Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O
TR¦êNG §¹I HäC N¤NG NGHIÖP Hµ NéI
------------ ----------
lª thÞ kh¶i hoµn
Nghiªn cøu sù thay ®æi “ng−ìng” chuyÓn ®æi tÝnh
dôc cña mét sè dßng TGMS ®ang sö dông ®Ó ph¸t
triÓn lóa lai hai dßng t¹i miÒn B¾c ViÖt Nam
LUËN V¡N TH¹C SÜ N¤NG NGHIÖP
Chuyên ngành: Di truyền và chọn giống cây trồng
Mã số
: 60.62.05
Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS. NguyÔn ThÞ Tr©m
Hµ NéI - 2010
Lêi cam ®oan
T«i xin cam ®oan sè liÖu vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu trong luËn v¨n nµy lµ
trung thùc vµ ch−a hÒ ®−îc sö dông ®Ó b¶o vÖ mét häc vÞ nµo.
T«i xin cam ®oan mäi sù gióp ®ì cho viÖc thùc hiÖn luËn v¨n nµy ®0
®−îc c¶m ¬n vµ c¸c th«ng tin trÝch dÉn ®0 ®−îc chØ râ nguån gèc.
T¸c gi¶ luËn v¨n
Lª ThÞ Kh¶i Hoµn
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... i
Lêi c¶m ¬n
T«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn PGS.TS. NguyÔn ThÞ Tr©m,
ng−êi ®0 tËn t×nh h−íng dÉn, ®Þnh h−íng, tạo ñiều kiện thuận lîi cho t«i trong
suèt qu¸ tr×nh häc tËp và nghiªn cøu ñể t«i hoµn thµnh luËn v¨n tèt nghiÖp
này.
T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o viÖn ®µo t¹o sau ñại học,
Khoa N«ng häc, bé m«n Di truyÒn vµ chän gièng c©y trång, Khoa N«ng häc Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp Hµ Néi ®0 quan t©m gióp ®ì, ®ãng gãp ý kiÕn quÝ
b¸u cho t«i trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp vµ thùc hiÖn luËn v¨n nµy.
T«i xin c¶m ¬n ban l0nh ®¹o ViÖn Sinh häc N«ng nghiÖp, tËp thÓ c¸n bộ
phßng C«ng nghÖ lóa lai ®0 t¹o ñiÒu kiÖn thuËn lîi vÒ thêi gian, c¬ së vËt chÊt
vµ gióp ®ì, ®éng viªn tinh thÇn ®Ó t«i hoµn thµnh luËn v¨n nµy.
Qua ®©y t«i còng xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi gia ®×nh ng−êi th©n,
anh chÞ em, b¹n bÌ vµ nh÷ng ng−êi lu«n ñng hé, ®éng viªn t¹o ®iÒu kiÖn cho
t«i trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp, c«ng t¸c vµ thùc hiÖn luËn v¨n nµy.
T¸c gi¶ luËn v¨n
Lª ThÞ Kh¶i Hoµn
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... ii
Môc lôc
Lêi cam ®oan
i
Lêi c¶m ¬n
ii
Môc lôc
iii
Danh môc c¸c tõ viÕt t¾t
v
Danh môc b¶ng
vi
Danh môc h×nh
viii
1.
Më §Çu
1
1.1
TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
1
1.2
Môc tiªu nghiªn cøu
2
1.3
ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn
2
1.4
§èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
2
2.
Tæng quan tµi liÖu
3
2.1
S¬ l−îc lÞch sö nghiªn cøu ph¸t triÓn lóa lai
3
2.2
C¸c hÖ thèng bÊt dôc ®ùc ë lóa
14
2.3
ThuËn lîi vµ khã kh¨n trong duy tr× vµ sö dông bÊt dôc ®ùc
24
3.
VËt liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
3.1
VËt liÖu nghiªn cøu
34
3.2
Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
34
4.
KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn
4.1
§Æc ®iÓm sinh tr−ëng cña c¸c dßng TGMS qua c¸c thêi vô
4.1.1
Thêi gian tõ gieo ®Õn trç cña c¸c dßng TGMS trong vô mïa 2009
34
41
41
vµ vô xu©n 2010
41
4.1.2
Sè l¸ trªn th©n chÝnh cña c¸c dßng TGMS qua c¸c thêi vô
44
4.2
§¸nh gi¸ mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c¸c dßng TGMS
47
4.3
Mét sè tÝnh tr¹ng sè l−îng cña c¸c dßng TGMS
50
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... iii
4.4
§¸nh gi¸ møc ®é nhiÔm s©u bÖnh cña c¸c dßng TGMS trong
®iÒu kiÖn tù nhiªn
4.5
C¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt vµ n¨ng suÊt cña c¸c dßng
TGMS trong ®iÒu kiÖn vô xu©n 2010
4.6
68
KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ng−ìng chuyÓn ®æi tÝnh dôc trong Phytotron ë
nhiÖt ®é 23,50C
4.8.2
63
KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ng−ìng chuyÓn ®æi tÝnh dôc trong ®iÒu kiÖn
nh©n t¹o
4.8.1
62
DiÔn biÕn bÊt dôc cña c¸c dßng TGMS trong ®iÒu kiÖn tù
nhiªn
4.8
57
§Æc ®iÓm bao phÊn, h¹t phÊn cña c¸c dßng TGMS trong thÝ
nghiÖm.
4.7
54
68
KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ c¸c dßng TGMS chuyÓn ®æi tÝnh dôc ë ng−ìng
23,50C ngay trong vô sau
70
4.8.3
§¸nh gi¸ nhiÖt ®é g©y bÊt dôc cña c¸c c¸ thÓ h÷u dôc ë 240C
71
4.8.4
§¸nh gi¸ nhiÖt ®é g©y bÊt dôc cña c¸c c¸ thÓ h÷u dôc ë 24,50C.
73
4.8.5
Ph©n lo¹i sè c¸ thÓ cã ng−ìng chuyÓn ®æi kh¸c nhau trong cïng
mét dßng
74
5.
KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ
5.1
KÕt luËn
77
5.2
§Ò nghÞ
79
Tµi liÖu tham kh¶o
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... iv
77
80
Danh môc c¸c tõ viÕt t¾t
TGMS Thermo sensitive Genic Male Sterile (BÊt dôc ®ùc mÉn c¶m nhiÖt ®é)
PGMS Photoperiodic-sensitive Genic Male Sterility (BÊt dôc ®ùc mÉn c¶m
quang chu kú)
CMS
Cytoplasmic Male Sterility (BÊt dôc ®ùc tÕ bµo chÊt)
A
Dßng bÊt dôc ®ùc di truyÒn tÕ bµo chÊt
B
Dßng duy tr× bÊt dôc ®ùc
R
Dßng phôc håi tÝnh h÷u dôc
EGMS Environment Sensitive Genetic Male Sterility (BÊt dôc dùc mÉn c¶m
ngo¹i c¶nh)
IRRI
International Rice Research Institute (ViÖn nghiªn cøu lóa quèc tÕ)
TGST
Thêi gian sinh tr−ëng
WA
Wild Abortive (bÊt dôc hoang d¹i)
WCG
Wide Compatibility Genes (Gen t−¬ng hîp réng)
SNC
Siªu nguyªn chñng
NC
Nguyªn chñng
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... v
Danh môc b¶ng
STT
Tªn b¶ng
Trang
3.1
Danh s¸ch vËt liÖu nghiªn cøu
34
3.2
Thêi gian gieo cÊy c¸c dßng TGMS trong vô mïa 2009
35
3.3
Thêi gian gieo cÊy cña c¸c dßng TGMS trong vô xu©n 2010
35
4.1
¶nh h−ëng cña thêi vô gieo ®Õn thêi gian tõ gieo ®Õn trç cña c¸c
dßng TGMS trong vô mïa 2009
4.2
¶nh h−ëng cña thêi vô gieo ®Õn thêi gian tõ gieo ®Õn trç cña c¸c
dßng TGMS trong vô xu©n 2010.
4.3
43
¶nh h−ëng cña thêi vô gieo ®Õn sè l¸ trªn th©n chÝnh cña c¸c
dßng TGMS
4.4
42
45
¶nh h−ëng cña thêi vô gieo ®Õn sè l¸ trªn th©n chÝnh cña c¸c
dßng TGMS
46
4.5
Mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c¸c dßng TGMS
48
4.6
Mét sè tÝnh tr¹ng sè l−îng cña c¸c dßng TGMS trong vô mïa
2009 vµ vô xu©n 2010.
4.7
Sù xuÊt hiÖn s©u bÖnh cña c¸c dßng TGMS trong vô mïa 2009 vµ
vô xu©n 2010.
4.8
55
¶nh h−ëng cña thêi vô gieo ®Õn n¨ng suÊt c¸ thÓ cña c¸c dßng
TGMS trong vô Xu©n 2010.
4.9
51
58
C¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt cña c¸c dßng TGMS vô xu©n
2010
60
4.10
Mét sè ®Æc ®iÓm h¹t phÊn ë thêi kú bÊt dôc cña c¸c dßng TGMS
63
4.11
Tû lÖ phÊn h÷u dôc cña c¸c dßng TGMS trong ®iÒu kiÖn vô mïa
2009
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... vi
64
4.12
KÕt qu¶ xö lý bÊt dôc ë nhiÖt ®é 23,50C trong Phytotron cña c¸c
dßng TGMS trong thÝ nghiÖm.
4.13
KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ c¸c dßng TGMS chuyÓn ®æi ë ng−ìng 23,50C
ngay vô sau
4.14
72
KÕt qu¶ xö lý bÊt dôc ë nhiÖt ®é 24,50C trong Phytotron cña c¸c
dßng TGMS trong thÝ nghiÖm.
4.16
71
KÕt qu¶ xö lý nhiÖt ®é 240C trong Phytotron cña c¸c dßng TGMS
trong thÝ nghiÖm.
4.15
69
73
Ph©n lo¹i sè c¸ thÓ cã ng−ìng chuyÓn ®æi tÝnh dôc kh¸c nhau
trong cïng mét dßng.
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... vii
75
Danh môc h×nh
STT
Tªn h×nh
Trang
4.1
KiÓu bÊt dôc kh«ng h¹t phÊn cña dßng T1S-96
62
4.2
BÊt dôc Ýt h¹t phÊn kiÓu ®iÓn h×nh cña dßng 135S.
63
4.3
C¸c dßng TGMS ®ang xö lý trong phytotron
68
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... viii
1. Më §ÇU
1.1
TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
C«ng nghÖ lóa lai ra ®êi vµ ph¸t triÓn h¬n bèn thËp kû qua ®0 mang l¹i
hiÖu qu¶ hÕt søc to lín cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. S¶n xuÊt lóa lai ®0 thóc ®Èy
viÖc t¨ng n¨ng suÊt, t¨ng thu nhËp cho hé n«ng d©n, gãp phÇn ®¶m b¶o an
ninh l−¬ng thùc vµ æn ®Þnh x0 héi. ViÖc nghiªn cøu chän t¹o c¸c gièng lóa lai
ë ViÖt Nam lµ mét ®ßi hái tÊt yÕu trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y vµ t−¬ng lai. DiÖn
tÝch lóa lai cña n−íc ta ngµy mét t¨ng nhanh. N¨m 1991 n−íc ta míi ®−a vµo
trång thö trªn diÖn tÝch 100 ha ë c¸c tØnh miÒn B¾c (Tõ Thõa Thiªn-HuÕ trë
ra), n¨m 1999 diÖn tÝch lóa lai ®¹t kho¶ng 220.000 ha vµ ®Õn ®Õn n¨m 2009
®¹t 709.861 ha [4] Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ trång thö mäi ng−êi d©n ®Òu
c«ng nhËn lóa lai cho n¨ng suÊt cao h¬n lóa th−êng v× thÕ mµ lóa lai hiÖn nay
®−îc trång vµ më réng diÖn tÝch tõ B¾c ®Õn Nam vµo c¶ c¸c tØnh T©y Nguyªn,
lóa lai ®−îc trång trªn mäi ch©n ®Êt, vô xu©n, vô mïa vµ c¶ vô hÌ thu. Khi
diÖn tÝch lóa lai ngµy cµng ®−îc më réng th× nhu cÇu vÒ l−îng h¹t gièng bè
