Tài liệu Người kể chuyện trong tiểu thuyết việt nam có yếu tố hậu hiện đại

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN _______________________ ĐÀO CƢ PHÚ NGƢỜI KỂ CHUYỆN TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM CÓ YẾU TỐ HẬU HIỆN ĐẠI LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC Hà Nội – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN _______________________ ĐÀO CƢ PHÚ NGƢỜI KỂ CHUYỆN TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM CÓ YẾU TỐ HẬU HIỆN ĐẠI Chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 62 22 01 20 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. PHẠM QUANG LONG 2. TS. NGUYỄN VĂN NAM Hà Nội – 2017 LỜI CAM ĐOAN Để hoàn thành luận án với đề tài Người kể chuyện trong tiểu thuyết Việt Nam có yếu tố hậu hiện đại, bên cạnh sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS Phạm Quang Long và TS Nguyễn Văn Nam là sự nghiên cứu nghiêm túc, cẩn thận của cá nhân tôi. Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi có sử dụng các tư liệu tham khảo liên quan đến vấn đề nghiên cứu của mình, nhưng tất cả chỉ để gợi mở cho tôi các ý tưởng nghiên cứu cũng như tăng thêm tính thuyết phục cho những lập luận của đề tài thêm chặt chẽ. Khi sử dụng một số trích đoạn, chúng tôi có chú thích nguồn gốc rõ ràng. Kết quả nghiên cứu này không trùng khít với bất kì công trình nghiên cứu nào từng được công bố trước đó. Tôi xin cam đoan những điều nói trên là sự thật. Nếu có gì sai phạm, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tác giả luận án LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án này, cùng với những nỗ lực của bản thân là sự hướng dẫn tận tình, nhiệt huyết và luôn động viên, giúp đỡ của các thầy cô giáo, gia đình và bạn bè. Lời đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy, cô giáo trong tổ Lí luận nói riêng, khoa Văn học – Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội nói chung. Đặc biệt, tôi muốn gửi lời tri ân sâu sắc nhất đến PGS.TS Phạm Quang Long cùng TS Nguyễn Văn Nam – hai thầy đã trực tiếp hướng dẫn và chỉ bảo tận tình để tôi hoàn thành luận án. Em xin cảm ơn sự tin tưởng, khích lệ và động viên mà hai thầy đã dành cho em trong suốt thời gian qua. Em cũng xin gửi lời cảm ơn đến PGS.TS Đoàn Đức Phương - người thầy hướng dẫn cho em từ khóa luận tốt nghiệp đại học đến luận văn thạc sĩ và có nhiều giúp đỡ tận tình cho em trong suốt quá trình học tập NCS. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè và đồng nghiệp – những người đã tạo điều kiện giúp đỡ và sẻ chia với tôi suốt những năm nghiên cứu và hoàn thành luận án. Cảm ơn vì đã cho tôi điểm tựa và động lực về mặt tinh thần để tôi đi đến đích con đường hôm nay. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 3 tháng 3 năm 2017 Nghiên cứu sinh BẢNG HỆ THỐNG KÍ HIỆU VIẾT TẮT NKC : Người kể chuyện TTHHĐ : Tiểu thuyết hậu hiện đại VHHHĐ : Văn học hậu hiện đại TTVN : Tiểu thuyết Việt Nam VHVN : Văn học Việt Nam HHĐ : Hậu hiện đại MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lí do lựa chọn đề tài ................................................................................. 1 2.1 Đối tượng nghiên cứu .............................................................................. 3 2.2 Phạm vi nghiên cứu ................................................................................. 3 3 Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................. 4 4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 5 5. Những đóng góp mới của luận án.............................................................. 6 6. Cấu trúc của luận án .................................................................................. 7 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................... 8 1.1 Tổng quan về người kể chuyện................................................................ 8 1.1.1 Khái lược về người kể chuyện ........................................................... 8 1.1.2 Khái lược quan niệm về người kể chuyện qua các giai đoạn phát triển của tiểu thuyết Việt Nam .................................................................. 11 1.1.4 Tình hình nghiên cứu văn học hậu hiện đại ở Việt Nam................. 16 1.1.4.1 Tình hình nghiên cứu lí thuyết văn học hậu hiện đại ở Việt Nam16 1.1.4.2 Những thành tựu về nghiên cứu TTVN có yếu tố HHĐ .......... 