Tài liệu Nghiên cứu sự chuyển đổi chức năng nghĩa từ vựng trong tiếng việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN _________________ LÊ THỊ LAN ANH NGHIÊN CƢ́U SƢ̣ CHUYỂN ĐỔI CHƢ́C NĂNG - NGHĨA TỪ VỰNG TRONG TIẾNG VIỆT (Trên tƣ liêụ thuâ ̣t ngƣ̃) LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội - 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN _________________ LÊ THỊ LAN ANH NGHIÊN CƢ́U SƢ̣ CHUYỂN ĐỔI CHƢ́C NĂNG - NGHĨA TỪ VỰNG TRONG TIẾNG VIỆT (Trên tƣ liêụ thuâ ̣t ngƣ̃) Chuyên ngành: Lý luận ngôn ngữ Mã số: 62.22.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. ĐINH VĂN ĐỨC GS.TS. LÊ QUANG THIÊM Hà Nội – 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án Lê Thị Lan Anh LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Lê Quang Thiêm, thầy giáo trực tiếp hƣớng dẫn tôi. Thầy đã rất tận tâm hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi xin cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngôn ngữ học, Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội đã giảng dạy và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại khoa. Xin cảm ơn Ban Giám hiệu và Phòng Sau Đại học đã tạo điều kiện cho tôi trong việc hoàn thành thủ tục để bảo vệ luận án. Tôi xin cảm ơn gia đình và bạn bè đã động viên, khích lệ và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận án. Xin chân thành cảm ơn! MỤC LỤC Lời cam đoan Mục lục ........................................................................................................................1 Danh mục các chữ viết tắt ...........................................................................................6 Danh mục các bảng .....................................................................................................7 Danh mục các hình vẽ, đồ thị ......................................................................................9 MỞ ĐẦU ..................................................................................................................10 Chƣơng 1. TỔNG QUAN .......................................................................................16 1.1. Dẫn nhập......................................................................................................16 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan ..................................................16 1.2.1. Sơ lược tình hình ....................................................................................16 1.2.2. Một số ý tưởng liên quan đến đối tượng nghiên cứu của luận án ở ngoài nước...16 1.2.3. Một số biểu hiện liên hệ ở Việt ngữ học ................................................17 1.3. Các phạm vi chức năng trong ngôn ngữ học ...............................................18 1.3.1. Những cách hiểu về chức năng ..............................................................18 1.3.2. Chức năng khái quát của ngôn ngữ .......................................................19 1.3.3. Chức năng thuộc các đơn vị ngôn ngữ ..................................................20 1.3.4. Các phong cách chức năng ngôn ngữ ...................................................21 1.4. Các quan điểm về nghĩa ..............................................................................26 1.4.1. Nhận xét sơ bộ........................................................................................26 1.4.2. Bản chất nghĩa từ vựng ..........................................................................27 1.4.3. Các loại nghĩa từ vựng của từ theo quy chiếu và theo cấu trúc - hệ thống ......................................................................................................29 1.4.4. Về việc xác định tầng nghĩa, kiểu nghĩa chức năng thuộc từ vựng .......30 1.4.5. Phạm vi nghĩa của những đơn vị từ vựng được khảo sát ......................33 1.5. Sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng ...................................................36 1.5.1. Mối quan hệ giữa chức năng với nghĩa từ vựng ....................................36 1 1.5.2. Về cách hiểu chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng .............................37 1.5.3. Về các công trình liên quan đến việc nghiên cứu sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng ..............................................................................40 1.5.3.1. Công trình về chuyển từ loại của các thực từ ...................................40 1.5.3.2. Công trình về chuyển hóa từ thực từ sang hƣ từ ..............................41 1.5.3.3. Hiện tƣợng kiêm chức trong đa nghĩa ..............................................43 1.6. Tiểu kết ........................................................................................................45 Chƣơng 2. SỰ CHUYỂN ĐỔI CHỨC NĂNG - NGHĨA TRONG PHẠM VI DANH TỪ ................................................................................................................46 2.1. Dẫn nhập .......................................................................................................46 2.2. Về các loại danh từ .......................................................................................46 2.3. Sự chuyển đổi chức năng - nghĩa của danh từ trong các lĩnh vực khoa học khác nhau .............................................................................................................50 2.3.1. Sự chuyển đổi đa dạng chức năng - nghĩa của danh từ trong lĩnh vực khoa học tự nhiên ..............................................................................................51 2.3.2. Sự chuyển đổi đa dạng chức năng - nghĩa của danh từ trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn ............................................................................52 2.4. Kết quả phân tích định lƣợng và định tính ...................................................52 2.4.1. Kết quả phân tích định lượng ................................................................53 2.4.1.1. Ngữ liệu về lĩnh vực khoa học tự nhiên ...........................................54 2.4.1.2. Nhận xét đánh giá .............................................................................61 2.4.1.3. Ngữ liệu về lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn ..........................62 2.4.1.4. Nhận xét đánh giá .............................................................................68 2.4.1.5. Tổng hợp và đánh giá chung ............................................................70 2.4.2. Kết quả phân tích định tính ...................................................................72 2.4.2.1. Chuyển nghĩa của thuật ngữ trong một chuyên ngành .....................73 2.4.2.2. Thuật ngữ kiêm chức năng - nghĩa trong các chuyên ngành khác nhau ..........................................................................................................77 2 2.4.2.3. Nhận xét đánh giá .............................................................................83 2.5. Tiểu kết .........................................................................................................84 Chƣơng 3. SỰ CHUYỂN ĐỔI CHỨC NĂNG - NGHĨA TRONG PHẠM VI ĐỘNG TỪ VÀ TÍNH TỪ .......................................................................................86 3.1. Dẫn nhập .......................................................................................................86 3.2. Về từ loại động từ, tính từ tiếng Việt và sự chuyển đổi chức năng - nghĩa của chúng trong các lĩnh vực khoa học khác nhau ..............................................86 3.2.1. Các loại động từ và sự chuyển đổi chức năng - nghĩa của động từ trong các lĩnh vực khoa học khác nhau ......................................................................86 3.2.2. Các loại tính từ và sự chuyển đổi chức năng - nghĩa của tính từ trong các lĩnh vực khoa học khác nhau ......................................................................90 3.3. Sự chuyển đổi đa dạng chức năng - nghĩa trong phạm vi động từ ...............94 3.3.1. Kết quả phân tích định lượng ................................................................94 3.3.1.1. Ngữ liệu về lĩnh vực khoa học tự nhiên ...........................................94 