§¹i häc quèc gia hμ néi
tr−êng ®¹i häc khoa häc tù nhiªn
----------------
Lª huyÒn tr©m
Nghiªn cøu THμNH PHÇN HãA HäC Vμ
HO¹T TÝNH SINH HäC CñA MéT Sè LOμI
alpinia (Zingiberaceae) ViÖt nam
LuËn ¸n tiÕn sÜ hãa häc
Hμ néi - 2007
§¹i häc quèc gia hμ néi
tr−êng ®¹i häc khoa häc tù nhiªn
----------------
Lª huyÒn tr©m
Nghiªn cøu thμnh phÇn hãa häc vμ
ho¹t tÝnh sinh häc cña mét sè loμi
Alpinia (Zingiberaceae) ViÖt nam
Chuyªn ngµnh : Hãa h÷u c¬
M· sè
: 62.44.27.01
LuËn ¸n tiÕn sÜ hãa häc
Ng−êi h−íng dÉn khoa häc:
Gs Tskh phan tèng s¬n
Ts phan minh giang
Hμ néi - 2007
Lêi cam ®oan
T
«i xin cam ®oan ®©y lμ c«ng tr×nh nghiªn
cøu cña riªng t«i. C¸c sè liÖu,kÕt qu¶ nªu
trong luËn ¸n lμ trung thùc vμ ch−a ®−îc c«ng bè
trong bÊt k× c«ng tr×nh nμo kh¸c.
T¸c gi¶ luËn ¸n
Lª HuyÒn Tr©m
Lêi c¶m ¬n
L
uËn ¸n nμy ®−îc hoμn thμnh t¹i Phßng thÝ nghiÖm Ho¸ häc c¸c
hîp chÊt thiªn nhiªn, Bé m«n Ho¸ H÷u c¬, Khoa Ho¸ häc,
Tr−êng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn, §¹i häc Quèc gia Hμ Néi.
T«i xin bμy tá lßng biÕt ¬n ®Õn:
GS TSKH Phan Tèng S¬n, ng−êi ®· giao ®Ò tμi, tËn t×nh h−íng dÉn
vμ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t«i trong suèt qu¸ tr×nh lμm luËn ¸n.
TS Phan Minh Giang, ng−êi ®· tËn t×nh h−íng dÉn t«i hoμn thμnh
b¶n luËn ¸n nμy.
T«i còng xin ch©n thμnh c¶m ¬n nhμ thùc vËt häc NguyÔn Quèc B×nh
(ViÖn Sinh th¸i vμ Tμi nguyªn Sinh vËt, ViÖn Khoa häc vμ C«ng nghÖ ViÖt
Nam), TS NguyÔn Hoμnh C«i (Trung t©m KiÓm nghiÖm D−îc Qu©n ®éi), TS
Chu §×nh KÝnh (ViÖn Hãa häc, ViÖn Khoa häc vμ C«ng nghÖ ViÖt Nam), ThS
§Æng Vò L−¬ng (ViÖn Hãa häc, ViÖn Khoa häc vμ C«ng nghÖ ViÖt Nam), TS
Lª Mai H−¬ng (ViÖn Hãa häc c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn, ViÖn Khoa häc vμ
C«ng nghÖ ViÖt Nam), TS §μo ThÞ Kim Nhung (ViÖn Nghiªn cøu ®μo t¹o vμ
T− vÊn khoa häc Hμ Néi) vÒ sù gióp ®ì trong viÖc thu thËp vμ gi¸m ®Þnh
mÉu thùc vËt, ghi c¸c phæ vμ thö ho¹t tÝnh sinh häc.
T«i xin c¶m ¬n tÊt c¶ c¸c thÇy, c¸c c«, c¸c c¸n bé c«ng nh©n viªn cïng
toμn thÓ c¸c b¹n ®ång nghiÖp trong Bé m«n Ho¸ H÷u c¬ vμ Khoa Ho¸ häc
vÒ sù gióp ®ì nhiÖt t×nh trong thêi gian t«i thùc hiÖn luËn ¸n nμy.
Cuèi cïng, t«i xin göi lêi c¶m ¬n s©u s¾c ®Õn nh÷ng ng−êi th©n trong
gia ®×nh, nguån ®éng viªn rÊt lín gióp t«i hoμn thμnh giai ®o¹n häc tËp vμ
nghiªn cøu nμy.
