâm phạm sức khỏe của người khác xảy ra trên địa Thành phố Hồ Chí Minh nhận thấy có sự diễn biến rất phức tạp. Đối tượng phạm tội ở nhiều độ tuổi khác nhau, một số đối tượng có tiền án, tiền sự, hoặc các đối tượng phạm tội còn ở tuổi chưa thành niên; phạm vi hoạt động phạm tội rộng, xảy ra ở nhiều nơi. Đáng chú ý hơn, những công cụ, phương tiện, hung khí mà các đối tượng phạm các tội xâm phạm sức khỏe sử dụng để gây án rất nguy hiểm như: dao, mã tấu, kiếm, gậy gộc, a-xít... Hậu quả của tội phạm 1 không chỉ gây ra những thiệt hại nghiêm trọng cho sức khỏe của người khác mà ảnh hưởng đến tình hình an ninh trật tự, sự phát triển của kinh tế, xã hội của Thành phố Hồ Chí Minh. Trong những năm qua, Đảng ủy và Uỷ ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh luôn quan tâm, chú trọng công tác chỉ đạo, tổ chức thực hiện các biện pháp phòng ngừa đấu tranh trấn áp các loại hình sự và tệ nạn xã hội góp phần quan trọng vào việc ngăn chặn và từng bước giảm tình hình phạm pháp hình sự, đảm bảo trật tự an toàn xã hội trên toàn Thành phố. Cụ thể đã ban hành, triển khai nhiều văn bản chỉ đạo, hướng dẫn các cấp, các ngành, các cơ quan đoàn thể các chương trình, kế hoạch, biện pháp cụ thể để tổ chức trên tinh thần của các văn bản: Chỉ thị số 48 CT/TW ngày 22/10/2010 của Bộ chính trị về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tội phạm trong tình hình mới”; Chỉ thị số 09 CT/TW ngày 01/12/2011 của Ban bí thư Trung ương về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với phong trào toàn dân bảo vệ an ninh tổ quốc trong tình hình mới”. Mặc dù, công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh đã đạt được những kết quả nhất định, trong đó tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác có xu hướng giảm… nhưng tính chất và mức độ nguy hiểm vẫn còn cao và phức tạp, chưa đạt được những hiệu quả mong muốn bởi nhiều nguyên nhân, trong đó có việc phân tích, đánh giá chưa đầy đủ, chính xác các nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố. Tội phạm học với mục đích là phòng ngừa tội phạm. Để đấu tranh, phòng ngừa đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác một cách hiệu quả nhất, điều quan trọng là nhận thức một cách sâu sắc các dấu hiệu pháp lý hình sự, đặc điểm tội phạm học của nó; tìm ra nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm, từ đó làm cơ sở thực tế cho việc dự báo, đề ra các biện pháp phòng ngừa đối với các loại tội phạm này. Trước đây, đã có các đề tài nghiên cứu về các tội xâm phạm sức khỏe của người khác ở những địa phương khác nhau với đối tượng, phạm vi và thời gian khác nhau tuy nhiên đến nay chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu về 2 nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Vì vậy, việc tác giả chọn đề tài “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh” để nghiên cứu, là có tính cấp thiết, có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài a. Các công trình nghiên cứu về lý luận chung của tội phạm học Để có cơ sở lý luận cho việc thực hiện đề tài Luận văn, các công trình khoa học sau đây đã được nghiên cứu: - “Tội phạm học, Luật Hình sự và Luật Tố tụng Hình sự Việt Nam” Nxb Chính trị quốc gia, 1994; - “Tội phạm học Việt Nam - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của Viện Nhà nước và Pháp luật, Nxb Công an nhân dân, năm 2000; - Giáo trình “Tội phạm học” của GS.TS. Võ Khánh Vinh, Nxb Công an nhân dân, năm 2008; - Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần các tội phạm) của GS.TS. Võ Khánh Vinh, Chương – Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội 2010; - Giáo trình “Tội phạm học” của trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an nhân dân, 2015; - Giáo trình “Tội phạm học” của Học viện Cảnh sát nhân dân, Nxb Công an nhân dân, 2002, 2013; - “Một số vấn đề lý luận về THTP ở Việt Nam” của TS. Phạm Văn Tỉnh, Nxb Công an nhân dân, 2007; - “Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người” của TS. Trần Văn Luyện, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000. - Các bài viết về nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, về nhân thân người phạm tội, về phòng ngừa tội phạm được đăng tải trên các tạp chí như: Nhà nước và 3 Pháp luật; Cảnh sát nhân dân; Kiểm sát; Tòa án nhân dân; Công an nhân dân; Nghiên cứu lập