19 1.2 Tổng quan văn học hậu hiện đại ............................................................ 25 1.2.1Khái lược văn học hậu hiện đại ....................................................... 25 1.2.2 Tổng quan về TTHHĐ và TTVN có yếu tố HHĐ ............................ 31 1.2.2.1 Tiểu thuyết hậu hiện đại ........................................................... 31 1.2.2.2 Tiểu thuyết Việt Nam có yếu tố hậu hiện đại ........................... 32 Tiểu kết ........................................................................................................... 37 CHƢƠNG 2. CẢM THỨC HẬU HIỆN ĐẠI, QUAN ĐIỂM VÀ PHƢƠNG THỨC KỂ CỦA NGƢỜI KỂ CHUYỆN ................................. 39 2.1 Khái lược về cảm thức hậu hiện đại ...................................................... 39 2.2 Quan điểm của người kể chuyện ........................................................... 42 2.2.1 Quan điểm khách quan của người kể chuyện ................................. 42 2.2.1.1 Người kể chuyện gọi tên nhân vật một cách ngẫu nhiên.......... 42 2.2.1.3 Người kể chuyện “đóng cũi sắt” cảm xúc ................................ 45 2.2.1.4 Người kể chuyện “nhìn thẳng vào sự thật”............................... 48 2.2.2 Quan điểm chủ quan của người kể chuyện ..................................... 51 2.2.2.1 Chú thích, bình luận trữ tình ngoại đề của người kể chuyện.... 51 2.2.2.2 Người kể chuyện “đội lốt” nhân vật ......................................... 55 2.2.2.3 Người kể chuyện như một nhân chứng..................................... 59 2.3 Phương thức kể chuyện ......................................................................... 61 2.3.1 Lối kể đa trị, khuếch tán .................................................................. 62 2.3.2 Lối kể chuyện phân mảnh – đứt gẫy................................................ 69 2.3.3 Lối kể chuyện song trùng đồng hiện ............................................... 77 Tiểu kết ........................................................................................................... 81 CHƢƠNG 3. NGÔI KỂ VÀ ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT ...................... 83 3.1 Ngôi kể của NKC................................................................................... 83 3.1.1 Khái lược về ngôi kể của NKC ........................................................ 83 3.1.2 Ngôi kể cố định ................................................................................ 84 3.1.3 Ngôi kể luân phiên liên tục - trần thuật lập thể phi trung tâm ....... 88 3.1.3.1 Ngôi kể luân phiên linh hoạt giữa cố định và vô định.............. 88 3.1.3.2 Ngôi kể luân phiên linh hoạt giữa ngôi kể thứ nhất và ngôi kể thứ ba..................................................................................................... 91 3.2 Điểm nhìn trần thuật .............................................................................. 94 3.2.1Khái lược điểm nhìn trần thuật ........................................................ 94 3.2.3 NKC với điểm nhìn bên ngoài – phương thức trần thuật có tính chất ngoại quan .............................................................................................. 100 3.2.4 NKC với điểm nhìn đằng trước – phương thức trần thuật lát cắt101 3.2.5 Sự di chuyển các điểm nhìn trần thuật – luân phiên phi quy tắc .. 105 3.2.5.1 Luân phiên điểm nhìn giữa người kể chuyện với nhân vật .... 105 3.2.5.2 Luân phiên điểm nhìn giữa nhân vật với nhân vật ................. 109 3.2.6 Đa bội điểm nhìn – một hình thức phức điệu nghệ thuật.............. 113 3.2.7.1 Điểm nhìn trẻ thơ .................................................................... 118 3.2.7.2 Điểm nhìn súc vật, đồ vật, thiên nhiên ................................... 119 3.2.7.3 Điểm nhìn của những người “bất bình thường” ..................... 121 Tiểu kết ......................................................................................................... 123 CHƢƠNG 4. NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRẦN THUẬT ............. 124 4.1 Ngôn ngữ kể chuyện ............................................................................ 124 4.1.1 Khái lược về ngôn ngữ kể chuyện ................................................. 124 4.1.2 Đa dạng các lớp diễn ngôn ........................................................... 