Lª HuyÒn Tr©m
Môc lôc
Trang
Lêi Më ®Çu
1
Ch−¬ng 1 Tæng quan
3
1.1 Tæng quan vÒ chi Alpinia, hä Gõng (Zingiberaceae)
3
1.1.1 Vµi nÐt vÒ hä Gõng, Zingiberaceae
3
1.1.2 Thùc vËt häc cña chi Alpinia
4
1.1.3 Nghiªn cøu hãa häc chi Alpinia
6
1.1.4 Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh sinh häc cña c¸c loµi Alpinia
32
1.1.5 C«ng dông cña c¸c loµi Alpinia trong y d−îc häc
35
1.2 Tæng quan vÒ c¸c loµi c©y ®−îc nghiªn cøu trong luËn ¸n
36
1.2.1 Thùc vËt häc vµ c«ng dông trong y d−îc häc
36
1.2.2 Nghiªn cøu ho¸ häc
38
Ch−¬ng 2 Ph−¬ng ph¸p vμ thiÕt bÞ nghiªn cøu
40
2.1 §èi t−îng nghiªn cøu vµ ph−¬ng ph¸p ®iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt
40
2.2 C¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, ph©n t¸ch c¸c hçn hîp vµ ph©n lËp
c¸c hîp chÊt
40
2.3 C¸c ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t cÊu tróc c¸c hîp chÊt
43
2.4 C¸c ph−¬ng ph¸p thö ho¹t tÝnh sinh häc
44
Ch−¬ng 3 PhÇn thùc nghiÖm
46
3.1 Nghiªn cøu hãa häc c©y RiÒng Gagnepain (Alpinia gagnepainii
46
K. Schum.)
3.1.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
46
3.1.2 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain
46
i
3.1.3 Kh¶o s¸t s¬ bé thµnh phÇn hãa häc cña c¸c phÇn chiÕt
47
3.1.4 Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain
51
3.1.5 H»ng sè vËt lý vµ d÷ kiÖn phæ cña c¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc tõ
th©n rÔ RiÒng Gagnepain
56
3.2 Nghiªn cøu hãa häc c©y RiÒng rõng (Alpinia conchigera Griff.)
61
3.2.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
61
3.2.2 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ nguyªn liÖu thùc vËt RiÒng rõng
61
3.2.3 Ph©n tÝch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng rõng
62
3.2.4 Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ vµ qu¶ cña RiÒng rõng
64
3.2.5 H»ng sè vËt lý vµ d÷ kiÖn phæ cña c¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc tõ
th©n rÔ vµ qu¶ cña RiÒng rõng
67
3.3 Nghiªn cøu hãa häc c©y SÑ (Alpinia globosa (Lour.) Horan.)
72
3.3.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
72
3.3.2 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ SÑ
72
3.3.3 Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ SÑ
73
3.3.4 H»ng sè vËt lý vµ d÷ kiÖn phæ cña c¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc tõ
75
th©n rÔ SÑ
3.4 Nghiªn cøu hãa häc c©y RiÒng Malacca (Alpinia malaccensis
76
(Burm. f.) Roscoe)
3.4.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
76
3.4.2 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ rÔ con vµ th©n rÔ cña RiÒng Malacca
76
3.4.3 Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Malacca
77
3.4.4 H»ng sè vËt lý vµ d÷ kiÖn phæ cña c¸c chÊt ph©n lËp ®−îc tõ th©n rÔ
RiÒng Malacca
79
3.5 Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh sinh häc
80
3.5.1 Thö ho¹t tÝnh kh¸ng vi sinh vËt kiÓm ®Þnh
80
3.5.2 Thö ho¹t tÝnh chèng oxi ho¸ theo ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t ¶nh h−ëng
lªn ®é ho¹t ®éng cña enzym peroxidase trong m¸u ng−êi
3.5.3 Thö ho¹t tÝnh chèng oxi ho¸ theo ph−¬ng ph¸p dän gèc DPPH•
ii
82
83
Ch−¬ng 4 KÕt qu¶ vμ th¶o luËn
85
4.1 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ c¸c loµi Alpinia ®−îc nghiªn cøu trong
85
luËn ¸n
4.1.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
85
4.1.2 ChiÕt nguyªn liÖu thùc vËt
85
4.2 Nghiªn cøu hãa häc c©y RiÒng Gagnepain (Alpinia gagnepainii
K. Schum., Zingiberaceae)
86
4.2.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
87
4.2.2 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain
88
4.2.3 Thö ®Þnh tÝnh c¸c líp chÊt cã trong c¸c phÇn chiÕt
89
4.2.4 Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain
90
