Tài liệu Nghiên cứu văn bản hát đám cưới viết bằng chữ nôm của dân tộc tày ở vùng đông bắc việt nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM HOÀNG GIANG NGHIÊN CỨU VĂN BẢN HÁT ĐÁM CƯỚI VIẾT BẰNG CHỮ NÔM CỦA DÂN TỘC TÀY Ở VÙNG ĐÔNG BẮC VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM Hà Nội - 2017 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM HOÀNG GIANG NGHIÊN CỨU VĂN BẢN HÁT ĐÁM CƯỚI VIẾT BẰNG CHỮ NÔM CỦA DÂN TỘC TÀY Ở VÙNG ĐÔNG BẮC VIỆT NAM Chuyên ngành: Hán Nôm Mã số: 62.22.01.04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM Người hướng dẫn khoa học PGS.TS. Trịnh Khắc Mạnh Hà Nội - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng: - Luận án Tiến sĩ này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Trịnh Khắc Mạnh, chưa từng được công bố trong các công trình nghiên cứu của ai khác. - Luận án đã được tiến hành nghiên cứu một cách nghiêm túc, cầu thị. - Kết quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu khác đã được tiếp thu chân thực, cẩn trọng trong luận án. Tác giả Phạm Hoàng Giang LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án Tiến sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám đốc, Khoa Hán Nôm, Học viện Khoa học Xã hội và các thầy, cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập. Trân trọng cám ơn Lãnh đạo Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Lãnh đạo Phòng Nghiên cứu văn bản Nôm cùng bạn bè đồng nghiệp công tác tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập NCS và viết luận án. Đặc biệt, NCS xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng dẫn PGS.TS. Trịnh Khắc Mạnh, thầy đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tôi nghiên cứu và hoàn thành luận án. Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên NCS. Tác giả Phạm Hoàng Giang KÍ HIỆU VIẾT TẮT HV : Hán Việt -nt- : Như trên Tk : Thế kỉ Tr. : Trang Tt : Thứ tự VD : Ví dụ vt : Viết tắt ĐHSP : Trường Đại học Sư phạm Hà Nội NP : Nghĩa phù TP : Thanh phù Nxb : Nhà xuất bản KHXH : Khoa học xã hội NCS : Nghiên cứu sinh PL : Phụ lục MỤC LỤC MỞ ĐẦU…………………………………………………………………………………………… 1. Tính cấp thiết của đề tài………………………………………………………………….. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án………………………………..... 2.1. Mục đích nghiên cứu…………………………………………………………….. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu…………………………………………………………..... 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án…………………………………... 3.1. Đối tượng nghiên cứu…………………………………………………………… 3.2. Phạm vi nghiên cứu……………………………………………………………… 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án………………. 4.1. Phương pháp luận……………………………………………………………….. 4.2. Phương pháp nghiên cứu……………………………………………………….. 5. Đóng góp mới của luận án……………………………………………………………….. 6. Ý nghĩa khoa học của đề tài……………………………………………………………... 7. Bố cục của luận án………………………………………………………………………….. Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI…………………………………………………………………………………….. 1.1. Khái quát về dân tộc Tày: nguồn gốc, ngôn ngữ, văn tự, và văn hóa truyền thống. …………………………………………………………………………………….. 1.2. Các công trình khảo cứu và giới thiệu về tục hát đám cưới……………… 1.2.1. Các sách chuyên khảo………………………………………………………… 1.2.2. Các luận văn, luận án và bài viết……………………………………………. 1.3. Các công trình nghiên cứu về ngôn ngữ Tày ………………………………..... 1.4. Các công trình nghiên cứu chữ Nôm Tày và từ điển chữ Nôm Tày……… 1.4.1. Các công trình nghiên cứu về chữ Nôm Tày……………………………….. 1.4.2. Về từ điển chữ Nôm Tày………………………………………………………. 1.5. Một số nhận xét về các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài………. 1.5.1. Về các công trình khảo cứu và giới thiệu về tục hát đám cưới của người Tày………………………………………………………………………………. 