mÑ cung cÊp cho s¶n xuÊt cµng nhiÒu, qu¸ tr×nh qu¶n lý chÊt l−îng h¹t gièng
cµng khã kh¨n h¬n ®Æc biÖt lµ h¹t gièng bè mÑ lóa lai hÖ “hai dßng”. S¶n xuÊt
h¹t gièng dßng mÑ lóa lai “hai dßng” lu«n phô thuéc chÆt chÏ vµo ®iÒu kiÖn
thêi tiÕt. “Ng−ìng” chuyÓn hãa tÝnh dôc cña dßng mÑ kh«ng æn ®Þnh vµ lu«n
cã xu h−íng n©ng cao dÇn qua c¸c thÕ hÖ nh©n. [19][20]. Theo nghiªn cøu cña
c¸c nhµ khoa häc Trung Quèc cho thÊy “ng−ìng” chuyÓn ®æi tÝnh dôc cña
dßng 96-5-2S t¨ng dÇn qua c¸c thÕ hÖ nh©n. [55]. HiÖn nay phÇn lín c¸c tæ hîp
lóa lai hai dßng ®−îc t¹o ra cã dßng mÑ lµ dßng bÊt dôc ®ùc mÉn c¶m víi
nhiÖt ®é (TGMS), c¸c dßng TGMS nµy cã xu h−íng n©ng cao dÇn nhiÖt ®é
chuyÓn ®æi tÝnh dôc sau mét sè lÇn nh©n. HiÖn t−îng nµy cßn ®−îc gäi lµ
“tr−ît ng−ìng”, møc ®é “tr−ît ng−ìng” cña c¸c dßng kh¸c nhau th× kh¸c nhau
nh−ng ®Òu ¶nh h−ëng bÊt lîi ®Õn viÖc duy tr× dßng mÑ vµ chÊt l−îng h¹t lai
F1. §¸nh gi¸ sù thay ®æi “ng−ìng” chuyÓn ®æi tÝnh dôc cña tõng dßng TGMS
víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng lµ v« cïng quan träng vµ cÇn thiÕt v× nã lµm c¬ së
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 1
cho viÖc duy tr× ®é thuÇn tÝnh dôc cña dßng mÑ, ®¶m b¶o s¶n xuÊt h¹t lai F1
®¹t chÊt l−îng cao. §Ò tµi: “Nghiªn cøu sù thay ®æi “ng−ìng” chuyÓn ®æi
tÝnh dôc cña mét sè dßng TGMS ®ang sö dông ®Ó ph¸t triÓn lóa lai hai
dßng t¹i miÒn B¾c ViÖt Nam” ®−îc thùc hiÖn sÏ ®Æt c¬ së ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng
khã kh¨n ®ang diÔn ra trong s¶n xuÊt h¹t lai F1 hÖ hai dßng ë miÒn B¾c n−íc
ta hiÖn nay.
1.2
Môc tiªu nghiªn cøu
- X¸c ®Þnh tû lÖ c©y tr−ît ng−ìng b»ng xö lý nh©n t¹o mét sè dßng
TGMS ®ang sö dông.
- §¸nh gi¸ ng−ìng chuyÓn ®æi tÝnh dôc cña c¸c quÇn thÓ ë c¸c thÕ hÖ
chän läc kh¸c nhau, trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p duy tr× c¸c dßng TGMS
siªu nguyªn chñng.
1.3
ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn
§Ò tµi cã ý nghÜa quan träng trong viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh æn ®Þnh cña c¸c
dßng EGMS nãi chung vµ dßng TGMS nãi riªng. KÕt qu¶ cña ®Ò tµi ®Æt c¬ së
cho viÖc chän läc, duy tr× dßng TGMS siªu nguyªn chñng, nh©n thµnh nguyªn
chñng vµ x¸c nhËn.
Th«ng qua kÕt qu¶ cña ®Ò tµi sÏ gióp c¸c nhµ khoa häc ®Ò xuÊt qui tr×nh
phï hîp ®Ó chän thuÇn c¸c dßng TGMS vµ khèng chÕ møc ®é “tr−ît ng−ìng”
chuyÓn ®æi tÝnh dôc cña c¸c dßng TGMS ®ang sö dông trong s¶n xuÊt h¹t lai
F1 ë n−íc ta hiÖn nay.
1.4
§èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
- §¸nh gi¸ ®Æc ®iÓm sinh tr−ëng, ph¸t triÓn, ®Æc ®iÓm tÝnh dôc cña c¸c
dßng TGMS trong c¸c thêi vô kh¸c nhau.
- X¸c ®Þnh ng−ìng chuyÓn ®æi tÝnh dôc cña c¸c dßng TGMS trong ®iÒu
kiÖn tù nhiªn vµ nh©n t¹o.
- X¸c ®Þnh ng−ìng chuyÓn ®æi tÝnh dôc, møc ®é tr−ît ng−ìng cña mét sè
dßng TGMS míi ch−a qua xö lý nh©n t¹o trong Phytotron.
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 2
2. Tæng quan tµi liÖu
2.1
S¬ l−îc lÞch sö nghiªn cøu ph¸t triÓn lóa lai
2.1.1 C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi
S¶n xuÊt lóa lai kh«ng chØ nh»m gi¶i quyÕt ph¸ thÕ “kÞch trÇn” so víi lóa
th−êng mµ s¶n xuÊt lóa lai cßn nh»m môc tiªu cao c¶ h¬n ®ã lµ ®¶m b¶o an
ninh l−¬ng thùc. Tr¶i qua nhiÒu n¨m nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn, tèc ®é ph¸t
triÓn cña lóa lai t¨ng nhanh c¶ vÒ diÖn tÝch vµ n¨ng suÊt.
S¶n xuÊt lóa lai hiÖn nay ®ang ®−îc ph¸t triÓn theo hai hÖ thèng: HÖ hai
dßng vµ hÖ ba dßng. Trong hÖ thèng s¶n xuÊt lóa lai hai dßng c«ng cô sö dông
chñ yÕu lµ dßng mÑ bÊt dôc ®ùc di truyÒn nh©n mÉn c¶m víi ®iÒu kiÖn m«i
tr−êng (EGMS) hay cßn gäi lµ dßng S, vµ dßng cho phÊn (pollinaiter) cã thÓ
gäi lµ dßng R. C¸c dßng mÑ sö dông ®Ó s¶n xuÊt lóa lai hai dßng hiÖn nay chñ
yÕu lµ kiÓu bÊt dôc ®ùc di truyÒn nh©n mÉn c¶m víi ®é dµi chiÕu s¸ng trong
ngµy (PGMS) vµ kiÓu bÊt dôc ®ùc di truyÒn nh©n mÉn c¶m víi nhiÖt ®é
(TGMS). Sù chuyÓn hãa tÝnh dôc cña c¸c dßng TGMS phô thuéc vµo nhiÖt ®é,
cßn sù chuyÓn hãa tÝnh dôc cña c¸c dßng PGMS phô thuéc vµo ®é dµi chiÕu
s¸ng trong ngµy quyÕt ®Þnh.