4.2.5 CÊu tróc cña c¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain
91
4.2.6 KÕt luËn
101
4.3 Nghiªn cøu hãa häc c©y RiÒng rõng (Alpinia conchigera Griff.,
102
Zingiberaceae)
4.3.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
102
4.3.2 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ vµ qu¶ RiÒng rõng
102
4.3.3 Thö ®Þnh tÝnh c¸c líp chÊt cã trong c¸c phÇn chiÕt
103
4.3.4 Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ vµ qu¶ RiÒng rõng
104
4.3.5 CÊu tróc cña c¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc tõ c©y RiÒng rõng
105
4.3.6 X¸c ®Þnh hµm l−îng cardamomin trong th©n rÔ RiÒng rõng b»ng
ph−¬ng ph¸p HPLC
113
4.3.7 KÕt luËn
116
4.4 Nghiªn cøu hãa häc c©y SÑ (Alpinia globosa (Lour.) Horan.,
118
Zingiberaceae)
4.4.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
118
4.4.2 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ SÑ
118
4.4.3 Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ SÑ
119
4.4.4 CÊu tróc cña c¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc tõ th©n rÔ SÑ
119
4.4.5 KÕt luËn
121
iii
4.5 Nghiªn cøu hãa häc c©y RiÒng Malacca (Alpinia malaccensis
122
(Burm. f.) Roscoe, Zingiberaceae)
4.5.1 Nguyªn liÖu thùc vËt
122
4.5.2 §iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Malacca
123
4.5.3 Kh¶o s¸t c¸c thµnh phÇn dÔ bay h¬i cña rÔ c©y RiÒng Malacca b»ng
ph−¬ng ph¸p GC-MS
124
4.5.4 Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Malacca
127
4.5.5 CÊu tróc cña c¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc tõ th©n rÔ RiÒng Malacca
127
4.5.6 KÕt luËn
128
4.6 Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh sinh häc cña c¸c s¶n phÈm tõ c¸c loµi Alpinia
130
®−îc nghiªn cøu trong luËn ¸n
4.6.1 Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh kh¸ng vi sinh vËt kiÓm ®Þnh
130
4.6.2 Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh chèng oxi hãa
134
4.6.3 KÕt luËn
147
KÕt luËn Chung
148
Danh môc c¸c c«ng tr×nh ®−îc c«ng bè
150
TμI liÖu tham kh¶o
151
Phô lôc
166
iv
Danh s¸ch c¸c b¶ng
Trang
B¶ng 1.1
Mét sè loµi Alpinia cña ViÖt Nam
5
B¶ng 1.2
C¸c hîp chÊt tecpenoit ®· ®−îc t×m thÊy trong c¸c loµi Alpinia
12
B¶ng 1.3
C¸c hîp chÊt diarylheptanoit ®· ®−îc t×m thÊy trong c¸c loµi Alpinia
17
B¶ng 1.4
C¸c flavonoit vµ hîp chÊt phenolic kh¸c ®· ®−îc ph©n lËp tõ c¸c loµi
Alpinia
B¶ng 1.5
C¸c hîp chÊt kh¸c ®· ®−îc ph©n lËp tõ c¸c loµi Alpinia
B¶ng 3.1
Kh¶o s¸t TLC phÇn chiÕt n-hexan (GH) tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain
Kh¶o s¸t TLC phÇn chiÕt etyl axetat (GE) tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain
50
(Alpinia gagnepainii K. Schum.)
B¶ng 3.3
Kh¶o s¸t TLC phÇn chiÕt n-hexan (CH) tõ th©n rÔ RiÒng rõng (Alpinia
63
conchigera Griff.)
B¶ng 3.4
Kh¶o s¸t TLC phÇn chiÕt etyl axetat (CE) tõ th©n rÔ RiÒng rõng (Alpinia
conchigera Griff.)
B¶ng 4.1
L−îng c©n cña c¸c mÉu th©n rÔ RiÒng Gagnepain
B¶ng 4.2
§iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ cña c©y RiÒng Gagnepain (Alpinia
B¶ng 4.3
B¶ng 4.4
29
50
(Alpinia gagnepainii K. Schum.)
B¶ng 3.2
24
63
88
gagnepainii K. Schum.)
89
KÕt qu¶ thö ®Þnh tÝnh c¸c líp chÊt trong c¸c phÇn chiÕt th©n rÔ RiÒng
Gagnepain
89
§iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ vµ qu¶ c©y RiÒng rõng (Alpinia
B¶ng 4.5
KÕt qu¶ thö ®Þnh tÝnh c¸c líp chÊt trong c¸c phÇn chiÕt th©n rÔ RiÒng rõng
103
103
B¶ng 4.6
KÕt qu¶ ph©n tÝch d·y mÉu chuÈn
114
B¶ng 4.7
§iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ c©y SÑ (Alpinia globosa (Lour.) Horan.)
119
B¶ng 4.8
L−îng c©n cña c¸c mÉu rÔ con vµ th©n rÔ RiÒng Malacca
123
B¶ng 4.9
§iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Malacca (Alpinia malaccensis
conchigera Griff.)