1.5.2. Về các công trình nghiên cứu về ngôn ngữ của dân tộc Tày…………….. 1.5.3. Về các công trình nghiên cứu chữ Nôm Tày và từ điển chữ Nôm Tày………. 1.6. Định hướng nghiên cứu của đề tài………………………………………………..... Tiểu kết……………………………………………………………………………………………... Chương 2: KHẢO SÁT VĂN BẢN HÁT ĐÁM CƯỚI CHỮ NÔM TÀY TRONG KHO SÁCH CỦA VIỆN NGHIÊN CỨU HÁN NÔM………………… 2.1. Một số các khái niệm cơ bản ………………………………………………………… 2.2. Mô tả văn bản……………………………………………………………………………… 2.3. Vấn đề niên đại, người sao chép và tên gọi của văn bản hát đám cưới…. 2.3.1. Về niên đại văn bản……………………………………………………………. 2.3.2. Về người sao chép văn bản…………………………………………………… 2.3.3. Vấn đề tên gọi của văn bản hát đám cưới………………………………….. 2.4. Thống kê, so sánh các cung hát trong văn bản hát đám cưới………… 2.4.1. Phương pháp thống kê và phân loại văn bản……………………………... 2.4.2. Kết quả thống kê và nhận xét, so sánh các văn bản hát đám cưới……... 2.4.3. Số lượng các cung, bài trong tục hát đám cưới ………………………….. 2.5. Vấn đề nhan đề và bố cục trong văn bản hát đám cưới…………………… 2.5.1. Thời gian và không gian tổ chức đám cưới người Tày truyền thống…… 2.5.2. Về nhan đề của văn bản hát đám cưới…………………………….. 1 1 2 2 2 4 4 4 4 4 5 6 6 7 8 8 13 13 20 24 26 26 29 30 30 31 31 33 33 35 35 36 41 41 42 43 49 49 50 54 57 57 58 2.5.3. Bố cục của văn bản hát đám cưới………………………………………….... Tiểu kết……………………………………………………………………………………………... Chương 3: NGHIÊN CỨU CHỮ NÔM TÀY TRONG VĂN BẢN HÁT ĐÁM CƯỚI KÝ HIỆU ST.2195…………………………………………………………... 3.1. Cơ sở vay mượn và việc lựa chọn bản nền ký hiệu ST.2195……………… 3.1.1. Cơ sở vay mượn của chữ Nôm Tày………………………………………….. 3.1.2. Bản nền ký hiệu ST.2195……………………………………………………… 3.2. Nghiên cứu cấu trúc chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới ký hiệu ST.2195….... 3.2.1. Vấn đề sử dụng phương ngữ trong văn bản hát đám cưới ST.2195…….. 3.2.2. Cấu trúc chữ Nôm Tày trong văn bản ký hiệu ST.2195…………………... 3.2.3. Tiêu chí và kết quả thống kê phân loại cấu trúc chữ Nôm trong văn bản hát đám cưới, ký hiệu ST.2195………………………………………………… 3.2.4. Nhận xét về các loại chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới, ký hiệu ST.2195………………………………………………………………………….. 3.2.5. Nhận xét về cấu trúc chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới……….. 3.3. So sánh cấu trúc chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới kí hiệu ST.2195 và công trình nghiên cứu chữ Nôm Tày của Nguyễn Văn Huyên năm 1941. ………………………………………………………………………………………… 3.3.1. Tiêu chí và kết quả thống kê phân loại cấu trúc chữ Nôm Tày trong công trình nghiên cứu của Nguyễn Văn Huyên………………………………..... 3.3.2. So sánh cấu trúc chữ Nôm Tày trong 2 văn bản………………………….. Tiểu kết …………………………………………………………………………………………… Chương 4: GIÁ TRỊ CỦA VĂN BẢN HÁT ĐÁM CƯỚI VIẾT BẰNG CHỮ NÔM TÀY TRONG VIỆC BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA CỦA DÂN TỘC TÀY VÙNG ĐÔNG BẮC……………………….. 4.1. Thực trạng sử dụng tục hát đám cưới và vấn đề bảo lưu các văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm của người Tày hiện nay……………………….. 4.1.1. Về thực trạng sử dụng tục hát đám cưới ở các địa phương hiện nay…... 4.1.2. Về vấn đề bảo lưu các văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm của người Tày hiện nay…………………………………………………………………….. 4.2. Giá trị của các văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm của dân tộc Tày… 4.2.1. Văn bản hát đám cưới đã góp phần bảo lưu bản sắc văn hóa của người Tày vùng Đông Bắc…………………………………………………………………… 4.2.2. Văn bản hát đám cưới là nguồn tư liệu quan trọng bổ sung cho việc nghiên cứu về tục hát đám cưới của dân tộc Tày…………………………………. 4.2.3. Văn bản hát đám cưới đã góp phần nghiên cứu về ngôn ngữ, văn tự cổ của dân tộc Tày. ………………………………………………………………………. 