125 4.1.3 Nhòe mờ ngôn ngữ - lằn ranh bất định ......................................... 129 4.1.3.1 Nhòe mờ ngôn ngữ đối thoại và độc thoại ............................. 129 4.1.4 Mê lộ ngôn từ - dạng thức của trò chơi ngôn ngữ ........................... 137 4.1.4.1 Tính chất pha tạp và dung nạp các sắc màu ngôn ngữ ........... 138 4.1.4.2 Bành trướng ngôn từ - trải chữ trên bề mặt văn bản ................ 145 4.1.5 Ngôn ngữ góc cạnh, thô nhám, xù xì – Tính không chọn lọc của ngôn từ .................................................................................................... 154 4.2 Giọng điệu kể chuyện .......................................................................... 155 4.2.1 Khái lược về giọng điệu kể chuyện ............................................... 155 4.2.2 Giọng điệu triết lí ............................................................................ 158 4.2.4 Giọng điệu dung tục, suồng sã ...................................................... 170 4.2.5 Giọng điệu vô âm sắc .................................................................... 173 Tiểu kết ......................................................................................................... 175 KẾT LUẬN .................................................................................................. 178 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ .................. 183 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 185 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 208 MỞ ĐẦU 1. Lí do lựa chọn đề tài Trong những năm gần đây, “Tự sự học” 1 đã trở thành lĩnh vực thu hút sự chú ý của giới nghiên cứu Việt Nam. Nhiều công trình nghiên cứu đã dành sự quan tâm đặc biệt đến lí thuyết tự sự và những ứng dụng của nó trong việc khám phá cấu trúc văn bản truyện kể, đặc biệt là trong thể loại tiểu thuyết và nhận được sự quan tâm nhiều nhất hiện nay là tiểu thuyết đương đại 2. Trong lĩnh vực tiểu thuyết, sự đổi mới tư duy nghệ thuật đã tạo tiền đề cho những cách tân thể loại. Vai trò của tự sự học rất quan trọng trong nghiên cứu văn học, đúng như lời nhận định của nhà nghiên cứu Trần Đình Sử: “Người ta càng ngày càng nhận ra rằng nếu thiếu kiến thức cơ bản về tự sự học thì các phán đoán trong các ngành nghiên cứu trên (bao gồm nghiên cứu điện ảnh, giao tiếp, phương tiện truyền thông, nghiên cứu văn hóa, văn học – ĐCP) rất dễ phạm những sai lầm sơ đẳng và các kết luận có thể chỉ là những lâu đài xây trên cát. Chẳng hạn rất phổ biến nhầm lẫn về tác giả và người trần thuật hay nhân vật người kể chuyện (NKC) xưng “tôi”, nhân vật hành động, nói năng… Và do vậy đã nảy sinh những nhận định về chủ nghĩa tự nhiên, về sự tàn nhẫn, thiếu cái tâm ở nhà văn này, nhà văn nọ khi họ sử dụng một cách trần thuật nào đó...” [205;11]. Qua nhận xét của Trần Đình Sử, có thể thấy việc đánh giá đúng vai trò của nghệ thuật trần thuật sẽ góp phần nhận thức đúng giá trị của các tác phẩm văn học. Tầm quan trọng của tự sự học có thể được coi như một bộ phận không thể thiếu của hành trang nghiên cứu văn học hôm nay, thật đúng với nhận định của nhà nghiên cứu Thomas Kuhn: “Đó là một bộ phận cấu thành của hệ hình (paradigme) lí luận hiện đại” [205;11]. Vì vậy, nghiên cứu về Người kể chuyện trong tiểu thuyết Việt Nam có yếu tố hậu hiện đại là một vấn đề rất cần thiết, bởi sự đổi mới nghệ thuật trần thuật góp phần đổi mới nền văn học nước nhà nói chung và tiểu thuyết đương đại nói riêng, đồng thời còn giúp cho 1 . Narratology – một bộ môn nghiên cứu đặc thù của lí luận văn học, lấy nghệ thuật tự sự làm đối tượng . Chẳng hạn, các công trình trực tiếp hoặc gián tiếp bàn đến Tự sự học như Tự sự học – một số vấn đề lí luận và lịch sử (Trần Đình Sử); Giáo trình dẫn luận tự sự học (Lê Thời Tân); Tự sự học (Viện Văn học – Viện Hàn Lâm Khoa học Xã hội Việt Nam)… 2 1 các nhà tiểu thuyết đương đại luôn ý thức về sự vận động nội tại của bản thân và khẳng định được phong cách riêng không thể trộn lẫn với các tác giả khác. Dấu ấn NKC, người trần thuật, do đó có thể nói, đậm nét nhất trong quá trình cách tân của thể loại, nếu nhìn từ điểm xuất phát của vấn đề. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về nghệ thuật tiểu thuyết hậu hiện đại (TTHHĐ) từ nghệ thuật trần thuật nhưng quy mô còn nhỏ lẻ và chưa thực sự xứng tầm với tiềm năng vốn có của nó, đặc biệt là phương diện NKC hiện vẫn là một vấn đề để ngỏ chưa được nhiều các nhà nghiên cứu quan tâm, nó giống như một mảnh đất màu mỡ nhưng có quá ít người cày xới. Nền tiểu thuyết đương đại Việt Nam ghi nhận đóng góp của hàng loạt tên tuổi với sức viết và bút lực dồi dào, họ đều đóng góp những cách tân cho nền tiểu thuyết nước nhà ở những khía cạnh khác nhau, những tên tuổi nổi bật phải kể đến đó là Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Bình Phương, Thuận, Đặng Thân… Họ đều là những tác giả có nhiều tiểu thuyết, những cách tân mới mẻ luôn được độc giả nhìn thấy từ chính bản thân họ, ở từng thời kì, từng giai đoạn, sự vận động tiểu thuyết của mỗi nhà văn luôn được thể hiện rất rõ nét. Tuy tính chất “dấu hiệu” giữa họ thể hiện ở sự thiếu cân xứng, không đồng đều và đôi khi, có cả sự thiếu nhất quán về các đặc tính thẩm mĩ của văn xuôi HHĐ trong một tác giả hay một tác phẩm cụ thể, nhưng nhìn chung những đóng góp của các nhà văn này, đặc biệt ở phương diện NKC góp phần đưa tiểu thuyết Việt Nam đến gần hơn với trào lưu văn học hậu hiện đại (VHHHĐ) thế giới. Do vậy, nghiên cứu về vấn đề này, chúng tôi mong muốn đào sâu thêm các lý thuyết về NKC, qua đó giúp người đọc hiểu sâu hơn văn học đương đại Việt Nam, góp một phần nhất định trong việc hệ thống hóa kiến thức giảng dạy văn học đương đại Việt Nam trong nhà trường. Có thể nói đây là những lí do cơ bản khiến chúng tôi lựa chọn đề tài Người kể chuyện trong tiểu thuyết Việt Nam có yếu tố hậu hiện đại. (Cũng cần nói thêm, do ở Việt Nam vẫn chưa có sự thống nhất trong nhận định có trào lưu VHHHĐ) hay chưa nên chúng tôi dùng một tên gọi mang tính ước lệ về các tiểu thuyết của các nhà văn này là “mang (có) yếu tố HHĐ”, có thể trong thực tế chúng đã thực sự là 2 những tiểu thuyết HHĐ rồi). Luận án đi sâu vào vấn đề NKC nhằm khẳng định sự vận động và phát triển của tiểu thuyết Việt Nam có yếu tố HHĐ là cần thiết. Tiếp cận văn học từ hướng đi này sẽ đem lại một cách nhìn đa chiều về diện mạo tiểu thuyết Việt Nam có yếu tố HHĐ. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1 Đối tượng nghiên cứu Luận án vận dụng lý thuyết HHĐ, cụ thể là lí thuyết về NKC trong TTHHĐ để thấy được những đặc sắc về vấn đề NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ. Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là NKC trong tiểu thuyết có yếu tố HHĐ của các nhà văn Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Bình Phương, Thuận và tiểu thuyết tiêu biểu nhất của Đặng Thân (3.3.3.9 [Những mảnh hồn trần])… Cũng cần nói thêm, trong nền văn học đương đại Việt nam hiện nay, ngoài các tác giả nêu trên thì có thể kể đến hàng loạt nhà văn khác cũng ít nhiều mang yếu tố HHĐ như Trần Nhã Thụy, Inrasara, Nguyễn Ngọc Tư hay Vũ Đình Giang… Tuy nhiên, một mặt do giới hạn của đề tài, mặt khác là do những đặc trưng tiêu biểu, những cách tân nổi bật về phương diện NKC trong tiểu thuyết của các tác giả này khá bao quát và đầy đủ nên chúng tôi chỉ giới hạn 5 tác giả cụ thể, còn các nhà văn vừa nhắc đến ở trên, chúng tôi chỉ chọn một vài tiểu thuyết nổi bật để có những đối sánh. Có thể nói, đây vừa là đối tượng khảo sát nhằm “đối chứng” với những vấn đề lí thuyết, vừa để nhìn rõ hơn những dấu hiệu, những yếu tố HHĐ ở các cây bút tiêu biểu của nền văn học đương đại nước nhà. 2.2 Phạm vi nghiên cứu Lí thuyết về VHHHĐ chủ yếu bao gồm hai khía cạnh cảm thức HHĐ và kĩ thuật viết HHĐ. Do vậy chúng tôi chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu là vấn đề NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ. Chúng tôi vẫn đi vào hướng tiếp cận cảm thức HHĐ và kĩ thuật viết HHĐ nhưng xác định mục tiêu một cách cụ thể, đó là nghiên cứu về cảm thức HHĐ của NKC với những kĩ thuật viết HHĐ liên quan đến vấn đề NKC như ngôi kể, điểm nhìn, phương thức kể, giọng điệu và ngôn ngữ trần thuật... Bên cạnh đó, cũng cần phải nói thêm, rất nhiều tiểu thuyết của các nhà văn đương đại Việt 3 Nam có màu sắc HHĐ, nhưng chúng tôi giới hạn phạm vi nghiên cứu là tiểu thuyết của các nhà văn tiêu biểu như Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Bình Phương và có sự so sánh một cách toàn diện với một số tác giả trong nước và hải ngoại khác như Đặng Thân và Thuận… để thấy được những nét chung cũng như những điểm in đậm dấu ấn cá nhân về phương diện NKC trong từng tác giả. Với những tiểu thuyết cũng mang đậm yếu tố HHĐ của các tác giả đương đại khác (như Song song của Vũ Đình Giang, Sông của Nguyễn Ngọc