123
(Burm. f.) Roscoe)
v
B¶ng 4.10 C¸c thµnh phÇn dÔ bay h¬i trong phÇn chiÕt diclometan (AMR) cña rÔ
124
RiÒng Malacca
B¶ng 4.11 KÕt qu¶ thö ho¹t tÝnh kh¸ng VSVK§ cña c¸c s¶n phÈm tõ c¸c loµi Alpinia
®−îc nghiªn cøu
131
B¶ng 4.12 ¶nh h−ëng cña c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain (mÉu 1, Qu¶ng Nam)
lªn ®é ho¹t ®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u O)
137
B¶ng 4.13 ¶nh h−ëng cña c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain (mÉu 2, Qu¶ng B×nh)
lªn ®é ho¹t ®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u O)
137
B¶ng 4.14 ¶nh h−ëng cña phÇn chiÕt (4)GE tõ th©n rÔ RiÒng Gagnepain (mÉu 4, §iÖn
Biªn) lªn ®é ho¹t ®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u AB)
138
B¶ng 4.15 ¶nh h−ëng cña phÇn chiÕt CE tõ th©n rÔ RiÒng rõng lªn ®é ho¹t ®éng
cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u AB)
139
B¶ng 4.16 ¶nh h−ëng cña c¸c phÇn chiÕt GLE vµ GLB tõ th©n rÔ SÑ lªn ®é ho¹t
®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u O)
139
B¶ng 4.17 ¶nh h−ëng cña phÇn chiÕt ME tõ th©n rÔ RiÒng Malacca lªn ®é ho¹t ®éng
cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u O)
140
B¶ng 4.18 ¶nh h−ëng cña phÇn chiÕt MB tõ th©n rÔ RiÒng Malacca lªn ®é ho¹t ®éng
cña peroxidase m¸u ng−êi (nhãm m¸u AB)
140
B¶ng 4.19 ¶nh h−ëng cña chÊt G2 [(−)-pinocembrin] lªn ®é ho¹t ®éng cña
141
peroxidase trong m¸u ng−êi
B¶ng 4.20 ¶nh h−ëng cña chÊt AC4 (chalconarigenin 2’-O-metyl ete) lªn ®é ho¹t
®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi
B¶ng 4.21 KÕt qu¶ thö ho¹t tÝnh chèng oxi hãa b»ng ph−¬ng ph¸p DPPH cña c¸c
phÇn chiÕt vµ chÊt ph©n lËp ®−îc tõ c¸c loµi Alpinia ®−îc nghiªn cøu
vi
141
144
Danh s¸ch c¸c H×nh
Trang
H×nh 1.1
H×nh ¶nh mét sè loµi Alpinia
4
H×nh 2.1
ThiÕt bÞ s¾c ký láng trung ¸p (MPLC)
42
H×nh 4.1
C©y RiÒng Gagnepain (Alpinia gagnepainii K.Schum.)
87
H×nh 4.2
C¸c t−¬ng quan HMBC vµ 1H-1H COSY chän läc cña G2
93
H×nh 4.3
S¬ ®å ph©n m¶nh cña G2 trong phæ EI-MS
94
H×nh 4.4
C¸c t−¬ng quan HMBC vµ 1H-1H COSY chän läc cña G4
95
H×nh 4.5
C¸c m¶nh chñ yÕu trong phæ EI-MS cña G4
96
H×nh 4.6
C¸c t−¬ng quan chän läc HMBC cña G6
98
H×nh 4.7
S¬ ®å ph©n m¶nh cña G6 trong phæ EI-MS
99
H×nh 4.8
C©y RiÒng rõng (Alpinia conchigera Griff.)
102
H×nh 4.9
C¸c t−¬ng quan 1H-1H COSY vµ HMBC chän läc cña AC4
108
H×nh 4.10 C©y SÑ (Alpinia globosa (Lour.) Horan.)