3.3.1.2. Nhận xét đánh giá .............................................................................99 3.3.1.3. Ngữ liệu về lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn ........................101 3.3.1.4. Nhận xét đánh giá ...........................................................................105 3.3.2. Kết quả phân tích định tính ..................................................................107 3.3.2.1. Chuyển nghĩa của thuật ngữ trong một chuyên ngành ...................107 3.3.2.2. Thuật ngữ kiêm chức năng - nghĩa trong các chuyên ngành khác nhau ........................................................................................................109 3.4. Sự chuyển đổi đa dạng chức năng - nghĩa trong phạm vi tính từ ...............111 3.4.1. Kết quả phân tích định lượng ..............................................................111 3.4.1.1. Ngữ liệu về lĩnh vực khoa học tự nhiên .........................................111 3.4.1.2. Nhận xét đánh giá ...........................................................................115 3.4.1.3. Ngữ liệu về lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn ........................116 3.4.1.4. Nhận xét đánh giá ...........................................................................120 3.4.2. Kết quả phân tích định tính ..................................................................122 3 3.4.2.1. Chuyển nghĩa của thuật ngữ trong một chuyên ngành ...................122 3.4.2.2. Thuật ngữ kiêm chức năng - nghĩa trong các chuyên ngành khác nhau ........................................................................................................122 3.5. Tổng hợp chung của ba từ loại: danh từ, động từ và tính từ ......................123 3.6. Tiểu kết ......................................................................................................125 Chƣơng 4. HỆ QUẢ CỦA PHƢƠNG THỨC CHUYỂN NGHĨA VÀ CHUẨN HÓA NGHĨA THUẬT NGỮ HÓA TỪ THƢỜNG ............................................127 4.1. Dẫn nhập ....................................................................................................127 4.2. Ẩn dụ và hoán dụ - hai phƣơng thức chuyển nghĩa của từ ........................128 4.2.1. Quan niệm về ẩn dụ và hoán dụ trong ngôn ngữ học ..........................128 4.2.2. Nghiên cứu trường hợp khả năng tạo thành nghĩa thuật ngữ của từ thường theo phương thức ẩn dụ và hoán dụ ...................................................130 4.2.3. Kết quả và biểu hiện chuyển tầng nghĩa theo phương thức ẩn dụ và hoán dụ từ vựng ..............................................................................................131 4.2.3.1. Kết quả của sự chuyển tầng nghĩa..................................................... 131 4.2.3.2. Biểu hiện chuyển tầng nghĩa theo phƣơng thức ẩn dụ từ vựng......132 4.2.3.3. Biểu hiện chuyển tầng nghĩa theo phƣơng thức hoán dụ từ vựng .....134 4.2.3.4. Nhận xét đánh giá ...........................................................................136 4.3. Hệ quả của sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng ..............................139 4.3.1. Tình trạng thuật ngữ đa nghĩa trong một ngành .................................140 4.3.2. Tình trạng thuật ngữ đa nghĩa trong nhiều ngành ..............................142 4.3.3. Kết quả đơn nghĩa thuật ngữ và đa nghĩa thuật ngữ trong các ngữ liệu nghiên cứu .......................................................................................................145 4.3.4. Tình trạng đồng nghĩa thuật ngữ .........................................................147 4.4. Một số kiến nghị về chuẩn hóa nghĩa thuật ngữ tiếng Việt .......................148 4.4.1. Tính đơn nghĩa của thuật ngữ ..............................................................148 4.4.2. Trường hợp đồng nghĩa thuật ngữ .......................................................149 4.4.3. Trường hợp thuật ngữ đa nghĩa trong một ngành ...............................149 4 4.4.4. Trường hợp thuật ngữ đa nghĩa trong nhiều ngành..................................... 