Tư, Hát của Trần Nhã Thụy hay Hàng mã kí ức của Inrasara…), chúng tôi cũng đưa ra những so sánh ngắn gọn trên một bình diện nào đó để càng làm nổi bật yếu tố HHĐ về phương diện NKC của các tác giả mà luận án khảo sát. 3 Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Tự sự học (kể chuyện) nghiên cứu nhiều phương diện liên quan đến vấn đề trần thuật (các cấp độ, loại hình trần thuật, tác giả, nhân vật, vai NKC, người nghe chuyện…). Đi sâu vào bản chất nghệ thuật trần thuật, luận án chủ yếu quan tâm đến vấn đề NKC, làm rõ diện mạo và vai trò của NKC ở những khía cạnh như: Cảm thức HHĐ của NKC và một vài kĩ thuật viết HHĐ liên quan đến NKC (bao gồm: phương thức kể, ngôi kể, điểm nhìn, ngôn ngữ, giọng điệu…) trong TTVN có yếu tố HHĐ, ở các tác giả Nguyễn Bình Phương, Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà, Thuận và Đặng Thân… Nghiên cứu vấn đề NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ vừa để thấy được sự vận động nội tại theo hướng cách tân mới mẻ của mỗi nhà văn; đồng thời làm nổi bật những đặc sắc nghệ thuật về phương diện NKC cũng như làm sáng rõ những đóng góp về kĩ thuật NKC của các nhà văn này đối với nền tiểu thuyết đương đại Việt Nam, góp phần khẳng định TTVN có yếu tố HHĐ cũng đang phát triển, từng bước hòa nhập và rút ngắn khoảng cách với nền TTHHĐ thế giới. Bên cạnh những thành tựu, chúng tôi còn chỉ ra cả những nhược điểm, hạn chế về các phương diện NKC để từ đó có một cái nhìn toàn diện hơn về TTVN có yếu tố HHĐ. 4 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Nhiệm vụ của luận án là chỉ ra những nét đặc sắc, cách tân về phương diện NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ, trong đó mỗi chương lại có những nhiệm vụ riêng, phục vụ cho nhiệm vụ chung. Chương 1 có nhiệm vụ nghiên cứu tổng quan lý thuyết về NKC, về VHHHĐ và TTVN có yếu tố HHĐ… để tạo tiền đề lý thuyết cho các chương sau. Ở chương 2, nhiệm vụ của luận án là làm sáng rõ ba vấn đề mang tính bao quát, đó là cảm thức, quan điểm và các phương thức kể của NKC trong tác phẩm có yếu tố HHĐ. Nhiệm vụ của chương 3 và 4 là chỉ rõ những đặc điểm nổi bật về ngôi kể, điểm nhìn, ngôn ngữ và giọng điệu của một số TTVN có yếu tố HHĐ. Tất cả những điều này phục vụ cho nhiệm vụ cao nhất của luận án, đó là chỉ ra được những đặc điểm mang đậm yếu tố HHĐ của tiểu thuyết đương đại Việt Nam, góp thêm cơ sở lý thuyết để “tô đậm” quan điểm rằng có một khuynh hướng mang tên Tiểu thuyết Việt Nam hậu hiện đại. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Vận dụng lí thuyết tự sự học và thi pháp học, người viết sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp loại hình: Đây là phương pháp giúp người nghiên cứu bao quát mảng TTHHĐ ở các dạng thức biểu hiện cụ thể, xét từ phương diện nghệ thuật (trên trục NKC), chỉ ra các kiểu, dạng NKC, phương thức trần thuật, ngôi kể, ngôn ngữ, giọng điệu và điểm nhìn trần thuật… - Phương pháp so sánh: Phương pháp này được sử dụng để chỉ ra những đóng góp, cách tân của TTHHĐ từ phương diện nghệ thuật trần thuật, với vai trò của NKC xuyên suốt tác phẩm. Ngoài ra, phương pháp này còn nhằm so sánh phương diện NKC của mỗi tác giả qua các thời kì khác nhau và so sánh phương diện NKC trong tiểu thuyết của các tác giả sinh sống ở Việt Nam (Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Việt Hà, Đặng Thân) với các nhà tiểu thuyết có nhiều thời gian sinh sống ở nước ngoài (Hồ Anh Thái, Thuận), được “hít thở” không khí hậu hiện đại trong đời sống lẫn trong nghệ thuật, hi vọng tìm ra những mối liên hệ về những đặc điểm trong cách viết của họ. 5 - Phương pháp cấu trúc: Đây là phương pháp quan trọng nhằm chỉ ra các phương diện cơ bản của nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết, tập trung vào NKC. Phương pháp này được sử dụng để làm rõ diện mạo của TTVN có yếu tố HHĐ dưới góc nhìn tự sự học. - Phương pháp thống kê: Phương pháp này sẽ giúp thống kê được các mức độ, tần suất liên quan đến vấn đề NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ. - Phương pháp tiếp cận liên văn bản: Giúp người nghiên cứu tiếp cận được nhiều dạng văn bản khác nhau của các tác giả HHĐ trong nước, hải ngoại và cả thế giới, từ đó có một cách nhìn nhận và đánh giá đầy đủ nhất về vấn đề NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ. - Phương pháp phân tích tổng hợp: Đây là phương pháp bao gồm hai yếu tố phân tích và tổng