118
H×nh 4.11 C©y RiÒng Malacca (Alpinia malaccensis (Burm. f.) Roscoe)
122
H×nh 4.12 C«ng thøc mét sè thµnh phÇn cña rÔ RiÒng Malacca
126
vii
Danh s¸ch c¸c S¬ ®å vμ §å thÞ
Trang
S¬ ®å
S¬ ®å 3.1
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt n-hexan ((2)GH) cña th©n rÔ RiÒng Gagnepain
thu h¸i ë Qu¶ng B×nh (mÉu lÊy ®ît 2)
S¬ ®å 3.2
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt etyl axetat ((2)GE) cña th©n rÔ RiÒng
Gagnepain thu h¸i ë Qu¶ng B×nh (mÉu lÊy ®ît 2)
S¬ ®å 3.3
55
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt n-hexan ((4)GH) cña th©n rÔ RiÒng Gagnepain
thu h¸i ë §iÖn Biªn (mÉu lÊy ®ît 4)
S¬ ®å 3.4
54
55
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt etyl axetat ((4)GE) cña th©n rÔ RiÒng
Gagnepain thu h¸i ë §iÖn Biªn (mÉu lÊy ®ît 4)
S¬ ®å 3.5
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt n-hexan (CH) tõ th©n rÔ RiÒng rõng
56
66
S¬ ®å 3.6
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt etyl axetat (CE) tõ th©n rÔ RiÒng rõng
66
S¬ ®å 3.7
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt n-hexan (GLH) tõ th©n rÔ c©y SÑ
74
S¬ ®å 3.8
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt etyl axetat (GLE) tõ th©n rÔ c©y SÑ
75
S¬ ®å 3.9
Ph©n t¸ch phÇn chiÕt n-hexan (MH) tõ th©n rÔ RiÒng Malacca
78
S¬ ®å 3.10 Ph©n t¸ch phÇn chiÕt etyl axetat (ME) tõ th©n rÔ RiÒng Malacca
78
S¬ ®å 4.1
Quy tr×nh chung ®iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ c¸c loµi Alpinia
86
Mèi quan hÖ gi÷a diÖn tÝch pic vµ nång ®é cardamomin trong mÉu
chuÈn
115
§å thÞ
§å thÞ 4.1
§å thÞ 4.2
¶nh h−ëng cña c¸c phÇn chiÕt th©n rÔ RiÒng Gagnepain (mÉu 1 vµ mÉu
2) lªn ®é ho¹t ®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u O)
§å thÞ 4.3
¶nh h−ëng cña phÇn chiÕt
(4)
GE (mÉu 4, §iÖn Biªn) lªn ®é ho¹t
®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u AB)
§å thÞ 4.4
138
¶nh h−ëng cña phÇn chiÕt CE tõ th©n rÔ RiÒng rõng lªn ®é ho¹t
®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u AB)
§å thÞ 4.5
137
139
¶nh h−ëng cña c¸c phÇn chiÕt GLE vµ GLB tõ th©n rÔ SÑ lªn ®é
ho¹t ®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u O)
viii
140
§å thÞ 4.6
¶nh h−ëng cña c¸c phÇn chiÕt tõ th©n rÔ RiÒng Malacca lªn ®é ho¹t
®éng cña peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u O vµ AB)
140
§å thÞ 4.7
¶nh h−ëng cña c¸c chÊt G2 (a) vµ AC4 (b) lªn ®é ho¹t ®éng cña
142
§å thÞ 4.8
peroxidase trong m¸u ng−êi (nhãm m¸u O vµ AB)
So s¸nh ¶nh h−ëng lªn ho¹t ®é peroxidase trong m¸u ng−êi víi
nhãm m¸u O (a) vµ AB (b) cña c¸c mÉu chÊt G2 vµ AC4
142
§å thÞ 4.9
BiÓu diÔn c¸c gi¸ trÞ SC% cña c¸c mÉu nghiªn cøu tõ c¸c loµi Alpinia
®−îc thö ho¹t tÝnh chèng oxi ho¸ b»ng ph−¬ng ph¸p DPPH
ix
145
Danh môc Nh÷ng Ký hiÖu vμ ch÷ viÕt t¾t
dïng trong luËn ¸n
C¸c ph−¬ng ph¸p s¾c ký:
CC
: S¾c ký cét (Column Chromatography)
FC
: S¾c ký cét nhanh (Flash Chromatography)
DCCC
: S¾c ký giät ng−îc dßng (Droplet Countercurrent Chromatography)
GC
: S¾c ký khÝ (Gas Chromatography)
GC-MS
: S¾c ký khÝ-khèi phæ (Gas Chromatography- Mass Spectrometry)
TLC
: S¾c ký líp máng (Thin-layer Chromatography)
C¸c ph−¬ng ph¸p phæ:
MS
: Phæ khèi l−îng (Mass Spectrometry)
EI-MS
: Phæ khèi va ch¹m electron (Electron Impact Mass Spectrometry)