150 4.4.4.1. Đối với từ điển chuyên ngành ........................................................151 4.4.4.2. Đối với từ điển phổ thông ..............................................................152 4.5. Tiểu kết ......................................................................................................153 KẾT LUẬN ............................................................................................................155 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...............................................................................................................159 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................160 5 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT d. : Danh từ đg. : Động từ KHTN : Khoa học tự nhiên KHXH& NV : Khoa học xã hội và nhân văn PC : Phong cách SGK TH : Sách giáo khoa Toán học t. : Tính từ TĐGTTN NNH : Từ điển giải thích thuật ngữ Ngôn ngữ học TĐ HHPT : Từ điển Hóa học phổ thông TĐ SH : Từ điển Sinh học TĐ TL : Từ điển Tâm lý TĐTN TH : Từ điển thuật ngữ Toán học TĐTN VH : Từ điển thuật ngữ Văn học TĐ Tr.H : Từ điển Triết học TĐ VLPT : Từ điển Vật lí phổ thông THPT : Trung học phổ thông Vd : Ví dụ 6 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Phân loại danh từ của Nguyễn Tài Cẩn .................................................... 47 Bảng 2.2. Tóm tắt phân loại danh từ của Diệp Quang Ban....................................... 48 Bảng 2.3. Thuật ngữ là danh từ trong SGK Toán học (THPT) ................................. 56 Bảng 2.4. Thuật ngữ là danh từ trong Từ điển Hóa học phổ thông .......................... 57 Bảng 2.5. Thuật ngữ là danh từ trong Từ điển Sinh học ........................................... 58 Bảng 2.6. Thuật ngữ là danh từ trong Từ điển Vật lí phổ thông ............................... 60 Bảng 2.7. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ đơn tiết và danh từ đa tiết trong lĩnh vực KHTN ... 61 Bảng 2.8. Thuật ngữ là danh từ trong Từ điển GTTN Ngôn ngữ học ...................... 64 Bảng 2.9. Thuật ngữ là danh từ trong Từ điển Tâm lý.............................................. 65 Bảng 2.10. Thuật ngữ là danh từ trong Từ điển thuật ngữ Văn học ......................... 66 Bảng 2.11. Thuật ngữ là danh từ trong Từ điển Triết học ........................................ 68 Bảng 2.12. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ đơn tiết và danh từ đa tiết trong lĩnh vựcKHXH&NV ......................................................................................................... 69 Bảng 2.13. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ đơn tiết và danh từ đa tiết trong lĩnh vực KHTN và lĩnh vực KHXH&NV ............................................................................... 71 Bảng 3.1. Tóm tắt phân loại động từ của Lê Biên ................................................... 88 Bảng 3.2. Tóm tắt phân loại động từ của Diệp Quang Ban ..................................... 89 Bảng 3.3. Phân loại tính từ của Diệp Quang Ban .................................................... 92 Bảng 3.4. Phân loại tính từ của Nguyễn Hữu Quỳnh ............................................... 93 Bảng 3.5. Thuật ngữ là động từ trong SGK Toán học (THPT)................................. 95 Bảng 3.6. Thuật ngữ là động từ trong Từ điển Hóa học phổ thông .......................... 96 Bảng 3.7. Thuật ngữ là động từ trong Từ điển Sinh học ........................................... 98 Bảng 3.8. Thuật ngữ là động từ trong Từ điển Vật lí phổ thông ............................... 99 Bảng 3.9. Tỉ lệ thuật ngữ là động từ đơn tiết và động từ đa tiết trong lĩnh vực KHTN ................................................................................................................. 100 7 Bảng 3.10. Thuật ngữ là động từ trong TĐ GTTN Ngôn ngữ học ......................... 102 Bảng 3.11. Thuật ngữ là động từ trong Từ điển Tâm lý ......................................... 103 Bảng 3.12. Thuật ngữ là động từ trong Từ điển thuật ngữ Văn học ....................... 