Nghiªn cøu c¬ së di truyÒn cña hiÖn t−îng bÊt dôc ®ùc di truyÒn nh©n
mÉn c¶m víi m«i tr−êng Wu Xiaojin [53] ë Trung t©m Nghiªn cøu lóa lai Hå
Nam Trung Quèc ®0 kÕt luËn: C¸c dßng kh¸c nhau th× ph¶n øng kh¸c nhau víi
thay ®æi cña nhiÖt ®é ë giai ®o¹n mÉn c¶m. NÕu nhiÖt ®é trung b×nh lµ 23oC
kÐo dµi liªn tôc trong 3 ngµy th× c¸c dßng TGMS 90336S vµ 90338S sÏ
chuyÓn tõ bÊt dôc sang h÷u dôc. VÒ b¶n chÊt di truyÒn nhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng
tÝnh mÉn c¶m víi m«i tr−êng cña hai lo¹i PGMS vµ TGMS ®Òu do mét cÆp
gen lÆn n»m trong nh©n kiÓm so¸t vµ ®−îc ký hiÖu lµ tms vµ pms.
KÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc Trung Quèc vµ mét sè n−íc
kh¸c ®0 chØ ra r»ng: NhiÖt ®é chuyÓn hãa cña c¸c dßng EGMS rÊt kh¸c nhau
tïy thuéc vµo b¶n chÊt cña gen kiÓm so¸t tÝnh tr¹ng mang trong mçi dßng cña
c¸c dßng (Lu vµ Cs, 1994)[41] VÝ dô nh−: Trong ®iÒu kiÖn h÷u dôc th× dßng
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 3
Nongken 58S, X88 thêi gian chiÕu s¸ng trong ngµy ng¾n h¬n 13,75 giê, cßn
EGMSb thêi gian chiÕu s¸ng trong ngµy ng¾n h¬n 13 giê. [35][53][54][23]
Ng−ìng chuyÓn hãa bÊt dôc cña c¸c dßng EGMS kh«ng æn ®Þnh vµ
lu«n cã xu h−íng xuÊt hiÖn biÕn dÞ n©ng cao dÇn ng−ìng chuyÓn hãa qua c¸c
thÕ hÖ nh©n v× vËy chØ cÇn khèng chÕ ng−ìng chuyÓn ®æi tÝnh dôc cña c¸c
dßng TGMS cã thÓ ®¶m b¶o s¶n xuÊt h¹t lai mét c¸ch an toµn. [1][6] [67].
Theo Xu Meng Liang vµ Cs, 2006 [55] khi nghiªn cøu vÒ ng−ìng
chuyÓn ®æi tÝnh dôc cña dßng 96-5-2S cho thÊy ng−ìng chuyÓn ®æi tÝnh dôc
t¨ng dÇn qua c¸c thÕ hÖ nh©n.
ë ViÖt Nam hiÖn nay b»ng viÖc nghiªn cøu, chän t¹o vµ s¶n xuÊt ra c¸c
dßng TGMS nh− 103S, T1S-96, T141S, 135S, … vµ dßng PGMS lµ P5S
[22][25] c¸c nhµ khoa häc ®0 cho ra ®êi nhiÒu tæ hîp lóa lai hai dßng cã n¨ng
suÊt cao, chÊt l−îng tèt nh−: ViÖt Lai 20, TH3-3, TH3-4, TH3-5, viÖt lai 24,
TH5-1, HC1, HYT102, HYT103, LC212, LC270… [28]
2.1.2 LÞch sö nghiªn cøu
2.1.2.1 Ph¸t hiÖn −u thÕ lai ë lóa
¦u thÕ lai (UTL) lµ mét thuËt ng÷ dïng ®Ó chØ tÝnh h¬n h¼n cña con lai
F1 so víi bè mÑ chóng vÒ c¸c tÝnh tr¹ng h×nh th¸i, kh¶ n¨ng sinh tr−ëng, søc
sinh s¶n, kh¶ n¨ng chèng chÞu vµ thÝch nghi, n¨ng suÊt, chÊt l−îng vµ nhiÒu
®Æc tÝnh kh¸c. ViÖc sö dông réng r0i c¸c gièng lai F1 vµo s¶n xuÊt ®0 lµm t¨ng
thu nhËp vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp (Yuan L.P., 1995) [63]
T¹o gièng UTL lµ con ®−êng nhanh vµ hiÖu qu¶ v× phèi hîp ®−îc nhiÒu
®Æc ®iÓm cã gi¸ trÞ cña c¸c gièng bè mÑ vµo con lai F1, t¹o ra gièng c©y trång
n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng tèt (NguyÔn Hång Minh, 1999) [20]. UTL lµ hiÖn
t−îng phæ biÕn trong trång trät vµ ch¨n nu«i. Vµo kho¶ng n¨m 584 tr−íc c«ng
nguyªn ng−êi cæ x−a ®0 lai Ngùa víi Lõa ®Ó t¹o ra con La (F1) cã th©n h×nh
tuy nhá h¬n Ngùa nh−ng rÊt dai søc, chÞu h¹n giái nªn ®−îc sö dông ®Ó chë
hµng trªn sa m¹c.
N¨m 1763 Kolreuter ®0 ph¸t hiÖn UTL trªn c©y thuèc l¸. N¨m 18661867 Darwin ®0 chØ ra r»ng ë Ng« cã UTL. §Çu thÕ kû 20 UTL ë Ng« ®−îc
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 4
nghiªn cøu vµ sö dông réng r0i trong s¶n xuÊt. Sau ®ã con ng−êi ®0 khai th¸c
UTL ë c©y b¾p c¶i, hµnh t©y, cµ chua, b«ng, lóa … . C¸c gièng gia sóc lai ®0
®−îc t¹o ra vµ ®0 gi¶i quyÕt ®−îc n¹n thiÕu thùc phÈm cho nh©n lo¹i nh−: lîn,
gµ, bß, vÞt lai kinh tÕ…[23].