pháp trong những năm gần đây. b. Tình hình nghiên cứu cụ thể Ở mức độ cụ thể và liên quan trực tiếp đến đề tài Luận văn, các công trình sau đây đã được tham khảo: - Bùi Thị Dung (2016), “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của con người từ thực tiễn tỉnh Bình Phước”, Luận văn Thạc sĩ Luật học, Học viện khoa học xã hội. - Đỗ Phong Hóa (2017), “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe người khác trên địa bàn quận 7, Thành phố Hồ Chí Minh”, Luận văn Thạc sĩ luật học, Học viện khoa học xã hội; - Phạm Xuân Sinh (2012), “Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh: Tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa”, Luận văn Thạc sĩ Luật học, Học viện khoa học xã hội; Các công trình trên rất có giá trị để Luận văn có thể kế thừa thông tin, số liệu đối chứng, ý tưởng nghiên cứu mà vẫn không bị trùng lặp vì có sự khác nhau về các yếu tố như: cách tiếp cận vấn đề nghiên cứu; thời gian nghiên cứu; địa bàn nghiên cứu; chất liệu nghiên cứu. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 – 2017, từ đó có cơ sở để đưa ra các dự báo và nâng cao hiệu quả phòng ngừa các loại tội phạm này trên địa bàn Thành phố trong thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu nêu trên, đề tài đi sâu giải quyết các nhiệm vụ cơ bản sau đây: 4 Một là, nghiên cứu lý luận và pháp luật. Nhiệm vụ này bao gồm những hoạt động cụ thể như: Tìm, thu thập và nghiên cứu những tài liệu về tội phạm học, về pháp luật hình sự và những tài liệu khác liên quan đến đề tài luận văn làm cơ sở cho việc nhận thức thống nhất, rõ ràng phương pháp luận nghiên cứu và sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể cho phù hợp; Hai là, nghiên cứu thực tế, bao gồm ba hoạt động: - Tìm, thu thập, xử lý, phân tích, so sánh những số liệu thống kê thường xuyên của một số cơ quan tư pháp, đặc biệt là số liệu thống kê xét xử sơ thẩm hình sự trong giai đoạn 2013 – 2017 của Toà án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh về các tội xâm phạm sức khỏe của người khác; - Tìm, thu thập các bản án xét xử sơ thẩm hình sự về các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn 2013 – 2017 và xử lý, phân tích, so sánh theo các tiêu thức Tội phạm học cần thiết; - Tìm, thu thập và nghiên cứu các báo cáo tổng kết năm của cơ quan Công an, Viện kiểm sát nhân dân và Toà án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh; Ba là, nghiên cứu các việc cụ thể sau: - Khái quát hóa những vấn đề lý luận chung về nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác; - Áp dụng lý luận chung đó vào việc làm rõ thực trạng nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013 – 2017; - Kiến nghị, đề xuất hoàn thiện giải pháp phòng ngừa các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các nguyên nhân và điều kiện, những vấn đề lý luận, pháp lý và thực trạng của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu 5 - Về nội dung, đề tài được nghiên cứu dưới góc độ tội phạm học thuộc chuyên ngành Tội phạm học và Phòng ngừa tội phạm đối với các tội xâm phạm sức khỏe của người khác gồm: các tội được quy định từ Điều 104 đến Điều 110 của Bộ luật hình sự 1999 (sửa đổi, bổ sung 2009), nay là từ Điều 134 đến Điều 140 Bộ luật hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017); - Về không gian, đề tài sử dụng số liệu thực tế trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, bao gồm số liệu thống kê của các cơ quan tư pháp hình sự cấp Thành phố, đặc biệt là của Tòa án nhân dân và 100 bản án hình sự sơ thẩm; - Về thời gian, đề tài nghiên cứu được giới hạn trong thời gian từ năm 2013 đến năm 2017. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước về công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu, cụ thể là: phương pháp nghiên cứu tài liệu; phương pháp thống kê; phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp, diễn dịch, quy nạp, phương pháp chuyên gia và phương pháp nghiên cứu các Bản án của Tòa án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh về các tội xâm phạm sức khỏe của người khác từ năm 2013 đến năm 2017. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần làm rõ hơn lý luận tội phạm học về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung và của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn của luận văn 6 Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể sử dụng vào việc tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức của quần chúng nhân dân về nguyên nhân và điều kiện của xâm phạm sức khỏe của người khác, đồng thời có thể vận dụng trong công tác điều tra, truy tố, xét xử, là tài liệu tham khảo cho việc hoạch định chính sách nhằm góp phần nâng cao hiệu quả của công tác phòng ngừa tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn được cấu trúc thành 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Chương 2: Thực trạng nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Chương 3: Dự báo và giải pháp tăng cường công tác phòng ngừa, khắc phục nguyên nhân và điều kiện các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 7 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI KHÁC 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác 1.1.1. Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm là một trong những đối tượng nghiên cứu cơ bản của tội phạm học, bởi vì muốn phòng ngừa, ngăn chặn, loại trừ tội phạm xảy ra thì trước hết phải làm sáng tỏ được lý do vì đâu mà tội phạm phát sinh, tồn tại, vận động trong đời sống xã hội. Với ý nghĩa như vậy, các nhà tội phạm học hết sức quan tâm nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Để có thể chỉ ra được những yếu tố đóng vai trò là nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tình hình tội phạm nói chung, các tội xâm phạm sức khỏe của người khác nói riêng, trước hết phải làm sáng tỏ về mặt lý luận các khái niệm “nguyên nhân”, “điều kiện”. Theo Triết học Mác - xít, nguyên nhân là một phạm trù trong cặp phạm trù nguyên nhân – kết quả, chỉ sự tác động qua lại giữa các mặt trong một sự vật, một hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau gây ra sự biến đổi nhất định gọi là kết quả. Như vậy, về bản chất, nguyên nhân chỉ có thể là sự tác động qua lại, để nguyên nhân sinh ra kết quả nhất định nào đó như tình hình tội phạm chẳng hạn, thì quá trình tương tác phải diễn ra trong điều kiện nhất định. Điều kiện, tuy không sản sinh ra kết quả, song tạo thuận lợi, hỗ trợ, thúc đẩy sự tương tác sinh ra kết quả. Về bản chất, điều kiện là những sự kiện, hiện tượng, tình huống, hoàn cảnh nhất định. Theo GS.TS Võ Khánh Vinh: “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm được hiểu là hệ thống các hiện tượng xã hội tiêu cực trong hình thái kinh tế xã hội tương ứng quyết định sự ra đời của tình hình tội phạm như là hậu quả của mình” [42, tr.87]. 8 Từ đó, có thể đưa ra nhận định rằng: Nguyên nhân là những gì làm phát sinh ra tội phạm. Điều kiện là những gì tuy không làm phát sinh ra tội phạm nhưng nó làm hỗ trợ để nguyên nhân dễ làm phát sinh ra tội phạm. Các tội xâm phạm sức khỏe của người khác được quy định tại chương XII từ Điều 104 đến Điều 110 Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) và được quy định tại chương XIV từ Điều 134 đến Điều 140 Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017). Các tội này đã xâm phạm vào khách thể là quyền được bảo vệ sức khỏe của con người. Xét theo mối liên hệ nhân – quả, thì quả ở đây là tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác, còn nhân (nguyên nhân) của nó không thể là một hiện tượng, một yếu tố riêng biệt nào, mà nhân chỉ có thể là sự tác động qua lại của nhiều hiện tượng, nhiều yếu tố tiêu cực. Trong thực tế, việc phân định rõ đâu là nguyên nhân, đâu là điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là việc hết sức khó khăn, phức tạp. Ðiều kiện dẫn đến tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác cũng là các hiện tượng xã hội tiêu cực, nhưng khác với nguyên nhân ở chỗ nó không làm phát sinh ra tội phạm mà nó chỉ tạo ra các hoàn cảnh thuận lợi, hỗ trợ cho sự hình thành, tồn tại và phát triển của các nguyên nhân phát sinh ra tình hình các tội phạm này. Trong thực tiễn cũng như trong lý luận giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung, cũng như nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác nói riêng thì trong một số trường hợp đối với hiện tượng tội phạm này là nguyên nhân nhưng đối với hiện tượng tội phạm khác nó lại là điều kiện. Vì vậy, trong tội phạm học, sự phân biệt đâu là nguyên nhân, đâu là điều kiện chỉ mang tính chất tương đối. Như vậy, có thể hiểu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là sự tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực của môi trường sống bên ngoài với các yếu tố tâm, sinh lý tiêu cực bên trong cá nhân con người mà trong những tình huống, hoàn cảnh nhất định đã dẫn đến việc thực hiện một hành vi nguy hiểm cho xã hội mà Luật hình sự quy định là tội phạm xâm phạm sức khỏe của người khác. Thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm lại luôn 9 luôn đòi hỏi phải loại trừ cả hai, tức là phải loại trừ cả những yếu tố thuộc về nguyên nhân và loại trừ cả những yếu tố thuộc về điều kiện phát sinh tình hình các tội phạm. 1.1.2. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác Nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác để đề ra biện pháp phòng ngừa, ngăn chặn tình hình các tội phạm này một cách sát hợp. Vì vậy, cần nghiên cứu một cách sâu sắc, toàn diện sẽ mang lại nhiều ý nghĩa quan trọng cả về lý luận và thực tiễn. - Ý nghĩa lý luận: Thứ nhất, nghiên cứu làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận của chính nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội phạm này. Thông qua việc nghiên cứu tổng quát về nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác nói chung và nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng góp phần làm rõ thực trạng, cơ cấu, diễn biến của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác và dự báo xu hướng của nó trong thời gian tới. Thứ hai, nghiên cứu làm rõ nguyên nhân, điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác còn nhằm làm rõ, phát hiện các sơ hở thiếu sót trên các lĩnh vực với Nhà nước là chủ thể quản lý để kịp thời khắc phục bổ sung, chỉnh lý nhằm ngăn chặn các tội xâm phạm sức khỏe của người khác và đưa ra các giải pháp phòng ngừa tội phạm. Thứ ba, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác còn góp phần cung cấp những thông tin hữu ích cho các ngành khoa học pháp lý khác sử dụng làm tài liệu để tiếp tục đi sâu nghiên cứu, xem xét đối tượng của mình, đồng thời là cơ sở áp dụng các phương pháp, biện pháp trong thực tế phòng, chống tội phạm. - Ý nghĩa thực tiễn: 10 Thứ nhất, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác còn góp phần cung cấp những thông tin hữu ích cho khoa học quản lý, giáo dục người phạm tội và những phương pháp phân loại người phạm tội để nghiên cứu những hình thức, phương pháp quản lý, giáo dục người phạm tội, lập dự án phát triển trại giam, cơ sở giáo dục, trường giáo dưỡng... Thứ hai, trong hoạt động phòng ngừa tội phạm xâm phạm sức khỏe của người khác, những kết quả nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác sẽ cho chúng ta cơ sở áp dụng các biện pháp phòng ngừa thích hợp đối với từng lĩnh vực, địa bàn, đối với từng loại người nhất định được tiến hành trên cơ sở nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác nói chung. Thứ ba, nghiên cứu làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác để các chủ thể trong hoạt động phòng ngừa tội phạm tiến hành soạn thảo, đề xuất các phương pháp, giải pháp nhằm tác động làm triệt tiêu nguyên nhân và điều kiện của các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác Nguyên nhân và điều kiện của các tội xâm phạm sức khỏe của người khác rất đa dang và phong phú. Để thuận lợi có việc nhận thức chúng về mặt khoa học và thực tiễn thì cần phải phân loại chúng. Việc phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác cũng dựa trên lý luận về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Tùy vào cách tiếp cận vấn đề mà ta có thể phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác thành các nhóm khác nhau. Cụ thể như: - Căn cứ vào nguồn gốc xuất hiện, có thể chia nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác thành: + Nguyên nhân và điều kiện bắt nguồn từ môi trường sống là tổng hợp các nhân tố tiêu cực được hình thành từ môi trường sống của cá nhân có thể tác động, 11 ảnh hưởng đến cá nhân ở mức độ nhất định, từ đó làm phát sinh các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. Ví dụ như: môi trường gia đình không hoàn thiện, môi trường sống xung quanh có nhiều tệ nạn xã hội, trường học, nơi làm việc… + Nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ phía người phạm tội là tổng hợp những nhân tố tiêu cực thuộc về nhân thân người phạm tội có thể tác động, ảnh hưởng đến việc