ESI-MS
: Electrospray Ionization Mass Spectrometry
IR
: Phæ hång ngo¹i (Infrared Spectroscopy)
UV
: Phæ tö ngo¹i (Ultraviolet Spectroscopy)
NMR
: Phæ céng h−ëng tõ h¹t nh©n
(Nuclear Magnetic Resonance Spectroscopy)
2D NMR
: Phæ céng h−ëng tõ h¹t nh©n hai chiÒu
(Two-Dimensional Nuclear Magnetic Resonance Spectroscopy)
1
H-NMR
: Phæ céng h−ëng tõ proton
(Proton Magnetic Resonance Spectroscopy)
13
C-NMR
: Phæ céng h−ëng tõ h¹t nh©n cacbon-13
(Carbon-13 Nuclear Magnetic Resonance Spectroscopy)
DEPT
: Distortionless Enhancement by Polarisation Transfer
COSY
: COrrelation SpectroscopY
HMQC
: Heteronuclear Multiple Quantum Coherence
HMBC
: Heteronuclear Multiple Bond Coherence
x
δ (ppm)
: §é chuyÓn dÞch hãa häc (parts per million)
J (Hz)
: H»ng sè t−¬ng t¸c (Hertz)
s
: singlet
br s
: singlet tï
d
: doublet
q
: quartet
t
: triplet
m
: multiplet
C¸c ph−¬ng ph¸p thö ho¹t tÝnh sinh häc:
IC50
: Nång ®é øc chÕ 50% (50% Inhibitory Concentration)
MIC
: Nång ®é øc chÕ tèi thiÓu (Minimum Inhibitory Concentration)
DPPH•
: 1,1-diphenyl-2-picrylhydrazyl
SC%
: Kh¶ n¨ng dän gèc tù do (Scavenging Capacity)
VSVK§
: Vi sinh vËt kiÓm ®Þnh
C¸c dung m«i:
DMSO
: Dimetyl sunfoxit
MeOH
: Metanol
EtOAc
: Etyl axetat
n-BuOH
: n-Butanol
EtOH
: Etanol
n-PrOH
: n-Propanol
C¸c ký hiÖu kh¸c:
Si gel
: Silica gel
®nc
: §iÓm nãng ch¶y
xi
Lêi Më ®Çu
ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng n−íc cã th¶m thùc vËt rÊt phong phó vµ
®a d¹ng. NhiÒu loµi thùc vËt ®· ®−îc sö dông cho c¸c nhu cÇu kh¸c nhau cña
cuéc sèng, ®Æc biÖt lµ ®Ó lµm thuèc ch÷a bÖnh. Tuy nhiªn, viÖc sö dông c¸c vÞ
thuèc cã nguån gèc thùc vËt trong y häc cæ truyÒn ë ViÖt Nam còng nh− mét
sè n−íc ch©u ¸ kh¸c chñ yÕu dùa trªn kinh nghiÖm d©n gian vÒ c«ng dông
cña c¸c lo¹i th¶o d−îc. C¸c lo¹i thuèc ch÷a bÖnh tõ th¶o méc ngµy cµng ®−îc
coi träng, v× chóng th−êng Ýt cã t¸c dông phô, Ýt g©y ®éc h¹i cho ng−êi sö
dông. ViÖc ®i s©u nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸ häc vµ kh¶o s¸t c¸c ho¹t tÝnh
nh− chèng nhiÔm khuÈn, chèng oxi ho¸, chèng ung th−, v.v… cña c¸c c©y
thuèc ®· trë thµnh mét lÜnh vùc thu hót m¹nh mÏ sù chó ý cña giíi khoa häc ë
nhiÒu quèc gia. Trong nh÷ng n¨m qua, ngµnh Ho¸ häc c¸c hîp chÊt thiªn
nhiªn ®· cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc trong viÖc ph©n lËp c¸c ho¹t chÊt
tõ c©y cá còng nh− x¸c ®Þnh cÊu tróc cña chóng vµ ®· cung cÊp cho nÒn y häc
thÕ giíi nhiÒu lo¹i thuèc cã gi¸ trÞ.
Trªn thÕ giíi chi Alpinia, thuéc hä Gõng (Zingiberaceae) tõ l©u ®· lµ
®èi t−îng quan t©m nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc thuéc lÜnh vùc c¸c hîp
chÊt thiªn nhiªn bëi t¸c dông ch÷a bÖnh cña c¸c loµi c©y nµy trong y häc cæ
truyÒn. Trong sè c¸c loµi Alpinia ph¶i kÓ ®Õn loµi Alpinia officinarum Hance
(RiÒng) ®−îc sö dông trong d©n gian lµm thuèc ch÷a bÖnh vµ lµm gia vÞ, c©y
nµy ®· ®−îc nghiªn cøu kh¸ chi tiÕt vÒ thµnh phÇn hãa häc vµ ho¹t tÝnh sinh
häc. Mét sè loµi kh¸c còng ®−îc nghiªn cøu kh¸ s©u nh− Alpinia galanga (L.)
Willd., Alpinia blepharocalyx K. Schum., v.v… Ngoµi ra thµnh phÇn hãa häc
cña tinh dÇu mét sè loµi Alpinia, nh− Alpinia breviligulata Gagnep., Alpinia
chinensis (Retz.) Roscoe, Alpinia galanga (L.) Willd., Alpinia speciosa (Wall.)