Nhµ thùc vËt häc ng−êi Mü J.W.Jones n¨m 1926 lÇn ®Çu tiªn b¸o c¸o
vÇ sù xuÊt hiÖn UTL ë lóa trªn nh÷ng tÝnh tr¹ng sè l−îng vµ n¨ng suÊt, c¸c
yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt. (Anonymous, 1977; Li, 1977; Lin vµ Yuan, 1980)
vÒ sù tÝch lòy chÊt kh«. (Rao, 1965; Jenning,1967; Kim, 1985) vÒ sù ph¸t triÓn
bé rÔ. (Anonymous, 1974) vÒ c−êng ®é quang hîp, diÖn tÝch l¸ (Lin vµ Yuan,
1980) [38]; MC Donal vµ cs. 1971; Wu vµ cs; 1980) (TrÝch theo NguyÔn V¨n
HiÓn vµ cs)[10]
Nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 60 Yuan L.P. (Trung Quèc)[58] ®0 cïng ®ång
nghiÖp ph¸t hiÖn ®−îc c©y lóa d¹i bÊt dôc trong loµi lóa d¹i Oryza Fatua
spontanea t¹i ®¶o H¶i Nam. Sau khi thu vÒ nghiªn cøu lai t¹o hä ®0 chuyÓn
®−îc tÝnh bÊt dôc ®ùc d¹ng hoang d¹i nµy vµo lóa trång vµ ®0 t¹o ra nh÷ng vËt
liÖu di truyÒn míi gióp cho viÖc khai th¸c UTL th−¬ng phÈm. T¹o ra dßng bÊt
dôc ®ùc di truyÒn tÕ bµo chÊt (CMS - Cytoplasmic Male Sterility) vµ chÝn n¨m
sau hoµn thiÖn c«ng nghÖ nh©n dßng bÊt dôc ®ùc, c«ng nghÖ s¶n xuÊt h¹t lai
vµ ®−a ra nhiÒu tæ hîp lai cã n¨ng suÊt cao ®Çu tiªn nh− Nam −u sè 2, San −u
sè 2, ñy −u sè 6 …
N¨m 1973 c«ng bè nhiÒu dßng CMS, dßng B t−¬ng øng vµ c¸c dßng R,
®¸nh dÊu sù ra ®êi cña hÖ thèng lóa lai hÖ “ba dßng” më ra b−íc ngoÆt trong
lÞch sö s¶n xuÊt h¹t gièng lóa lai vµ c«ng nghÖ s¶n xuÊt h¹t gièng lóa lai.
(Yuan L.P., 1992) [39][58][59][61][62] Thµnh tùu nµy ®0 gióp Trung Quèc
gieo cÊy ®−îc 140.000 ha lóa lai n¨m 1976. DiÖn tÝch vµ n¨ng suÊt lóa lai liªn
tôc t¨ng vµ n¨m sau cao h¬n n¨m tr−íc, ®Õn n¨m 1990 diÖn tÝch lóa lai cña
Trung Quèc ®0 chiÕn 49% tæng diÖn tÝch lóa. N¨ng suÊt lóa v−ît 20% so víi
lóa th−êng tèt nhÊt. C¸c quy tr×nh nh©n dßng bè mÑ vµ s¶n xuÊt h¹t lai F1
ngµy cµng hoµn thiÖn më ra triÓn väng to lín vÒ ph¸t triÓn lóa lai trªn thÕ giíi.
[24][62]
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 5
MÆc dï hÖ thèng bÊt dôc ®ùc di truyÒn tÕ bµo chÊt (CMS) ®0 ®−îc ph¸t
hiÖn vµ sö dông hiÖu qu¶ trong viÖc ph¸t triÓn lóa lai hÖ “ba dßng” nh−ng sö
dông hÖ thèng nµy rÊt cång kÒnh trong viÖc duy tr× vµ s¶n xuÊt h¹t lai. MÆt
kh¸c sö dông hÖ thèng bÊt dôc ®ùc di truyÒn tÕ bµo chÊt (CMS) cßn gÆp ph¶i
nh÷ng khã kh¨n vÒ kh¶ n¨ng chèng ®ì víi c¸c t¸c nh©n sinh häc do sù nghÌo
nµn thiÕu ®a d¹ng di truyÒn ë dßng mÑ. N¨m 1973 Shiming Song ë trung t©m
lóa lai Hå B¾c ®0 ph¸t hiÖn thÊy mét c©y lóa bÊt dôc ®ùc trong ®iÒu kiÖn ngµy
dµi trªn 13,75 giê vµ h÷u dôc trë l¹i trong ®iÒu kiÖn ®é dµi ngµy ng¾n d−íi
ng−ìng ®ã. §ã lµ mét thÓ ®ét biÕn tù nhiªn cña mét gièng Japonica Nong ken
58S vµ sau khi nghiªn cøu ng−êi ta x¸c ®Þnh ®©y lµ dßng bÊt dôc ®ùc mÉn c¶m
víi quang chu kú (Photoperiodic-sensitive Genic Male Sterility - PGMS). N¨m
1989, Yang vµ cs ®0 t¹o ra dßng PGMS 5460PS tõ gièng lóa IR54 b»ng
ph−¬ng ph¸p g©y ®ét biÕn, Zhou vµ cs, (1991) ®0 ph¸t hiÖn c¸c dßng bÊt dôc
®ùc di truyÒn nh©n nh¹y c¶m víi nhiÖt ®é (TGMS - Thermo Sensitive Genetic
Male Sterility) c¸c dßng nµy trë l¹i h÷u dôc mét phÇn hoÆc toµn phÇn d−íi
mét d¶i nhiÖt ®é nµo ®ã. Trªn c¬ së hÖ thèng nµy Yuan L.P., (1987) ®0 ®Ò ra
ch−¬ng tr×nh t¹o gièng lóa lai kh«ng cÇn sö dông dßng duy tr× bÊt dôc vµ ®−îc
gäi lµ hÖ thèng lóa lai “hai dßng” (Two line hybrid rice System) hÖ thèng nµy
chØ cÇn sö dông mét dßng bÊt dôc ®ùc vµ mét dßng cho phÊn ®Ó s¶n xuÊt h¹t
lai F1 cßn khi nh©n dßng bÊt dôc ®ùc th× kh«ng cÇn dßng B mµ chØ cÇn ®iÒu
chØnh thêi vô gieo cÊy hoÆc t×m vïng s¶n xuÊt thÝch hîp sao cho thêi kú mÉn
c¶m (nhiÖt ®é hoÆc ®é dµi chiÕu s¸ng trong ngµy) cã ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh phï
hîp lµ cã thÓ thu ®−îc h¹t tù thô phÊn.
C¸c gièng lóa lai hai dßng ®−îc ®−a ra trång ®¹i trµ ®Çu tiªn ë Trung
Quèc vµo n¨m 1986 lµ Pei ¶i 64S/ Teqing ®©y còng lµ gièng lóa lai hai dßng
®−îc ®−a vµo ViÖt Nam ®Çu tiªn. N¨m 1992 diÖn tÝch trång lóa lai hai dßng
cña Trung Quèc lµ 15.000 ha víi n¨ng suÊt 9 ®Õn 10 tÊn /ha. §Õn n¨m 1997
®0 cã 640.000 ha n¨ng suÊt trung b×nh cao h¬n lóa lai “ba dßng” lµ 5-15%.