104 Bảng 3.13. Thuật ngữ là động từ trong Từ điển Triết học ...................................... 105 Bảng 3.14. Tỉ lệ thuật ngữ là động từ đơn tiết và động từ đa tiết trong lĩnh vực KHXH&NV............................................................................................................. 105 Bảng 3.15. Thuật ngữ là tính từ trong SGK Toán học (THPT) .............................. 112 Bảng 3.16. Thuật ngữ là tính từ trong Từ điển Hoá học phổ thông ........................ 113 Bảng 3.17. Thuật ngữ là tính từ trong Từ điển Sinh học ........................................ 114 Bảng 3.18. Thuật ngữ là tính từ trong Từ điển Vật lí phổ thông ............................ 115 Bảng 3.19. Tỉ lệ thuật ngữ là tính từ đơn tiết và tính từ đa tiết trong lĩnh vực KHTN ................................................................................................................. 115 Bảng 3.20. Thuật ngữ là tính từ trong TĐ GTTN Ngôn ngữ học ........................... 117 Bảng 3.21. Thuật ngữ là tính từ trong Từ điển Tâm lý ........................................... 118 Bảng 3.22. Thuật ngữ là tính từ trong Từ điển thuật ngữ Văn học ......................... 119 Bảng 3.23. Thuật ngữ là tính từ trong Từ điển Triết học ........................................ 120 Bảng 3.24. Tỉ lệ thuật ngữ là tính từ đơn tiết và tính từ đa tiết trong lĩnh vực KHXH &NV ........................................................................................................................ 121 Bảng 3.25. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ, động từ, tính từ trong lĩnh vực KHTN và lĩnh vực KHXH&NV ...................................................................................................... 124 Bảng 4.1. Tỉ lệ nghĩa phái sinh theo phƣơng thức ẩn dụ và hoán dụ ...................... 131 Bảng 4.2. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ, động từ và tính từ có nghĩa phái sinh theo phƣơng thức ẩn dụ và hoán dụ trong Từ điển tiếng Việt ........................................ 132 Bảng 4.3. Tỉ lệ đơn nghĩa TN và đa nghĩa TN trong Từ điển tiếng Việt ................ 145 Bảng 4.4. Tỉ lệ đơn nghĩa TN và đa nghĩa TN trong các từ điển chuyên môn ....... 147 8 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Hình 1.1. Sơ đồ phân loại các phong cách chức năng của Cù Đình Tú .................... 22 Hình 1.2. Sơ đồ các loại phong cách chức năng của Hữu Đạt .................................. 23 Hình 1.3. Sơ đồ tầng nghĩa và kiểu nghĩa từ vựng .................................................... 33 Hình 2.1. Sơ đồ phân loại danh từ của Đinh Văn Đức.............................................. 48 Hình 2.2. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ đơn tiết và danh từ đa tiết trong lĩnh vực KHTN ................................................................................................................... 61 Hình 2.3. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ đơn tiết và danh từ đa tiết trong lĩnh vực KHXH&NV............................................................................................................... 69 Hình 2.4. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ đơn tiết và danh từ đa tiết trong lĩnh vực KHTN và lĩnh vực KHXH&NV............................................................................................ 70 Hình 3.1. Tỉ lệ thuật ngữ là động từ đơn tiết và động từ đa tiết trong lĩnh vực KHTN ................................................................................................................. 100 Hình 3.2. Tỉ lệ thuật ngữ là động từ đơn tiết và động từ đa tiết trong lĩnh vực KHXH&NV............................................................................................................. 106 Hình 3.3. Tỉ lệ thuật ngữ là tính từ đơn tiết và tính từ đa tiết trong lĩnh vực KHTN.............................................................................................................. 116 Hình 3.4. Tỉ lệ thuật ngữ là tính từ đơn tiết và tính từ đa tiết trong lĩnh vực KHXH&NV............................................................................................................. 121 Hình 4.1. Tỉ lệ thuật ngữ là danh từ, động từ và tính từ có nghĩa phái sinh theo phƣơng thức ẩn dụ và hoán dụ trong Từ điển tiếng Việt ........................................ 