4.3. Các vấn đề đặt ra với việc bảo tồn, khai thác và nghiên cứu các văn bản hát đám cưới được viết bằng chữ Nôm của người Tày…………………..... Tiểu kết……………………………………………………………………………………………... KẾT LUẬN……………………………………………………………………………………….. DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LUẬN ÁN CÓ LIÊN QUAN TỚI LUẬN ÁN……………………………………………………..... TÀI LIỆU THAM KHẢO……………………………………………………………...... 59 64 67 67 67 68 70 71 73 76 79 96 99 100 103 108 110 110 110 116 117 117 122 124 127 131 133 139 140 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tục hát đám cưới là một hình thức sinh hoạt văn hóa nghệ thuật có từ lâu đời của dân tộc Tày ở các vùng miền núi phía bắc của nước ta. Tục hát được diễn ra trong các dịp cưới xin của người Tày, và được nhân dân rất yêu thích. Hát đám cưới mang các tên gọi khác như: Hát Quan lang, Hát Quan làng, v.v… Cũng giống như các sinh hoạt văn hóa nghệ thuật khác như Phong Slư, Lượn,... thì tục hát đám cưới cũng có tính chất sinh hoạt văn nghệ quần chúng của đồng bào vùng cao, nhưng mặt khác đây còn là hình thức sinh hoạt theo phong tục nghi lễ cưới xin của người Tày và chỉ được hát lên trong những ngày vui đám cưới. Mặc dù vậy, ngày nay cùng với sự phát triển của xã hội hiện đại, tục hát đám cưới của người Tày ở các địa phương đã bị mai một và biến đổi đi rất nhiều, đặc biệt là sự suy giảm ở số lượng các cung, bài hát và cả ở lực lượng những những người làm chủ hôn (Quan làng) theo phong tục truyền thống. Đây là một thực trạng rất đáng lo ngại, ảnh hưởng rất nhiều đến việc bảo tồn, nghiên cứu và phát huy di sản văn hóa của dân tộc Tày hiện nay. Viện Nghiên cứu Hán Nôm thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, hiện đang lưu trữ được rất nhiều các văn bản được viết bằng chữ Nôm của người Tày, với rất nhiều loại như: truyện thơ, then, lượn v.v…, trong đó có 8 văn bản về tục hát đám cưới của người Tày. Đây là nguồn tư liệu vô cùng quý giá trong việc bảo tồn, nghiên cứu và phát huy những nét văn hóa truyền thống đặc sắc của người Tày nói chung, cũng như về tục hát đám cưới của người Tày nói riêng. 1 Từ những lý do nêu trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề “Nghiên cứu văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm của dân tộc Tày ở vùng Đông Bắc Việt Nam” làm đề tài cho luận án Tiến sĩ chuyên ngành Hán Nôm của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Trong luận án này, mục đích nghiên cứu cụ thể nhằm giải quyết những vấn đề trong văn bản hát đám cưới như: tác giả, niên đại văn bản; số lượng cung hát và bài hát đám cưới trong văn bản; chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới; và giá trị của văn bản hát đám cưới. Ở đây, luận án tiến hành khảo sát chủ yếu 8 văn bản có kí hiệu lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Kết quả của việc nghiên cứu này, sẽ làm sáng tỏ những vấn đề còn tồn tại trong văn bản hát đám cưới, đóng góp vào thực tiễn nghiên cứu, sưu tầm văn bản hát đám cưới được viết bằng chữ Nôm Tày nói riêng và di sản văn bản chữ Nôm Tày nói chung. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở mục đích nghiên cứu đặt ra, NCS đặt nhiệm vụ nghiên cứu và tiến hành chứng minh các vấn đề: * Để xác định tác giả, niên đại văn bản và tên gọi khác nhau của hát đám cưới, cần phải căn cứ vào 3 nguồn cứ liệu của văn bản: Thứ nhất, thể hiện bằng những ghi chép cụ thể về niên đại, tác giả có trong 8 văn bản hát đám cưới. Thứ hai, những đặc điểm của loại chữ Nôm Tày được chép trong các văn bản hát đám cưới. Thứ ba, là các ý kiến khác nhau của các nhà nghiên cứu đi trước về tên gọi của hát đám cưới, như: Quan lang, Quan làng, v.v… Qua 3 nguồn cứ liệu đó, kết hợp với những nghiên cứu, ghi