HÇu hÕt c¸c tæ hîp lóa lai “hai dßng” ®Òu cho n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt tèt
h¬n so víi c¸c tæ hîp lóa lai “ba dßng”(Yuan L.P., 1997) [64]
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 6
2.1.2.2 C¬ së di truyÒn cña hiÖn t−îng −u thÕ lai
¦u thÕ lai ®0 ®−îc ph¸t hiÖn vµ sö dông réng r0i trong chän gièng c©y
trång. Tuy nhiªn c¸c nhµ khoa häc ch−a ®−a ra ®−îc 1 thuyÕt duy nhÊt ®Ó gi¶i
thÝch hiÖn t−îng −u thÕ lai. Cã rÊt nhiÒu gi¶ thuyÕt, tùu trung l¹i ng−êi ta chÊp
nhËn c¸c gi¶ thuyÕt sau ®©y:
- ThuyÕt tÝnh tréi:
C¬ së di truyÒn cña thuyÕt nµy lµ dùa trªn nguyªn lý t−¬ng t¸c tréi-lÆn
trong mçi locut; t¸c dông tÝch lòy gi÷a c¸c gen tréi; vµ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c gen
tréi kh«ng allen víi nhau.
Theo truyÕt nµy th× tÝnh tréi ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa
cña sinh vËt. C¸c gen tréi cã lîi ¸t c¸c gen lÆn g©y hiÖu qu¶ xÊu. ThuyÕt nµy
cã liªn quan ®Õn c¸c hiÖu qu¶ sau:
+ Trong chän gièng c©y trång, tù phèi chÝnh lµ qu¸ tr×nh ®ång hîp tö
hãa. Tû lÖ ®ång hîp tö cña c¸c gen lÆn t¨ng lªn dÉn ®Õn suy gi¶n søc sèng
quÇn thÓ. Tuy nhiªn trong mét dßng tù phèi lu«n tån t¹i c¶ hai lo¹i ®ång hîp
tö tréi vµ lÆn. C¸c dßng tù phèi kh¸c nhau cã kiÓu gen kh¸c nhau khi lai gi÷a
c¸c dßng víi nhau sÏ cho con lai cã søc sèng cao h¬n bè mÑ.
+ HiÖu qu¶ t¸c ®éng bæ sung gi÷a c¸c gen tréi kh¸c nhau ®Ó h×nh thµnh
tÝnh tr¹ng biÓu hiÖn −u thÕ lai.
+ HiÖu qu¶ t¸c ®éng céng tÝnh cña c¸c gen tréi kh¸c nhau (gen kh«ng
allen) NhiÒu tÝnh tr¹ng chÞu sù kiÓm so¸t cña hai hay nhiÒu gen tréi kh¸c
nhau. Khi ë thÕ hÖ F1 cã mÆt cña hai hay nhiÒu gen tréi kh¸c nhau kiÓm
so¸t mét tÝnh tr¹ng th× hiÖu qu¶ cña t¸c ®éng céng tÝnh sÏ m¹nh h¬n rÊt
nhiÒu so víi hiÖu øng céng gép ®¬n thuÇn. §èi víi tÝnh tr¹ng sè l−îng do
nhiÒu gen kiÓm so¸t. §é lín cña tÝnh trÆng t¨ng khi sè l−îng gen tréi t¨ng
vµ møc dÞ hîp tö t¨ng.
+ H¹n chÕ cña thuyÕt tÝnh tréi: ThuyÕt nµy kh«ng gi¶i thÝch ®−îc khi
dßng thuÇn ®¹t møc ®ång hîp tö cao vµ cã mÆt cña nhiÒu gen tréi cã lîi nh−ng
kh«ng cã søc sèng cao (kh«ng cã −u thÕ lai). Gi¶ sö mét dßng tù phèi cã kiÓu
gen BBCCDDEE nh−ng søc sèng cña dßng tù phèi l¹i kÐm h¬n so víi gièng
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 7
gèc hoÆc c¸c gièng thuÇn kh¸c.
- ThuyÕt siªu tréi:
Theo gi¶ thuyÕt siªu tréi cho r»ng −u thÕ lai lµ do dÞ hîp tö g©y nªn gi¶
thuyÕt nµy cßn gäi lµ gi¶ thuyÕt vÒ tÝnh dÞ hîp tö. Con lai cµng cã ®é dÞ hîp tö
cao th× −u thÕ lai cµng lín. Gi¶m ®é dÞ hîp tö th× còng gi¶m −u thÕ lai. Sù hiÓu
biÕt vÒ c¬ së di truyÒn cã ý nghÜa to lín trong viÖc x¸c ®Þnh c¸c tÝnh tr¹ng
h×nh th¸i cã thÓ dù ®o¸n ®−îc hay kh«ng trong c¬ thÓ lai. ¦u thÕ lai lµ kÕt qu¶
biÓu hiÖn cña c¸c gen ë c¸c møc tréi mét phÇn ®Õn tréi hoµn toµn, siªu tréi lÊn
¸t hoÆc lµ tæng hîp cña c¸c kiÓu di truyÒn nªu trªn.
- ThuyÕt c©n b»ng di truyÒn:
Nh»m liªn kÕt c¸c gi¶ thuyÕt kh¸c nhau ®Ó gi¶i thÝch tæng hîp sù ph¸t
sinh −u thÕ lai. Theo thuyÕt nµy th× mçi c¬ thÓ cã mét tr¹ng th¸i c©n b»ng di
truyÒn do c¸c gen n»m trong nh©n vµ tÕ bµo chÊt quyÕt ®Þnh. Khi lai gi÷a c¸c
c¬ thÓ kh¸c nhau th× c©n b»ng cò bÞ ph¸ vì, t¹o nªn mét c©n b»ng míi. C©n
b»ng míi t¹o ra mét kiÓu h×nh míi hoÆc tèt h¬n hoÆc xÊu h¬n mét c©n b»ng
cò. NÕu kiÓu h×nh míi tèt h¬n th× xuÊt hiÖn −u thÕ lai.
Tõ nh÷ng nghiªn cøu ®0 tiÕn hµnh, næi lªn mét vÊn ®Ò lµ c¬ së di truyÒn
vÒ −u thÕ lai ë lóa ch−a biÕt cÆn kÏ nh− mét sè c©y trång kh¸c. Nghiªn cøu di
truyÒn vÒ kh¶ n¨ng kÕt hîp vÒ n¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt ®0
chøng minh vai trß cña c¶ hai yÕu tè ¶nh h−ëng céng tÝnh vµ kh«ng céng tÝnh.