hợp, giữa chúng có mối quan hệ mật thiết với nhau tạo thành sự thống nhất không thể tách rời: phân tích được tiến hành theo phương hướng tổng hợp, còn tổng hợp được thực hiện dựa trên kết quả của phân tích. Vì thế, đây là phương pháp mang tính bao quát nhất, là sự tổng hòa của các phương pháp nêu trên. Phương pháp phân tích tổng hợp giúp đưa ra những luận điểm, luận cứ rõ ràng, những lập luận, lí lẽ sát đáng để khẳng định vấn đề một cách thuyết phục nhất. Tất cả nhằm phân tích, so sánh, đối chiếu để chỉ rõ những đặc sắc của NKC mang yếu tố HHĐ cũng như thi pháp tự sự HHĐ trong văn xuôi nói chung và trong thể loại tiểu thuyết sau Đổi mới nói riêng. Nhìn chung, trong số các phương pháp này, luận án sử dụng các phương pháp cấu trúc, phương pháp phân tích so sánh và phương pháp phân tích tổng hợp là chính, các phương pháp còn lại mang tính chất hỗ trợ giúp chúng tôi nghiên cứu được tốt nhất vấn đề NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ. 5. Những đóng góp mới của luận án Với đề tài NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ, luận án có những đóng góp cụ thể sau: Thứ nhất, luận án góp phần khẳng định tầm quan trọng của việc ứng dụng lí thuyết tự sự học vào việc tìm hiểu các hiện tượng TTVN có yếu tố HHĐ. Thứ hai, luận án cung cấp một cái nhìn hệ thống về NKC, một yếu tố quan trọng 6 của tự sự học. Đây cũng là đóng góp cơ bản của luận án trong việc hệ thống các lí thuyết về NKC và khám phá vai trò của NKC trong TTVN có yếu tố HHĐ. Cuối cùng, luận án khẳng định vai trò của cá tính sáng tạo trong việc cách tân tiểu thuyết trên bình diện nghệ thuật trần thuật, qua đó nhận diện những thành tựu đa dạng của VHVN có yếu tố HHĐ nói chung. 6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, danh mục Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Nội dung luận án bao gồm bốn chương: Chƣơng 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Chƣơng 2. Cảm thức hậu hiện đại, quan điểm và phƣơng thức kể của ngƣời kể chuyện Chƣơng 3. Ngôi kể và điểm nhìn trần thuật Chƣơng 4. Ngôn ngữ, giọng điệu trần thuật 7 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1 Tổng quan về ngƣời kể chuyện 1.1.1 Khái lược về người kể chuyện Người kể chuyện là một thành tố không thể thiếu trong một tác phẩm tự sự. Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “NKC là hình tượng ước lệ về người trần thuật trong tác phẩm văn học, chỉ xuất hiện khi nào câu chuyện được kể bởi một nhân vật cụ thể trong tác phẩm. Đó có thể là hình tượng của chính tác giả nhưng không nên đồng nhất hoàn toàn với tác giả ngoài đời; có thể là nhân vật đặc biệt do tác giả sáng tạo ra; có thể là một người biết một câu chuyện nào đó. Một tác phẩm có thể có một hoặc nhiều NKC” [79;187]. Theo chúng tôi thì khái niệm này không hoàn toàn đúng, bởi không phải lúc nào NKC cũng được gắn với một nhân vật cụ thể trong tác phẩm, có nhiều hình tượng NKC không hề xuất hiện như một nhân vật. Cũng theo cuốn từ điển này thì NKC có vai trò đặc biệt quan trọng trong các tác phẩm tự sự, vì “hình tượng NKC đem lại cho tác phẩm một cái nhìn và một sự đánh giá bổ sung về mặt tâm lí, nghề nghiệp hay lập trường xã hội cho cái nhìn tác giả, làm cho sự trình bày, tái tạo con người và đời sống trong tác phẩm thêm phong phú, nhiều phối cảnh” [79;188]. Bên cạnh đó, Từ điển thuật ngữ văn học cũng định nghĩa về người trần thuật như sau: “Là hình thái của hình tượng tác giả trong văn học nghệ thuật, là người mang tiếng nói, quan điểm tác giả trong tác phẩm văn xuôi” [79;188]. Có thể thấy, người trần thuật và NKC có điểm chung đều là chủ thể lời nói và là người đại diện điểm nhìn trong tác phẩm văn học. Tuy nhiên, điểm khác biệt giữa hai khái niệm này ở chỗ, người trần thuật được khách quan hóa và được tách biệt rõ rệt với tác giả cả về mặt không gian lẫn bình diện tu từ, mà nó được gắn với một hoàn cảnh văn hóa – xã hội và ngôn ngữ cụ thể để từ đó mô tả về các nhân vật khác, còn NKC không đứng ở đường biên giữa thế giới hư cấu với thực tại của tác giả và độc giả mà hoàn toàn đứng bên trong hiện thực được mô tả. Nói một cách ngắn gọn, người trần thuật gần với quan điểm của tác giả (thường là NKC hàm ẩn), còn NKC là nhân vật hư cấu. Nhưng, ở trong thực tiễn, có khi ranh giới giữa chúng rất nhòa và chúng tôi, khi khảo sát cũng không tránh được sự lệ thuộc vào văn bản mình khảo sát. 8 Trong Từ điển văn học (Bộ mới) có định