chép về truyền thống văn hóa, con người của dân tộc Tày; NCS đưa đoán định rằng: Các văn bản hát đám cưới ra đời sớm nhất cũng phải từ thế kỷ XVII trở đi, hầu hết là 2 khuyết danh, và tên gọi của thể loại này có thể là Quan làng, Quang lang, v.v…trong luận án này, NCS sử dụng tên gọi là hát đám cưới. * Số lượng các cung, bài hát đám cưới trong các văn bản: Để xác định số lượng các cung, bài hát đám cưới trong các văn bản hát đám cưới, NCS đã tiến hành khảo cứu 8 văn bản, thống kê số lượng (lập bảng biểu), phân loại các cung, các chặng hát khác nhau trong các văn bản hát đám cưới. Từ đó, tổng hợp và đưa ra những nhận xét của mình. * Đặc điểm chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới: Để tìm hiểu đặc điểm chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới, NCS đã khảo cứu 6 công trình nghiên cứu về chữ Nôm Tày của các tác giả đi trước, kế thừa, tiếp thu thành quả của tiền bối, kết hợp tìm hiểu những đặc trưng riêng về chữ Nôm Tày có trong các văn bản hát đám cưới, NCS đã xác lập một mô hình cấu trúc chữ Nôm Tày phù hợp với cấu trúc chữ Nôm có trong các văn bản hát đám cưới. Trên cơ sở đó, NCS đã tiến hành 3 bước sau: Thứ nhất: thống kê phân loại cấu trúc chữ Nôm Tày trong một trường hợp văn bản hát đám cưới có kí hiệu tại kho sách của Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Thứ hai: nhận xét về các loại chữ Nôm Tày. Thứ ba: nhận xét về cấu trúc chữ Nôm Tày trong các văn bản hát đám cưới. * Giá trị văn bản hát đám cưới: Để giải quyết nhiệm vụ này, NCS đã thực hiện các công tác như: tìm hiểu thực trạng của tục hát đám cưới của người Tày, cũng như tình hình các văn bản hát đám cưới ở các địa phương hiện nay ra sao; kết hợp với việc tìm hiểu những đặc điểm về chữ Nôm Tày có trong văn bản, để từ đó tập trung nghiên cứu về giá trị của văn bản hát đám cưới trên hai vấn đề: Văn bản hát đám cưới đã góp phần bảo lưu bản sắc văn hóa của người Tày vùng Đông Bắc; Văn bản hát đám cưới là nguồn tư liệu quan trọng bổ sung cho việc nghiên cứu về tục hát đám cưới của dân tộc Tày. Trên cơ sở đó, NCS đề xuất một số phương hướng để bảo tồn, khai thác và 3 nghiên cứu các văn bản hát đám cưới được viết bằng chữ Nôm của người Tày ở vùng Đông Bắc. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án chọn đối tượng nghiên cứu là một nhóm văn bản về hát đám cưới của người Tày, hiện đang được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Các văn bản này mang các ký hiệu: ST.2195; VNv.609; VNv.692; VNv.695; VNb.160; VNb.169; VNb.166; VNv. 674. Đây là nhóm văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm Tày và chưa từng được công bố. Ngoài ra, luận án còn sử dụng một số tư liệu khác làm bằng chứng cho việc nghiên cứu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu vào các vấn đề văn bản học của các văn bản hát đám cưới, cấu trúc chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới, những giá trị mà các văn văn bản hát đám cưới đem lại trong sinh hoạt văn hóa dân tộc Tày. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận Trên cơ sở quan điểm của Đảng và Nhà nước Việt Nam trong việc sưu tầm, bảo tồn, nghiên cứu khai thác và phát huy văn hóa truyền thống, xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Những tri thức về Ngữ văn Hán Nôm, văn bản học, văn hóa học, văn tự học và nghiên cứu liên ngành đã được vận dụng lý thuyết nghiên cứu khoa học trong từng chương của luận án. Kế thừa thành quả nghiên cứu từ các công trình đi trước của giới nghiên cứu trong và ngoài nước được công bố có liên quan đến đề tài, chúng tôi tập trung khai thác sâu đặc điểm văn bản, đặc điểm văn tự và giá trị nội dung văn 4 bản hát đám cưới của dân tộc Tày, góp phần vào các kết quả nghiên cứu về giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số Việt Nam. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án chọn hướng tiếp cận nghiên cứu từ nhiều những phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp văn bản học: nghiên cứu, so sánh 8 văn bản chữ Nôm Tày, viết về chủ đề hát đám cưới, để có thể đưa ra được một khái quát chung về số lượng các cung hát trong các văn bản này. Lấy một văn bản hát đám cưới làm nền, đồng thời, luận án sẽ tiến hành khảo sát các văn bản còn lại, để tìm ra một số các cung hát đám cưới khác còn thiếu trong văn bản nền. Kết quả của công việc này, sẽ đưa lại một bản tổng hợp chung về các cung hát đám cưới được viết bằng chữ Nôm Tày xuất hiện trong các văn bản. - Phương pháp văn tự học, được luận án sử dụng khi nghiên cứu cấu trúc về chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới. Khi làm việc theo phương pháp này, chúng tôi chia hệ thống chữ Nôm Tày thành các yếu tố nhỏ (tức các tiểu loại từ A1-H3, chữ đơn - chữ ghép, biểu âm- biểu ý, chức năng - hình thể…) để xem xét mối quan hệ giữa các yếu tố nhỏ đó với nhau và với chỉnh thể hệ thống chữ Nôm Tày. - Phương pháp thông diễn học (hay còn gọi là thuyên thích học) cũng được sử dụng để giải thích, giải nghĩa, hay diễn dịch các bản văn hát đám cưới, từ các vấn đề về văn bản, ngôn ngữ, lời nói, v.v… Đây là một phương pháp giúp chúng ta thấu hiểu văn bản và minh giải văn bản sâu hơn. - Phương pháp liên ngành nhằm nêu ra những giá trị lịch sử, giá trị văn hóa, văn học, tôn giáo, phong tục tập quán, v.v… được thể hiện trong các giá trị nội dung và nghệ thuật của các văn bản hát đám cưới. Thao tác thống kê được sử dụng xuyên suốt luận án, các kết quả thống kê là những số liệu cụ thể và chính xác, từ đó đưa tới những nhận định đáng 5 tin cậy. Ngoài ra, luận án cũng sử dụng những thao tác như phân tích, tổng hợp, quy nạp, diễn dịch, so sánh, v.v... trước khi đưa ra những nhận xét về văn bản hát đám cưới. 5. Đóng góp mới của luận án - Trình bày đặc điểm 8 văn bản hát đám cưới của dân tộc Tày, xác định văn bản tin cậy để nghiên cứu, giới thiệu. Việc làm này sẽ gợi mở cho việc nghiên cứu nhóm văn bản hát đám cưới chữ Nôm Tày hiện lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. - Thống kê, so sánh và đưa ra số liệu đáng tin cậy về số lượng cung hát, chặng hát và các bài hát trong văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm Tày của dân tộc Tày ở vùng Đông Bắc. Đưa ra cứ liệu về cấu trúc của chữ Nôm Tày, về sự thay đổi và bảo lưu của chữ Nôm Tày trong một văn bản hát đám cưới trong diễn trình chung của chữ Nôm thời trung đại. Các thao tác nghiên cứu tục hát đám cưới từ các văn bản chữ Nôm Tày đó, còn có đóng góp về mặt khoa học và thực tiễn cho việc sưu tầm, lưu giữ, nghiên cứu văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm Tày nói riêng và di sản văn bản của người Tày nói chung. - Phiên âm, dịch nghĩa, chú thích và giới thiệu văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm của dân tộc Tày. 6. Ý nghĩa khoa học của đề tài Việc nghiên cứu nhóm văn bản hát đám cưới hiện lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, đưa lại những ý nghĩa khoa học: - Phác họa được một bức tranh tổng thể về tục hát đám cưới của dân tộc Tày ở vùng núi Đông Bắc của Việt Nam về các phương diện: Số lượng các cung hát đám cưới, chặng hát và các bài hát đám cưới ghi chép trong các văn bản được viết bằng chữ Nôm Tày, hiện lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. 