K. Schum. còng ®· ®−îc kh¶o s¸t.
1
C¸c loµi Alpinia th−êng thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu Èm, cã giã
mïa ë n−íc ta vµ ph©n bè réng r·i ë hÇu hÕt c¸c tØnh tõ B¾c vµo Nam. NhiÒu
loµi míi chØ ®−îc ph¸t hiÖn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y hoÆc ®−îc dïng trong
c¸c bµi thuèc d©n gian mµ cßn ch−a ®−îc nghiªn cøu trªn thÕ giíi còng nh− ë
ViÖt Nam vÒ thµnh phÇn ho¸ häc vµ ho¹t tÝnh sinh häc. XuÊt ph¸t tõ lý do nµy
chóng t«i chän ®èi t−îng nghiªn cøu cña luËn ¸n lµ mét sè loµi thuéc chi
Alpinia (Zingiberaceae) cña ViÖt Nam cã gi¸ trÞ vµ triÓn väng ®−îc sö dông
cho c¸c ngµnh d−îc phÈm vµ thùc phÈm, ®ång thêi còng lµ nh÷ng loµi c©y cho
®Õn nay cßn Ýt hoÆc ch−a ®−îc nghiªn cøu:
1- RiÒng Gagnepain (Alpinia gagnepainii K. Schum.);
2- RiÒng rõng (Alpinia conchigera Griff.);
3- SÑ (Alpinia globosa (Lour.) Horaninov);
4- RiÒng Malacca (Alpinia malaccensis (Burm. f.) Roscoe).
Nh÷ng néi dung chÝnh cña luËn ¸n lµ:
1. T×m ph−¬ng ph¸p thÝch hîp ®Ó ®iÒu chÕ c¸c phÇn chiÕt giµu flavonoit
(vµ polyphenol kh¸c) vµ tecpenoit tõ c¸c loµi Alpinia ®−îc nghiªn cøu.
2. Ph©n t¸ch c¸c phÇn chiÕt vµ ph©n lËp c¸c hîp chÊt.
3. X¸c ®Þnh cÊu tróc c¸c hîp chÊt ph©n lËp ®−îc.
4. §¸nh gi¸ ho¹t tÝnh sinh häc (kh¸ng vi sinh vËt, chèng oxi ho¸ in
vitro) cña c¸c phÇn chiÕt vµ hîp chÊt nhËn ®−îc trong luËn ¸n.
2
Ch−¬ng 1
Tæng quan
1.1 Tæng quan vÒ chi Alpinia, hä Gõng (Zingiberaceae)
1.1.1 Vµi nÐt vÒ hä Gõng, Zingiberaceae [8]
Hä Gõng cã tªn khoa häc lµ Zingiberaceae. Theo ph©n lo¹i thùc vËt Hä
Gõng (Zingiberaceae) thuéc Bé Gõng (Zingiberales) trong Liªn bé Gõng
(Zingiberanae).
§Æc ®iÓm thùc vËt cña hä Gõng (Zingiberaceae) lµ c©y th©n cá, sèng
nhiÒu n¨m, th©n rÔ kháe cã khi phång lªn thµnh cñ. L¸ cã l−ìi nhá. BÑ l¸ cã
thÓ xÕp khÝt nhau thµnh mét th©n gi¶. G©n l¸ song song. Côm hoa b«ng dµy
®Æc, ë s¸t ®Êt hay trªn mét c¸n hoa dµi hoÆc ë ngän c©y. Hoa kh«ng ®Òu,
l−ìng tÝnh, to ®Ñp, cã mµu s¾c sÆc sì. Ba l¸ ®µi liÒn nhau, ba c¸nh hoa liÒn
nhau; mét nhÞ h÷u thô, mang bao phÊn hai «; chØ nhÞ réng, cong h×nh lßng
m¸ng «m lÊy vßi nhôy. Trung ®íi cã phÇn phô thµnh mµo ë ®Ønh, ba nhÞ tho¸i
ho¸ häp thµnh c¸nh m«i, ba l¸ no·n; bÇu h¹ ba «, ®Ýnh no·n trung trôc; mét
vßi ®i luån qua khe gi÷a hai « phÊn cña nhÞ, ®Çu nhôy h×nh phÔu. Qu¶ nang.
H¹t cã ¸o h¹t bao bäc vµ cã ngo¹i nhò kÌm theo néi nhò.
Hä Gõng cã nhiÒu chi, c¸c chi th−êng gåm cã nhiÒu loµi. C¸c loµi hä
Gõng th−êng ph©n bè r¶i r¸c ë vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi hai b¸n cÇu, chñ yÕu ë
c¸c n−íc §«ng Nam ¸, Ên §é, Trung Quèc, NhËt B¶n, Malaysia, v.v...