nghĩa khá đầy đủ và cụ thể về khái niệm NKC, trong đó đặc biệt nhấn mạnh về mối quan hệ giữa cái tôi của tác giả, cái tôi của NKC và cái tôi của nhân vật: “Do nhu cầu khách quan nên sắc thái chủ quan của tác giả được ngụy trang bằng nhiều cách khác nhau: tránh trực tiếp nhận xét, bình luận, đẩy “cái tôi” bình luận ra xa tác giả bằng cách “nhân vật hóa” nó (NKC – ĐCP), đưa nó tham gia sâu vào cốt truyện. Đặc biệt, cùng với việc lồng cái nhìn của nhà văn vào cái nhìn của từng nhân vật, lối trao đổi tường thuật qua tay nhiều nhân vật khác nhau tạo nên mối quan hệ phức tạp giữa cái tôi của tác giả, cái tôi của người kể và cái tôi của nhân vật [15;1240]. Mục đích của việc lồng ghép này là tạo nên “tính phức điệu” cho tác phẩm. Như vậy, có thể thấy NKC là do tác giả sáng tạo ra nhưng không hoàn toàn đồng nhất với tác giả. Thông qua NKC mà độc giả có thể nắm bắt được diễn biến của truyện. Nói cách khác, người đọc đón nhận câu chuyện từ NKC chứ không phải là từ tác giả, bởi khi đã vào truyện, tác giả dường như đứng ngoài lề “buông rèm nhiếp chính”, còn NKC dù ở ngôi kể và điểm nhìn như thế nào mới chính là người “xông pha vào trận mạc”, trực tiếp tham gia vào diễn biến của truyện. Theo từ điển Oxford Advanced Learner’s Dictionary thì NKC cũng được định nghĩa rất đơn giản và ngắn gọn: là một người kể lại một điều gì đó. Động thái kể ở đây được hiểu là kể lại một câu chuyện, đưa ra một bài tường thuật viết hoặc nói về một điều gì đó. Đây được coi là khái niệm cơ bản nhất về NKC. Ngay từ đầu thế kỉ XX, với sự ra đời của tự sự học thì thuật ngữ “NKC” được giới nghiên cứu chú ý đến nhiều ở phương Tây. Tất cả các nhà nghiên cứu tên tuổi như W. Keyser, R. Barthes đến T. Todorov… đều thừa nhận NKC là do tác giả sáng tạo ra, phảng phất đôi chút bóng dáng của tác giả chứ không hoàn toàn là nguyên mẫu của tác giả. Hay nói cách khác, NKC chính là chủ thể phát ngôn trong tác phẩm, NKC luôn được đặt ở bình diện khác với người viết truyện. Đây cũng được coi là một thủ pháp giúp cho câu chuyện kể vừa khách quan lại vừa chân thực, sinh động hơn. Tuy NKC không phải là tác giả và không trùng khớp với người viết truyện nhưng vì NKC do tác giả sáng tạo ra nên ít nhiều vẫn mang cảm quan và chịu sự chi phối của tác giả, bởi nhà 9 văn chính là người “khai sinh” ra NKC, lựa chọn ngôi kể và điểm nhìn cho NKC sao cho đúng với tư tưởng của mình nhất. NKC có thể được gắn với các ngôi kể khác nhau, tuy nhiên hai ngôi kể chuyện chủ yếu là ngôi thứ nhất và ngôi thứ ba (Ngôi thứ hai: Kể về người nghe chuyện – ngôi kể này rất hiếm gặp). Trong đó, nếu NKC ở ngôi thứ nhất sẽ có hai trường hợp: Thứ nhất, NKC là nhân vật chính, là người trực tiếp tham gia vào truyện; Thứ hai, NKC là một nhân chứng, kể lại toàn bộ câu chuyện mà mình được nghe hoặc chứng kiến. Trong hai trường hợp này thì NKC là nhân vật chính sẽ chân thực và đáng tin hơn, bởi câu chuyện được kể lại từ chính người trong cuộc. Còn NKC ở ngôi thứ ba cũng có hai trường hợp tương tự: NKC đứng ngoài các sự việc, kể lại chúng một cách khách quan, không thêm thắt, không bình luận ý kiến chủ quan; NKC tham gia vào câu chuyện, có đưa ra ý kiến bình luận hoặc đánh giá về nhân vật, về các diễn biến diễn ra trong cốt truyện. Tuy nhiên, có NKC chỉ dừng lại ở một ngôi kể và hạn định điểm nhìn, nhưng cũng có NKC luân phiên các ngôi kể khác nhau. Việc thay đổi ngôi kể ắt sẽ dẫn đến sự di chuyển của các điểm nhìn. Xét về điểm nhìn của NKC có ba kiểu dạng phổ biến sau: Điểm nhìn bên trong: Đây là điểm nhìn xuất phát từ bên trong của nhân vật, thấu hiểu được cả tâm tư, nguyện vọng và chiều sâu suy nghĩ phức tạp của nhân vật. Điểm nhìn bên ngoài: Là điểm nhìn mà NKC đứng ngoài câu chuyện, đóng vai trò là một nhân chứng “biết gì kể nấy”, không có một chút đánh giá hay bình luận nào, đặc biệt không nắm bắt được những gì đang diễn ra bên trong nội tâm của nhân vật. Điểm nhìn phía sau: Là điểm nhìn của NKC toàn năng, tức là NKC đứng cao hơn nhân vật, hiểu một cách tường tận câu chuyện, nắm bắt được cả tâm lí bên trong lẫn đặc tính bên ngoài của nhân vật. Đồng thời, với điểm nhìn này, NKC luôn là người nắm bắt và dẫn dắt toàn bộ diễn biến câu chuyện (trong VHHHĐ rất hạn chế sử dụng điểm nhìn này). Trong VHHHĐ, chúng tôi nhận thấy còn có một kiểu điểm nhìn nữa của NKC, 10 đó là điểm nhìn phía trước. Với kiểu điểm nhìn này, NKC chỉ biết được hiện tại của nhân vật mà