6 - Nghiên cứu văn bản và phân tích văn bản, xác định bản đáng tin cậy để phiên dịch, giới thiệu, công bố văn bản hát đám cưới và nghiên cứu về cấu tạo chữ Nôm Tày dựa trên một trường hợp văn bản, đưa ra những đặc điểm nổi bật về văn tự của loại văn bản này, giúp ích cho việc học tập và nghiên cứu chữ Nôm Tày được thuận lợi hơn. - Luận án tạo hướng mở cho việc nghiên cứu các văn bản hát đám cưới được viết bằng chữ Nôm Tày ở vùng Đông Bắc nói riêng và các văn bản Nôm Tày nói chung. Hy vọng đề tài sẽ có những đóng góp cho việc bảo tồn, nghiên cứu và phát huy những giá trị tốt đẹp trong văn hóa của đồng bào dân tộc Tày ở vùng cao. 7. Bố cục của luận án Ngoài Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục; luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Chương 2: Khảo sát văn bản hát đám cưới chữ Nôm Tày lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm Chương 3: Nghiên cứu chữ Nôm Tày trong văn bản hát đám cưới ký hiệu: ST.2195 Chương 4: Giá trị của văn bản hát đám cưới viết bằng chữ Nôm Tày trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của dân tộc Tày vùng Đông Bắc. 7 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Nhận thức được giá trị to lớn của tục hát đám cưới của người Tày, một số nhà nghiên cứu văn hóa, nghiên cứu Hán Nôm đã quan tâm khảo cứu và giới thiệu đến loại tập tục này. Chương này, chúng tôi sẽ giới thiệu khái quát về người Tày, cùng tổng quan tình hình nghiên cứu của các vị tiền bối, cũng như của nghiên cứu sinh liên quan đến đề tài luận án. Để từ đó làm cơ sở cho việc triển khai đề tài ở các chương sau: 1.1. Khái quát về dân tộc Tày: nguồn gốc, ngôn ngữ, văn tự, và văn hóa truyền thống. - Về dân tộc: Đây là một dân tộc nằm trong cộng đồng các dân tộc thiểu số Việt Nam. Xưa kia: “ Người Tày sổng rải rác ở hầu khắp các tỉnh thượng du và trung du Bắc Bộ với một địa bàn cư trú khá rộng lớn, từ khu vực tả ngạn sông Hồng đến Hải Ninh, dọc theo biên giới Việt Trung. Họ tập trung đông nhất ở các tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Thái, Hà Tuyên, Hoàng Liên Sơn”. [50, tr.1]. Từ năm 1954 và nhất là sau năm 1975, có một bộ phận người Tày di cư vào các tỉnh phía Nam, như Đắc Lắc, Lâm Đồng, v.v… để hình thành nên một cộng đồng người Tày ở phương Nam như hiện nay. Nguồn sống chính của người Tày là nông nghiệp, ruộng nước. Nền nông nghiệp Tày đã phát triển tương đối cao. Ngoài lúa nước là cây lương thực chính, đồng bào còn trồng thêm ngô, khoai, sắn và các loại cây thực phẩm khác và thuốc lá trên những nương định canh. Đó cũng là nguồn thu nhập quan trọng của đồng bào Tày. Việc trồng bông dệt vải và nuôi tằm từ lâu đã phát triển, không những đáp ứng nhu cầu của từng gia đình, mà còn được bán ở các chợ tại địa phương. Ngoài ra, đồng bào còn chăn nuôi gia 8 súc, gia cầm như trâu, bò, heo, gà, dê trở thành nguồn thu nhập phụ có giá trị kinh tế cao. Các nghề thủ công gia đình như đan lát đồ dùng gia đình bằng mây, tre, lá; rèn công cụ, nghề mộc và nghề gốm, đã đáp ứng nhu cầu của nhân dân địa phương. Đồng bào Tày thường sống quần tụ thành từng bản. Mỗi bản có từ hai mươi đến một trăm nóc nhà. Nhiều bản hợp lại thành một mường tương đương với một xã. Bản (làng) của người Tày được xây dựng ở những chân núi hoặc những nơi đất đai bằng phẳng ven sông, suối, trên các cánh đồng. Nhiều bản làng) có lũy tre xanh bao bọc xung quanh. - Về nguồn gốc: của người Tày: “Theo một số nhà dân tộc học người bản ngữ Tày - Nùng cho biết, thì tổ tiên của nhóm dân tộc thuộc ngôn Tày Thái là nhóm người Việt tộc, còn gọi là Bách Việt, vốn lúc đầu sinh sống ở phía nam sông Dương Tử. Họ đã trải qua hai lần thiên di theo hai hướng Nam và Tây Nam. Lần một vào khoảng thiên kỉ thứ nhất trước công nguyên. Lần hai vào các năm đầu của thiên kỷ thứ nhất sau công nguyên” [50, tr.2] Với nhóm dân tộc Tày - Thái có mặt trên lãnh thổ Việt Nam hiện nay “ họ cư trú thành hai vùng tên một phần lãnh thổ Việt Nam. Một vùng từ khu tả ngạn sông Hồng