D−íi ®©y lµ mét sè chi thuéc hä Gõng (Zingiberaceae):
Alpinia
Curcuma
Hornstedtia
Rhynchanthus
Amomum
Elettariopsis
Kaempferia
Roscoea
Boesenbergia
Etlingera
Plagiostachys
Siliquamomum
Caulokaempferia
Globba
Pommereschea
Stahlianthus
Cautleya
Hedychium
Pyrgophyllum
Zingiber
3
1.1.2 Thùc vËt häc cña chi Alpinia [6, 8, 9, 11]
Cïng víi c¸c chi kh¸c nh− Amomum (Sa nh©n), Curcuma (NghÖ),
Kaempferia (§Þa liÒn), Zingiber (Gõng), chi Alpinia (RiÒng) lµ mét trong
nh÷ng chi lín thuéc hä Gõng (Zingiberaceae). Chi Alpinia gåm kho¶ng 200
loµi kh¸c nhau mäc r¶i r¸c ë vïng §«ng ¸ vµ §«ng Nam ¸, tõ Ên §é ®Õn
NhËt B¶n, ch©u óc vµ khu vùc Th¸i B×nh D−¬ng…
D−íi ®©y lµ mét vµi h×nh ¶nh cña mét sè loµi Alpinia trªn thÕ giíi.
Alpinia caerulea
Alpinia galanga
Alpinia pururata
Alpinia katsumadai
Alpinia nutans
Alpinia shimadai
Alpinia zerumbet
H×nh 1.1 H×nh ¶nh mét sè loµi Alpinia
C¸c loµi trong chi Alpinia th−êng thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn Èm, ®−îc che
bãng vµ nhiÖt ®é kh«ng khÝ kh«ng qu¸ cao (kho¶ng 27-300C vÒ ban ngµy vµ
17-180C vÒ ban ®ªm). Chóng sinh tr−ëng d−íi t¸n rõng thø sinh, rõng c©y bôi,
rõng tre, rõng tÕch, ë khe nói, thung lòng hoÆc ven r×a rõng… Chóng −a ®Êt
4
tèt, mµu mì vµ sinh tr−ëng tèt ë nh÷ng khu vùc cã ®é cao d−íi 1.500 m so víi
mÆt n−íc biÓn.
Th©n rÔ chi Alpinia sinh tr−ëng rÊt nhanh. Tõ mét chåi gièng ban ®Çu,
chóng cã thÓ ph©n nh¸nh, ®©m chåi, t¨ng sinh khèi, ph¸t triÓn t¹o thµnh mét
bôi lín chØ trong vßng mét vµi n¨m.
ë n−íc ta, chi Alpinia còng kh¸ phong phó. Chóng sinh tr−ëng trong
vïng rõng nói ë hÇu hÕt c¸c tØnh tõ B¾c vµo Nam. Mét sè loµi ®−îc coi lµ ®Æc
h÷u, vÝ dô nh− Alpinia phuthoensis Gagnep.- RiÒng Phó Thä (ph©n bè ë tØnh
Phó Thä), Alpinia tonkinensis Gagnep.- RiÒng B¾c Bé (ph©n bè ë c¸c tØnh
phÝa B¾c n−íc ta), Alpinia breviligulata Gagnep.- RiÒng mÐp ng¾n (ph©n bè ë
tØnh Thõa Thiªn), v.v…
Mét sè loµi Alpinia cña ViÖt Nam ®−îc chØ ra ë b¶ng 1.1.
B¶ng 1.1 Mét sè loµi Alpinia cña ViÖt Nam
STT
1
2
Tªn khoa häc
Tªn ViÖt Nam
Alpinia bracteata Roxb. = Alpinia RiÒng bÑ, RiÒng dµi
blepharocalyx K. Schum.
l«ng mÐp
Alpinia breviligulata Gagnep.
RiÒng mÐp ng¾n
Tμi liÖu
[6]
[6]
RiÒng l−ìi ng¾n
3
Alpinia chinensis (Retz.) Roscoe
RiÒng tµu
[6], [8]
L−¬ng kh−¬ng
4
Alpinia conchigera Griff.
RiÒng rõng
5
Alpinia gagnepainii K. Schum.
RiÒng Gagnepain
[8]
6
Alpinia galanga (L.) Willd.
RiÒng nÕp
[6]
7
Alpinia globosa (Lour.) Horan.
SÑ, MÌ trÐ
[8]
8
Alpinia henryi K. Schum.= Alpinia
RiÒng Henry, RiÒng
hainanensis K. Schum
H¶i Nam
Alpinia katsumadai Hayata L.
RiÒng Katsumadai
9
5
[6], [8]
[4], [8]
[3]
- Xem thêm -