không nắm bắt được quá khứ hoặc tương lai của nhân vật. Các nhân vật (cả chính lẫn phụ) thoảng đến thoảng đi như một cơn gió, luôn xuất hiện bí ẩn trước độc giả, phần “chìm” của nhân vật luôn là dấu hỏi đối với độc giả. TTVN có yếu tố HHĐ có nhiều nhân vật bất chợt xuất hiện, rồi cũng bất chợt biến mất, NKC không biết hoặc không kể gì thêm về quá khứ cũng như là tương lai của nhân vật đó. Điểm nhìn này là hệ quả tất yếu từ quan niệm của VHHHĐ, đó là phản ánh xã hội ở thì đang diễn ra nên chưa có điểm hoàn kết. Như vậy, giống như những ngôi kể, các điểm nhìn cũng được di chuyển luân phiên liên tục. Rất ít tác phẩm chỉ dừng lại ở một điểm nhìn - nhất là trong VHHHĐ, điểm nhìn trở thành một kĩ thuật, một công cụ trong tay nhà văn nên nó biến hóa đa dạng. Hầu hết TTVN có yếu tố HHĐ đều có sự luân phiên các điểm nhìn khác nhau, thậm chí là đan xen, “ngốn nuốt” các điểm nhìn, hay sự xuất hiện “song trùng - gấp bội” điểm nhìn, khiến cho truyện giống như một mê lộ thật khó nắm bắt. Tóm lại, NKC có thể được xác lập ở ngôi kể hay điểm nhìn khác nhau nhưng vẫn luôn là “con đẻ” của nhà văn. Do vậy, giữa NKC và nhà văn có mối quan hệ gắn kết là điều không thể phủ nhận. Tuy nhiên, mối quan hệ đó không trực tiếp thông qua ngôn ngữ giao tiếp mà thông qua ý tưởng của nhà văn được gửi gắm vào nhân vật NKC. Người đọc nắm bắt được diễn biến cốt truyện cũng như cảm nhận câu chuyện là thông qua vai trò trung gian – đó là NKC. 1.1.2 Khái lược quan niệm về người kể chuyện qua các giai đoạn phát triển của tiểu thuyết Việt Nam NKC là một nhân tố không thể thiếu trong các thể loại tự sự, nhất là trong thể loại tiểu thuyết, với dung lượng tương đối lớn cùng sự kết nối các sự kiện, biến cố với nhau, nhiều tình tiết, nhiều nhân vật… thì vai trò NKC càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. NKC giữ vai trò xâu chuỗi các sự kiện, dẫn dắt các tình tiết, giới thuyết về các nhân vật... Về vai trò, chức năng và bản chất của NKC, trong Thi pháp văn xuôi, Tz. Todorov nhận định: “NKC là yếu tố tích cực trong việc kiến tạo 11 thế giới tưởng tượng. Chính NKC là hiện thân của những khuynh hướng mang tính xét đoán và đánh giá… chính nó lựa chọn lối nói gián tiếp hay lối nói trực tiếp, sự kế tiếp tuần tự của việc trình bày hay sự hoán vị thời gian… Không thể có trần thuật thiếu NKC” [236;75]. Củng cố thêm vai trò của NKC, nhà nghiên cứu người Mĩ – Jonathan Culler cũng cho rằng: “Bất cứ trần thuật nào đều phải có NKC, bất kể NKC ấy có được xác định rõ hay không. Bởi vì vấn đề trung tâm của chủ đề mỗi câu chuyện đều là vấn đề về mối quan hệ hàm ẩn giữa NKC với câu chuyện mà anh ta kể ra” [198;189]. Vai trò quan trọng của NKC là điều mà không ai phủ nhận. Tuy nhiên, vấn đề NKC không cố định qua các giai đoạn tiểu thuyết mà luôn có sự chuyển biến, vận động qua từng thời kì. Nói cách khác, quan niệm về NKC trong tiểu thuyết luôn vận động như một cơ thể sống, qua từng giai đoạn sinh trưởng của tiểu thuyết, “diện mạo” của NKC cũng “thay da đổi thịt” từng ngày. Chẳng hạn như trong văn học truyền thống cổ trung đại, vai trò của NKC trong các tác phẩm tự sự nói chung luôn giữ một vai trò đặc biệt quan trọng, nó là người phát ngôn nhân danh tác giả, độc giả có thể nhìn thấy những nét tương đồng trùng khít giữa hình tượng NKC và tác giả, “NKC hầu như hòa với tác giả và nhân vật trữ tình, khó có thể có một khoảng cách nào” [199;122]. Vì NKC giữ vai trò như vị “nhạc trưởng” điều phối dàn giao hưởng (bao gồm việc điều phối cốt truyện, kết cấu, chỉ đạo sắp xếp các sự kiện, biến cố, giới thuyết và miêu tả nhân vật từ dáng vẻ bên ngoài đến nội tâm bên trong, bình phẩm những ý kiến chủ quan…) nên văn học cổ trung đại thường chọn NKC kể ở ngôi thứ ba với điểm nhìn toàn tri, biết tuốt mọi việc. Những tác phẩm tự sự tiêu biểu của văn học cổ, trung đại như Thượng kinh kí sự (Lê Hữu Trác), Truyền kì mạn lục (Nguyễn Dữ)… là những minh chứng rõ nét cho thấy vai trò quan trọng mang tính “sống còn” của NKC đối với các tác phẩm tự sự, cùng với đó là sự xuất hiện dập khuôn, đơn điệu, một màu của hình tượng NKC. Từ đầu thế kỉ XX cho đến trước cách mạng tháng Tám, nền tiểu thuyết Việt Nam bắt đầu có dấu hiệu manh nha với sự xuất hiện của tiểu thuyết Tố Tâm (Hoàng Ngọc Phách), sau đó là hàng loạt tiểu thuyết của các nhà văn nhóm Tự lực văn đoàn như Hồn bướm mơ tiên, Đời mưa gió, Nửa chừng xuân, Gánh hàng hoa, Trống mái, 12