phát sinh các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. Những nhân tố tiêu cực này có thể là dấu hiệu thuộc về sinh học, tâm lý, xã hội, nghề nghiệp của người phạm tội. - Căn cứ vào mức độ tác động của nguyên nhân và điều kiện trong việc làm phát sinh tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác, có thể phân chia thành: + Nguyên nhân và điều kiện chủ yếu làm phát sinh tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là những nhân tố đóng vai trò chủ chốt trong việc làm phát sinh các tội xâm phạm sức khỏe của người khác và những nhân tố này chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng số các nhân tố làm phát sinh các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. + Nguyên nhân và điều kiện thứ yếu làm phát sinh tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là những nhân tố đóng vai trò hạn chế và chiếm tỷ lệ không đáng kể trong tổng số các nhân tố làm phát sinh các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. - Căn cứ vào bản chất của nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác có thể chia thành: + Nguyên nhân và điều kiện khách quan: là những hoàn cảnh không phụ thuộc vào ý chí và ý thức của con người phạm tội nhưng lại là cơ sở cho người phạm tội về các tội xâm phạm sức khỏe của người khác thực hiện hành vi của mình. + Nguyên nhân và điều kiện chủ quan: là nguyên nhân và điều điện được xuất phát từ các chủ thể tham gia quá trình đấu tranh, phòng ngừa và chống các tội xâm phạm sức khỏe của người khác, nhất là các cơ quan bảo vệ pháp luật. 12 - Căn cứ vào nội dung, các nguyên nhân và điều kiện tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác được chia thành: + Nguyên nhân và điều kiện kinh tế - xã hội. Đây là những nhân tố thuộc về lĩnh vực kinh tế - xã hội có thể tác động làm phát sinh các tội xâm phạm sức khỏe của người khác như là thất nghiệp, đói nghèo, quá trình đô thị và công nghiệp hóa… + Nguyên nhân và điều kiện văn hóa, giáo dục: Đây là những nhân tố hạn chế trong quá trình quản lý, triển khai thực hiện chính sách, chương trình về văn hóa, giáo dục có thể tác động ảnh hưởng làm phát sinh các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. Ví dụ như: nhà trường chưa quản lý nghiêm giờ giấc của học sinh, nhiều em trốn học đi lêu lổng; hay chưa chú trọng đưa giáo dục giới tính vào trong chương trình, hoặc đề cao giáo dục văn hoác mà chưa chú trọng dạy đạo đức cho các em… nó sẽ ảnh hưởng rất nhiều đối với nhân cách và suy nghĩ của một con người. + Nguyên nhân và điều kiện về tổ chức, quản lý. Đây là một thiếu sót, bất cập trong hoạt động của các cơ quan chức năng có thẩm quyền quản lý trong lĩnh vực nhất định. Thuộc về nguyên nhân này có thể là các yếu tố như: buông lỏng quản lý, đùn đẩy trách nhiệm cho nhau, không hợp tác trong giải quyết vụ việc… + Nguyên nhân và điều kiện về chính sách, pháp luật: Đây là một số thiếu sót, bất cập của chính sách, pháp luật có thể tác động, ảnh hưởng làm phát sinh các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. - Xét thấy để giải quyết tốt nhiệm vụ của luận văn, tác giả lựa chọn cách phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác căn cứ vào nguồn gốc xuất hiện. Có nghĩa rằng, các nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác sẽ được phân loại thành hai nhóm: nguyên nhân và điều kiện bắt nguồn từ môi trường sống và nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ phía người phạm tội. 13 1.3. Cơ chế tác động của các nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác Tội phạm là một hiện tượng vừa có tính xã hội, vừa có tính cá nhân. Với tính chất là một hiện tượng xã hội, tội phạm chịu sự tác động của nhiều hiện tượng và quá trình xã hội khác nhau. Mặt khác, tội phạm lại là hành vi của con người cụ thể nên nó phải chịu sự tác động, chi phối bởi các yếu tố thuộc chính con người thực hiện tội phạm đó. Hành vi phạm các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là kết quả tác động qua lại giữa các yếu tố môi trường xã hội bên ngoài và các yếu tố tâm, sinh lý, tính cách, tiêu cực xuất phát từ phía cá nhân người phạm tội. Sự tác động qua lại này tạo thành cơ chế nhất định gọi là cơ chế hình thành hành vi phạm tội. Cơ chế này vận hành theo công thức S-X-R, trong đó S là các yếu tố thuộc môi trường (kích thích khách