HiÖn t−îng kh«ng céng tÝnh bao gåm c¶ tÝnh tréi vµ lÊn ¸t.
2.1.3 Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lóa lai trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam
2.1.3.1 Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lóa lai ë Trung Quèc
Trung Quốc là nước ñầu tiªn sử dụng lóa lai trong sản xuất ñại trà. Sau
khi hoµn thiÖn c«ng nghÖ lóa lai ba dßng vµo n¨m 1976, diện tÝch lóa lai của
Trung Quèc ®¹t 133.000 ha, ®Õn năm 1994 ñạt tíi 18 triệu ha. Theo gi¸o sư
Yuan LP tại Hội nghị lóa lai th¸ng 5/2001 tæ chøc tại Hà Nội, diện tÝch lóa lai
toµn Trung Quốc n¨m 2001 lµ 16 triệu ha, năng suất b×nh qu©n là 6,9 tấn/ha
tăng 1,5 tấn/ha, so víi lóa thuần là 5,4 tấn/ha trªn toàn bộ diện tÝch. Diện tÝch
sản xuất hạt lai F1 là 140.000 ha, năng suất b×nh qu©n 2,5 tấn/ha. Nh÷ng n¨m
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 8
gÇn ®©y c¸c dßng bè mÑ ®−îc chän t¹o ra ngµy mét nhiÒu, c¸c dßng míi cã
nhiÒu −u ®iÓm nh−: nguån tÕ bµo chÊt bÊt dôc phong phó, kh¶ n¨ng kÕt hîp
cao, kh¶ n¨ng nhËn phÊn ngoµi tèt. T¹i Héi nghÞ lóa lai quèc tÕ lÇn thø 5 (1115/ 9/2008)[66], Gi¸o s− Yuan L.P. Nªu lại môc tiªu chän gièng lóa lai siªu
cao s¶n ë pha III (2006-2015) lµ: n¨ng suÊt b×nh qu©n 13,5 tÊn/ha trªn c¬ së
c¶i tiÕn kiÓu h×nh c©y: T¸n l¸ cao th¼ng b¶n l¸ hÑp lßng mo, vÞ trÝ ®Ønh b«ng
thÊp, b«ng to, n¨ng suÊt tÝch lòy cao trªn c¬ së sö dông bè mÑ xa huyÕt thèng
(indica/japonica) vµ sö dông gen t−¬ng hîp réng ®Ó kh¾c phôc hiÖn t−îng h¹t
lÐp löng.
Theo Ma QH., Yuan LP.(2003)[67] th× 50% diÖn tÝch lóa lai ®ãng gãp
60% s¶n l−îng, gãp phÇn t¨ng s¶n l−îng thãc 22,5 triÖu tÊn/ n¨m, t¹o ®iÒu
kiÖn ®Ó Trung Quèc gi¶m 6 triÖu ha ®Êt trång lóa kÐm hiÖu qu¶ sang trång
nh÷ng c©y cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao h¬n
Cheng SH. vµ cs. (2008)[32] cho r»ng ®0 cã 2 cuéc c¸ch m¹ng c¶i tiÕn
gièng lóa lµ: C¸ch m¹ng xanh lÇn thø nhÊt khai th¸c tÝnh −u viÖt cña gen lïn
sd1 ®−a n¨ng suÊt lóa tõ 2 tÊn lªn 5 tÊn/ha. C¸ch m¹ng xanh lÇn thø hai khai
th¸c gen Ms (CMS, tms, pms) vµ Rf, ®−a n¨ng suÊt tõ 5 tÊn lªn 7 tÊn/ha. ¤ng
cho r»ng cÇn cã chiÕn l−îc khai th¸c −u thÕ lai hîp lý, cô thÓ lµ: (i) Khai th¸c sử
dông nguồn bất dục ñực ña dạng, hiÖn ®0 t×m kiÕm vµ khai th¸c 9 kiÓu bÊt dôc
®ùc di truyền tế bào chất: Kiểu WA (Hải Nam), kiểu G (Gambiaka), kiểu D (Disi
D52/37), kiểu ID (Indonexia 6), kiểu DA (Dwarf wild rice), kiểu K (Japonica
K52), kiểu HL (Red-awned wild rice), kiểu BT (Chishurat BoroII/Taichung 65),
kiểu DT (Japonica ðai Bắc 8). Ph¸t triển c¸c dßng bất dục ñực cã chất lượng gạo
cao, nhận phấn ngoài cao. Chọn tổ hợp lai mới cã kiÓu c©y lý tưởng với ưu thế
lai giữa c¸c loài phụ. HiÖn nay c¸c gièng lóa lai míi nh− Quốc ñạo 1, 2, 3 cã bố
là dßng R8006 (mang gen kh¸ng bạc l¸ Xa21) ®ang ph¸t triÓn m¹nh. Sử dông
chọn lọc cã sự trî gióp của chỉ thị ph©n tử MAS.
Theo Qifa Zhang (2008) [48], ®Ò xuÊt chiÕn l−îc mang ý nghÜa kinh tÕ
với 3 mục tiªu: Gi¶m ®Çu vµo; S¶n l−îng cao; B¶o vÖ m«i tr−êng tèt. Muèn
thùc hiÖn ®−îc 3 mục tiªu này cÇn t¹o gièng chèng chÞu s©u bÖnh, chÞu h¹n,
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 9
n¨ng suÊt cao và cã thÓ giảm lượng thuèc hãa häc phải sử dông ®Ó phßng trõ
s©u bÖnh; Gi¶m ph©n bãn hãa häc; TiÕt kiÖm n−íc t−íi; N©ng cao n¨ng suÊt
vµ chÊt l−îng g¹o lóa lai.
Wang Feng (2008) [52] cho r»ng gạo lóa lai là F2 nªn ph©n ly, chất
lượng phô thuéc vµo c¸c tÝnh trạng: ðộ trong của nội nhò, hàm l−îng
amyloza, nhiệt ®é hãa hồ, ®ộ bền thể gel, ®ộ bạc bụng. CÇn cã chiÕn l−îc c¶i
tiÕn chÊt l−îng g¹o lóa lai bëi v× gi¸ b¸n gạo phụ thuộc vào chiều dài, chiều
rộng, h×nh dạng hạt. Chiều dài, chiều rộng, h×nh dạng phụ thuộc kiểu gen c©y
mẹ: Hạt dài trội so với hạt ngắn, kÝch thước hạt ñược x¸c ñịnh bởi dßng mẹ.