đến Hải Ninh, với trung tâm là khu vực Việt Bắc. Còn một vùng từ khu vực hữu ngạn sông Hồng đến Quảng Bình, với trung tâm là khu Tây Bắc, thuộc dân tộc Thái” [50, tr.4]. Các dân tộc này từ xưa đến này, luôn sống xen kẽ và có sự ảnh hưởng nhất định đến nhau về các mặt của dân tộc đó. - Về ngôn ngữ Tày: Tiếng Tày có nhiều nhiều phương ngữ khác nhau, theo nhà nghiên cứu Cung Văn Lược thì “có thể thấy vùng tiếng nói như sau: + Vùng Đông Bắc khu Việt Bắc, tiếng nói có mức độ phổ biến cao. + Vùng Nam khu Việt Bắc, mức độ phổ biến của tiếng nói thấp không đều. + Vùng Tây Bắc khu Việt Bắc, mức độ phổ biến của tiếng nói thấp hơn cả. 9 “Hội nghị xác định âm chuẩn tiếng Tày - Nùng do khu vực Việt Bắc tổ chức vào tháng 8/1973 nhất trí lấy vùng Thạch An - Tràng Định làm vùng âm chuẩn và cho rằng tiếng Tày và tiếng Nùng có nhiều đặc điểm giống nhau về cơ bản, cho nên có thể đi tới sự hòa hợp tiếng nói của hai dân tộc này. Vì thế, từ đó đến nay thường gọi chung là tiếng Tày Nùng” [50, tr.1] Có một điều đáng chú ý, người Tày và người Nùng ở nước ta vốn sống xen kẽ với nhau trên một vùng rộng lớn, vì vậy tiếng Tày và tiếng Nùng có mối liên hệ với nhau. Đồng bào người Tày và người Nùng ở nhiều vùng trực tiếp nói chuyện với nhau, hiểu nhau không khó khăn gì. Do đó, một số nhà nghiên cứu cho rằng: “có thể nói người Tày và người Nùng có chung một thứ tiếng” [50, tr.7]. Song, vốn bản thân tiếng Tày ở các địa phương của nước ta cũng có những điểm khác biệt, mà ở đây sự khác biệt thể hiện về mặt ngữ âm. Người Tày ở những vùng xa nhau, đôi khi cũng khó hiểu tiếng của nhau. Chẳng hạn, dựa vào khảo sát cách phát âm của người Tày ở Bạch Thông (Bắc Kạn), với người Tày ở Hòa An (Cao Bằng) của Hoàng Hựu [40, tr.90] chúng ta có cơ hội so sánh số cặp âm như sau: Bảng 3.1. Bảng so sánh cách phát âm của người Tày Tiếng Việt Bạch Thông Hòa An Định Hóa (2) Phú Lương (3) Núi Pù Vù Pụ Pu* Đồi Pò Vò Đỏn Đoơn Củi Phừn Vừn Vụn Vuụn Trời Phạ Vạ; Phạ Buẩn Buuẩn Lời Cằm Gằm Cặm Caạm Đêm Cừn Gừn Gựn Gơợn Người Cần Gần Cận Cơợn Vắng Quẹng Goẹng Quieng Quạnh Nhà Lườn Slườn Rượn Rơợn Mình Lầu Rầu, Slầu Rậu Râu* 10 Khỏe Lèng Slèng Meeng* Manh* Giàu chàu Giàu Mị Giạu Đốt Chứt Dứt Chút Chu-út Thật Chăn Dăn Chẳn (cà rịnh) Chaản Giường Chường Dường Dượng Dơỡng* - Về văn tự: Xưa kia dưới thời phong kiến, việc học tập chữ Nho tức là chữ Hán đọc theo âm Việt khá phổ biến ở miền núi nước ta, đặc biệt là ở các dân tộc Tày, Nùng, Dao, v.v… Phong trào học chữ Nho đã tạo được một tầng lớp nho sĩ bình dân. Tầng lớp này phần lớn xuất thân từ nông dân lao động. Nói một cách khác họ chỉ là những người nông dân biết chữ. Có người làm nghề dạy học, có người làm thầy cúng, v.v….nhưng tựu chung những ứng dụng của họ trong việc sử dụng chữ Nôm Tày đã góp phần công lao đáng kể cùng với nhân dân lao động xây dựng tiếng nói, chữ viết và nền văn học nghệ thuật dân tộc. Có ý kiến cho rằng, con đường tiếp thu chữ Hán của dân tộc Tày chủ yếu thông qua các thầy đồ hay quan lại từ miền xuôi lên; nhưng cũng có ý kiến khác lại cho rằng người Tày tiếp thu chữ Hán trực tiếp từ người Trung Quốc. Theo các nhà nghiên cứu Lã Văn Lô và Hà Văn Thư thì cho rằng chữ Nôm Tày có từ thời nhà Mạc trấn giữ vùng Cao Bằng (1592 - 1677): “Thời đó ở Cao Bằng, có hai người Tày là Nông Quỳnh Văn và Bế Văn Phủng, thường gọi là Tư thiên Quản nhạc, nổi tiếng hay chữ, là cha đẻ của chữ Nôm Tày, Nùng. Hai ông có thể là người đầu tiên, nhưng không phải là người duy nhất sáng tạo ra chữ Nôm Tày Nùng. Do yêu cầu sáng tác thơ ca, nhiều tác giả ở các địa phương khác cũng có thể sáng tác ra chữ Nôm theo trình độ hiểu biết chữ Hán Việt của họ. Trong vốn chữ Nôm Tày Nùng, chúng ta thấy nhiều kiểu chữ kết cấu khác nhau nhưng đại khái vẫn theo phương pháp cấu tạo theo chữ Nôm Kinh” [95, tr.60]. 