thể), X là yếu tố tâm, sinh lý con người (kích thích phương tiện), R là hành động trả lời các kích thích đó (hành vi phạm tội). Cơ chế hành vi phạm tội được PGS.TS Phạm Văn Tỉnh mô hình hóa như sau: Chủ thể hành vi (với những đặc điểm nhân thân – ký hiệu X) Động cơ hóa hành vi Kế hoạch hóa hành Hiện thực hóa hành vi vi – ký hiệu R Môi trường sống (gồm cả yếu tố tình huống S) Môi trường sống có ảnh hưởng rất lớn đối với việc hình thành nhân cách của con người, đây chính là bộ phận quan trọng trong cơ chế tác động nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Môi trường sống thường được chia thành như môi trường gia đình, môi trường nhà trường, môi trường xã hội… ảnh hưởng trực tiếp đến việc hình thành nhân cách của mỗi cá nhân. Tuy nhiên, yếu tố môi trường cần có sự tác động qua lại với các yếu tố tâm, sinh lý tiêu cực của con người, thông qua 14 các hành động cụ thể từ đó hình thành hành vi phạm tội. Vì thế, cho dù yếu tố thuộc môi trường xã hội bên ngoài có thuận lợi đến mấy cho việc thực hiện tội phạm nhưng con người đó tuy có tiếp nhận nhưng không hình thành những yếu tố tâm, sinh lý tiêu cực, lệch lạc thì tội phạm khó có thể xảy ra. Ngược lại, một người dù có phẩm chất cá nhân tiêu cực, có ý thức chống đối xã hội nhưng không có những yếu tố tiêu cực bên ngoài môi trường xã hội tác động thì chưa chắc họ đã thực hiện tội phạm. Nghĩa là khi nói đến cơ chế hình thành hành vi phạm tội thì phải nói đến sự tác động qua lại giữa môi trường sống và các yếu tố tâm, sinh lý của con người. Vì vậy, trên thực tế có nhiều người cùng sống trong một môi trường với những yếu tố tiêu cực tác động nhưng có người thực hiện hành vi phạm tội và có người không thực hiện hành vi phạm tội. Hoặc giữa những người cùng thực hiện hành vi phạm tội nhưng mức độ phạm tội lại khác nhau. Vấn đề này, người nghiên cứu hoàn toàn đồng tình với quan điểm của GS.TS Võ Khánh Vinh cho rằng: “Những yếu tố của môi trường bên ngoài hay những quá trình tâm sinh lý bên trong con người, dù ở mức độ bất lợi và xấu như thế nào đi chăng nữa tự nó đều không phải là nguyên nhân của hành vi phạm tội cụ thể, mà phải là sự tương tác, kết hợp cả hai yếu tố đó mới trở thành nguyên nhân của tội phạm cụ thể” [42, tr. 113]. Cơ chế hành vi phạm tội được GS.TS Võ Khánh Vinh mô hình hóa như sau: Các đặc điểm của cá nhân Tính động cơ Việc kế hoạch hóa Việc thực hiện Môi trường bên ngoài Cơ chế tác động của các yếu tố đặc điểm cá nhân và môi trường bên ngoài diễn ra theo hai giai đoạn: 15 Một là, giai đoạn tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực của môi trường sống với các đặc điểm bên trong của cá nhân để hình thành các đặc điểm nhân thân xấu của con người. Hai là, giai đoạn tác động qua lại giữa các đặc điểm nhân thân xấu của con người với tình huống tiêu cực cụ thể của môi trường sống làm phát sinh tội phạm. Tóm lại, cơ chế tác động của các nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là sự tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực khách quan thuộc môi trường sống với các yếu tố chủ quan thuộc về cá nhân người phạm tội. 1.4. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác với tình hình tội phạm, nhân thân người phạm tội và phòng ngừa tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác. 1.4.1. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác với tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của con người. Theo GS.TS Võ Khánh Vinh: “Tình hình tội phạm là một hiện tượng xã hội, pháp lý – hình sự được thay đổi về mặt lịch sử, mang tính chất giai cấp bao gồm tổng thể thống nhất (hệ thống) các tội phạm thực hiện trong một xã hội (quốc gia) nhất định và trong một khoảng thời gian nhất định. [41, tr. 61]. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác với tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả. Tình hình tội phạm nêu lên bức tranh tổng thể về các tội phạm xâm phạm sức khỏe của người khác trong đơn vị thời gian, không gian xác định, được biểu hiện qua thực trạng, cơ cấu, diễn biến, tính chất của nó. Còn nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sức khỏe của người khác là cái sinh ra kết quả (tình hình tội phạm), nên nguyên nhân và điều kiện luôn luôn có trước kết quả, còn kết quả chỉ xuất hiện sau khi có nguyên nhân xuất hiện và bắt đầu tác động. 16