132 9 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Những năm cuối thế kỉ XX đầu thế kỉ XXI đã có sự thay đổi mạnh mẽ trong định hƣớng lý luận cũng nhƣ định hƣớng thực tiễn nghiên cứu ngôn ngữ học. Sau thời kì phát triển rực rỡ của chủ nghĩa cấu trúc là những giai đoạn phát triển của ngôn ngữ học tri nhận, ngữ dụng học và ngôn ngữ học chức năng. Từ những năm 1970 trở lại đây, ngôn ngữ học thế giới đã xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu về bản chất của giao tiếp trong xã hội loài ngƣời và nhấn mạnh khía cạnh chức năng của ngôn ngữ. Đó là thời kì của sự xuất hiện các khuynh hƣớng ngữ pháp chức năng. Chức năng đã thể hiện rất rõ trong các phạm vi nhƣ là ngữ pháp để tạo thành ngữ pháp chức năng hệ thống, tiêu biểu là ngữ pháp chức năng của Simon C. Dik, M.A.K. Halliday. Đồng thời cùng hƣớng chức năng trong ngữ pháp chức năng hệ thống là sự kết hợp nghiên cứu chức năng trong ngữ nghĩa học. Những công trình ngữ nghĩa đồ sộ của J. Lyons và đáng chú ý là cuốn “Ngữ nghĩa học dẫn luận” (2006) do Nguyễn Văn Hiệp dịch đã cho thấy sự chuyển hƣớng kết hợp nghiên cứu chức năng với ngữ nghĩa, sự tƣơng tác, chuyển đổi hai hiện tƣợng này trong hoạt động và phát triển ngôn ngữ học, đặc biệt là trong địa hạt ngữ nghĩa từ vựng. Trong Việt ngữ học cũng đã có những công trình nghiên cứu theo chiều hƣớng biến đổi, phát triển của hƣớng nghiên cứu ngôn ngữ học thế giới. Cụ thể là sau công trình “Cơ sở ngữ nghĩa học từ vựng” (1998), tác giả Đỗ Hữu Châu đã công bố bài báo “Ngữ nghĩa học hệ thống và ngữ nghĩa học hoạt động” (1982). Đáng chú ý là tác giả Lê Quang Thiêm đã đƣa quan niệm về tầng nghĩa và kiểu nghĩa chức năng từ vựng trong cuốn “Ngữ nghĩa học (Tập bài giảng)” (2008). Chính vì những phạm vi tác động và ảnh hƣởng của chức năng trong ngôn ngữ to lớn nhƣ vậy nên đã gợi ý cho chúng tôi chọn đề tài “Nghiên cứu sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng trong tiếng Việt” (trên tƣ liệu thuật ngữ). Kết quả nghiên cứu của luận án hy vọng góp 10 phần làm rõ biểu hiện của sự chuyển đổi chức năng - nghĩa trong từ vựng ngữ nghĩa của tiếng Việt. Nhƣ vậy, hƣớng của luận án là chỉ ra các phạm vi cách hiểu chức năng trong ngôn ngữ và tác động của nó nhƣ thế nào, đặc biệt là phạm vi liên quan đến ngữ nghĩa từ vựng. Đề tài góp phần xem xét chức năng hoạt động, tác động, hành chức và khi nó chuyển đổi chức năng thì đƣa đến hệ quả gì của ngữ nghĩa từ vựng, đặc biệt là trên ngữ liệu thuật ngữ tiếng Việt ngày nay. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng trong tiếng Việt trên tƣ liệu thuật ngữ. Nghiên cứu nhằm chỉ ra sự chuyển đổi phạm vi hoạt động chức năng dẫn đến sự chuyển đổi nghĩa từ vựng, đồng thời làm rõ cơ chế chuyển đổi chức năng - nghĩa với hai phƣơng thức: ẩn dụ và hoán dụ. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận án là những từ thƣờng có chức năng định danh cơ bản (danh từ, động từ, tính từ) hiện diện trong mục từ của từ điển thuật ngữ và trên văn bản thuộc phong cách khoa học. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích Mục đích của luận án là xác lập cơ sở lí thuyết cho việc nhận thức về chức năng, nghĩa của từ và mối quan hệ giữa chức năng với nghĩa từ vựng để làm rõ sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng trong tiếng Việt (ở phạm vi ngữ liệu thuật ngữ) cho thấy đƣợc con đƣờng chuyển đổi nghĩa từ thông thƣờng thành nghĩa thuật ngữ. 3.2. Nhiệm vụ Để đạt đƣợc mục đích trên, luận án hƣớng tới giải quyết các nhiệm vụ sau đây: - Nghiên cứu những phạm vi tác động của chức năng trong nghĩa từ vựng. 11 - Khảo sát sự xuất hiện của những đơn vị từ vựng trong những phạm vi chức năng mới, tức là chức năng trong văn bản khoa học, chức năng thuật ngữ. - Làm rõ quá trình chuyển đổi chức năng hoạt động để tạo ra những nội dung nghĩa của thuật ngữ giúp phân biệt những phạm vi tồn tại của thuật ngữ trong ngành