11 - Về văn học, nghệ thuật dân gian Tày: Nền văn học, nghệ thuật dân gian của người Tày rất phong phú và đa dạng. Ở mỗi một thể loại, đều chứa đựng những tinh thần, tâm tư tình cảm trong cuộc sống của người Tày tại các địa phương. Đồng thời qua đó, thể hiện được rất nhiều những nét đặc sắc về truyền thống văn hóa, phong tục, tập quán, nghệ thuật v.v.. của xã hội người Tày trong quá khứ. Chúng ta có thể kể ra một số loại sau: + Truyện cổ: Cũng như truyền thuyết, truyện cổ của dân tộc Tày ra đời rất sớm, và phong phú. Với nội dung các truyện: “ Hầu hết những truyện cổ tích đều phản ánh cuộc sống và chiến đấu bền bỉ và dũng cảm của nhân dân lao động chứa đựng đức tính ở hiền gặp lành, tinh thần khuyến thiện, chống thói hư tật xấu, ca ngợi tình bạn bè trước sau như nhất, tình vợ chồng thủy chung….” [83, tr. 77] + Tục ngữ, dân ca: Sống giữa phong cảnh thiên nhiên bao la, hùng vĩ đầy vẻ huyền bí, qua thực tế đấu tranh với thiên nhiên, đồng bào đã có những nhận xét thực tế “Họ đúc kết bằng những câu ngắn gọn, dễ nhớ, dễ răn bảo truyền lưu cho nhau để rồi mọi người, mọi nhà tìm cách đối phó với thiên nhiên, vận dụng vào đời sống sản xuất, trong từng thời gian, trong từng vụ hoặc trong một năm…” [83, tr.115] + Tục hát mừng đám cưới: Trước kia, người Tày cũng như cộng đồng các dân tộc thiểu số của nước ta, đều coi lễ cưới là việc hệ trọng trong đời sống của con người mang tính chất xã hội rộng rãi và sâu sắc: “ Theo phong tục tập quá của người Tày, ngày xưa trong những ngày lễ cưới, đồng bào thể hiện lòng vui mừng phấn khởi bằng những bài hát. Ngay cả việc thực hiện các lễ nghi trang trọng, người ta cũng dùng lời ca tiếng hát thay thế cho những câu đối thoại giữa hai họ. Vì vậy những bài hát mừng đám cưới đã được đồng bào tập hợp lại thành một kho tàng văn học lưu truyền mãi hết đời này sang đời khác [83, tr.156]. 12 1.2. Các công trình khảo cứu và giới thiệu về tục hát đám cưới Đề cập đến tục hát đám cưới của người Tày, từ trước đến nay đã được các nhà nghiên cứu văn hóa để tâm nghiên cứu và giới thiệu. Các công trình này được công bố dưới 3 dạng sau: 1.2.1. Các sách chuyên khảo Có 15 công trình sau: - Bế Huỳnh (1921): Cao Bằng Tạp chí nhật tập, trong phần trình bày về “Tục lấy vợ lấy chồng của người Thổ” bên cạnh việc giới thiệu sơ lược về tập tục cưới xin nói chung, thì tục hát đám cưới cũng được tác giả nhắc đến như sau: “Ở châu Nguyên Bình vẫn còn tục cổ: Đối với quan làng lần dẫn chú rể đi đón dâu, từ khi đến cửa nhà gái rồi đi vào nhà, đi đến từ đường cho đến lễ Miếu kiến đều có thiếu nữ giúp việc của nhà gái dùng lời ca bằng tiếng Thổ hát hỏi. Quan làng cũng đều phải trả lời từng câu một, cũng bằng tiếng Thổ đáp lại theo vần điệu. Lời ca vang lên nghe thật vui tai [38, tr.95]. Đây có thể coi là những thông tin bước đầu để chúng ta tiếp cận với hát đám cưới của dân tộc Tày. - Nguyễn Văn Huyên (1941): Chants demariage Tho recucillis dán la resgion de Lang Son et de Cao Bang (Dòng Thổ bài hát đám cưới của Lạng Sơn và Cao Bằng (với một giới thiệu các nghiên cứu về chữ Nôm Thổ), Viện Viễn đông Bác cổ tại Hà Nội. Ông là người đầu tiên nghiên cứu và giới thiệu về nghệ thuật hát đám cưới của dân tộc Tày, cũng như chữ Nôm Tày ở nước ta. Trong công trình này, sau phần tự luận Le chữ Nôm Thổ, đề cập đến các phương thức cấu tạo chữ Nôm Tày, tác giả đã có phần giới thiệu về “Những bài hát đám” Tày cưới như sau: “Ở miền thượng du Bắc Kỳ, không có anh con trai Tày nào đến tuổi 16 - 17 mà lại không biết ca hát với con gái, v.v…Những khúc hát đối đáp ấy, cùng với chén rượu, tạo thành một trong những thú vui lớn nhất trong những ngày hôn lễ. Thậm chí một cuộc thi văn 13