Mµu nội nhũ ñược x¸c ñịnh bởi hàm lượng amyloza: dao ñộng từ ñục (Waxy
hoặc dull) sang trong (translucenxy) theo chiều hàm lượng amyloza tăng dần.
+ Hàm lượng amyloza ñược kiểm so¸t bởi gen Wx nằm trªn NST số 6,
AC2, AC5 trªn NST số 2, số 5, ®ộ bền thể gel cøng là trội, mïi thơm do gen lặn
kiểm so¸t: gen fgr trªn NST số 8, số 2 và một số gen phụ trªn NST số 3 vµ sè 4.
Chang XiangMao (2008) [31] chia qu¸ tr×nh nghiªn cøu ph¸t triÓn lóa
lai ë Trung Quèc thµnh 4 giai ®o¹n chÝnh: Giai ®o¹n 1: 1964-1975: Nghiªn
cứu chọn tạo, ph¸t hiện kiểu bất dục WA, dßng B, ñến 1972-1973 hoµn thiện
hệ thống ba dßng. Giai ®o¹n 2: 1976-1990: Giai ®o¹n ph¸t triển nhanh, diÖn
tÝch lóa lai thương phẩm mở rộng nhanh từ 0,14 triệu ha (1976) lªn 15 triệu ha
năm 1990; Năng suất hạt lai F1 tăng. Giai ®o¹n 3: 1990-2000 là giai ñoạn
ph¸t triển chiến lược: ðề xuất chiến lược chọn giống lóa lai ba dßng, hai dßng
vµ một dßng; Chiến lược lai xa giữa c¸c loài phụ; Khởi sướng siªu lóa lai.
Giai ®o¹n 4: Tõ 2001- 2009: Giai ñoạn ph¸t triển mới: Siªu lóa lai ñạt 16-19
tấn/ha trªn diện tÝch nhỏ, 10-13 tấn/ha diện tÝch lớn; Tăng diÖn tÝch lóa lai hai
dßng; Cã 10 tỉnh ph¸t triển lóa lai lớn chiếm 90% tổng diện tÝch lóa lai ở
Trung Quèc.
2.1.2.2 Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lóa lai ë c¸c n−íc kh¸c
- T¹i Ên §é, B.C.Viraktamath et al (2008) [51] diÖn tÝch sö dông lóa lai
t¨ng nhanh: N¨m 1995 lµ 0,1 triÖu ha, ®Õn 2007 lµ 1,1 triÖu ha, ®0 chän t¹o
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 10
vµ c«ng nhËn ®−îc 33 tæ hîp lai. KÕ ho¹ch n¨m 2010 sÏ gieo cấy 3 triÖu ha
vµ 2020 lµ 6 triÖu ha. ViÖc më réng diÖn tÝch lóa lai hoµn toµn phô thuéc
vµo hiÖu qu¶ kinh tÕ cña s¶n xuÊt h¹t lai F1. N¨m 1995 s¶n l−îng F1 lµ 200
tÊn, n¨m 2007 lµ 19.000 tÊn, vµ ®Õn n¨m 2010 vµ 2020 sÏ ph¶i ®¹t 50.000
vµ 100.000 tÊn t−¬ng øng (Nirmala B., 2008). HiÖn nay t¹i Ên §é, 95% h¹t
lai F1 do c«ng ty t− nh©n s¶n xuÊt. Tû suÊt lîi nhuËn cña s¶n xuÊt h¹t lai F1
lµ 1,84 nªn cã thÓ coi ®©y lµ ngµnh kü thuËt cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. Trªn
90% h¹t lai ®−îc s¶n xuÊt t¹i 2 huyÖn cña Ên §é lµ: Andhra Pradesh, viz.,
Karimnagar vµ Warangal. NÕu nhu cÇu h¹t lai F1 t¨ng, tÊt yÕu ph¶i t¨ng
diÖn tÝch s¶n xuÊt, cÇn khÈn tr−¬ng x¸c ®Þnh vïng phï hîp cho s¶n xuÊt h¹t
lai trªn diÖn tÝch réng.
- Srilanka lµ n−íc nghÌo, n¨ng suÊt lóa thÊp 4,1 tÊn/ha, theo kÕ ho¹ch
®Õn 2013 n¨ng suÊt ph¶i ®¹t 5,1 tÊn/ha míi ®¶m b¶o an ninh l−¬ng thùc, tuy
nhiªn nÕu c¶i tiÕn gièng lóa thuÇn, n¨ng suÊt t¨ng 0,03 tÊn/ha/n¨m, th× mÊt 25
n¨m míi ®¹t 5,1 tÊn/ha . V× vËy cÇn ph¸t triÓn lóa lai v× n¨ng suÊt lóa lai v−ît
lóa thuÇn 15-20%, tiÒm n¨ng cã thÓ ®¹t 12 tÊn/ha, nÕu Srilanka gieo trång
kho¶ng 10.000 ha lóa lai th× sẽ gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò an ninh lương thực.
Vµo cuèi nh÷ng n¨m 1970, Srilanka ®0 b¾t ®Çu nhËp lóa lai Trung Quèc ®Ó
nghiªn cøu nh−ng kh«ng thÝch øng, sau ®ã hä tù c¶i tiÕn c¸c dßng CMS cña
Trung Quèc ®Ó sö dông còng ch−a t×m ñược dßng thÝch øng.
- Tại Indonexia, Satoto vµ Hasil Sembiring (2008) [49] ®0 kh¶o nghiÖm
35 gièng lóa lai nhËp néi trªn mét sè vïng trồng lóa nh−ng kh«ng ph¸t triÓn
®−îc v× c¸c gièng nµy cã TGST qu¸ ng¾n, mÉn c¶m víi c¸c lo¹i s©u bÖnh.
C«ng t¸c nghiªn cøu trong n−íc míi chØ b¾t ®Çu, ch−a tæ chøc s¶n xuÊt h¹t lai
F1, ch−¬ng tr×nh chän gièng lóa lai kh¸ng rÇy, kh¸ng b¹c l¸ míi ñưa ra ñược
một số tæ hîp triÓn väng.
- T¹i Mü, Xueyan Sha, Steve D. Linscombe, S. Brooks, Blanche, and
Donald E. Groth (2008) [56], b¸o c¸o lóa lai th−¬ng phÈm sö dông tõ n¨m
2000 do C«ng ty RiceTec ®¶m nhiÖm. Tæ hîp ®Çu tiªn lµ XL6
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ........... 11
- Xem thêm -
.PDF 
107 
6 
56 