khoa học xác định thuộc ba từ loại chính (danh từ, động từ, tính từ). - Làm rõ quá trình tạo thuật ngữ do chuyển đổi từ thƣờng thành thuật ngữ trong những lĩnh vực khoa học khác nhau, sự chuyển đổi này theo hai phƣơng thức chuyển nghĩa chính: ẩn dụ và hoán dụ ngữ nghĩa. Nhƣ vậy, chính sự chuyển đổi chức năng - nghĩa tạo thành con đƣờng chuyển đổi từ từ thƣờng thành thuật ngữ. 4. Ngữ liệu nghiên cứu - Nguồn ngữ liệu nghiên cứu là những đơn vị từ vựng hiện diện trong các từ điển thuật ngữ thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên, cụ thể là: từ điển Sinh học, từ điển thuật ngữ Toán học, từ điển Vật lí phổ thông, từ điển Hóa học phổ thông; và lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn nhƣ: từ điển Triết học, từ điển thuật ngữ Văn học, từ điển Tâm lý, từ điển giải thích thuật ngữ Ngôn ngữ học. - Dựa trên các văn bản khoa học, ngữ liệu của các sách giáo khoa và bài báo chuyên môn, đặc biệt là những sách cung cấp tri thức nhƣ bách khoa thƣ chuyên ngành. Trên cơ sở đó chúng tôi có những nguồn ngữ liệu về thuật ngữ của tiếng Việt. Những thuật ngữ này vốn là từ thƣờng nay đƣợc dùng trong văn bản khoa học, sách giáo khoa, tài liệu chuyên môn với những nội dung khoa học của nó. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích, nhiệm vụ đặt ra cho luận án, chúng tôi vận dụng các phƣơng pháp, thủ pháp chính sau đây: - Phương pháp phân tích nghĩa từ qua văn bản: nhằm xác định những từ ngữ đƣợc dùng theo chức năng chuyên môn. Cụ thể là trong từ điển, sách giáo khoa, trong những lời định nghĩa, lời giải thích, nội dung khái niệm liên quan đến thuật ngữ, trong văn bản chuyên môn, chuyên ngành. 12 - Phương pháp khảo sát sự xuất hiện của thuật ngữ trong các loại từ điển chuyên môn, các sách chuyên ngành và các văn bản khoa học. - Phương pháp phân tích thành tố nghĩa: giúp nhanh chóng xác định đƣợc các yếu tố cũng nhƣ quy luật cấu tạo của các thuật ngữ bằng sự chuyển đổi nghĩa. Đây là phƣơng pháp giúp phân tích chức năng, phạm vi hoạt động của từ ngữ, từ đó xác định thuộc tính nghĩa liên quan đến phạm vi sử dụng, xác định các kiểu nghĩa (nghĩa thƣờng, nghĩa chuyên môn) mà một từ đảm nhiệm, phân tích các thành tố nghĩa giúp xác định nội hàm và ngoại diên khái niệm, tức là xác định nghĩa thuật ngữ. - Phương pháp miêu tả: miêu tả các nghĩa thuộc các phạm vi phong cách khác nhau, chủ yếu là phong cách khoa học phân biệt với phong cách đời thƣờng. - Thủ pháp so sánh: để so sánh những đơn vị xuất hiện trong văn bản, trong các từ điển (từ điển thƣờng, từ điển chuyên ngành) các nghĩa với nội dung xác định trong kết cấu nghĩa. - Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng triệt để các thủ pháp thống kê định lượng nhằm thống kê những đơn vị thuật ngữ trong những loại từ điển thuộc các ngành khoa học khác nhau để tính toán các số liệu cần thiết làm cơ sở xác thực cho những kết luận trong quá trình nghiên cứu; thống kê định tính, sơ đồ hóa, bảng biểu hỗ trợ cho các mô tả về định lƣợng. - Theo suốt các phƣơng pháp đã nêu trên là hai phƣơng pháp luận cơ bản trong nghiên cứu khoa học là diễn dịch và quy nạp. 6. Ý nghĩa của luận án 6.1. Ý nghĩa lí luận - Luận án đƣợc thực hiện nhƣ một công trình đầu tiên khảo sát tác động của sự chuyển đổi chức năng đối với sự thay đổi một bộ phận của từ vựng ngữ nghĩa. Bằng kết quả thu đƣợc, luận án góp phần giải thích một trong những con đƣờng cấu tạo thuật ngữ của tiếng Việt là thuật ngữ hóa từ thƣờng hay là sự chuyển đổi về chức năng và nghĩa của những từ thƣờng qua chức năng và nội dung của những đơn vị thuật ngữ. 13 - Thuật ngữ hóa từ thƣờng đƣợc xem nhƣ là một biểu hiện, một phƣơng thức để tạo thuật ngữ. Kết quả của sự thể hiện phƣơng thức tạo thuật ngữ này thể hiện ở sự biến đổi và phát triển trong thành phần của hệ thống từ vựng tiếng Việt hiện đại, gián tiếp thể hiện sự làm giàu vốn từ, làm giàu tri thức và cách thức tƣ duy thông qua chất liệu từ vựng có sẵn, thƣờng dùng, dễ nhớ, dễ thuộc, mang tính dân tộc sâu sắc. - Việc “Nghiên cứu sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng trong tiếng Việt” (trên tƣ liệu thuật ngữ) cho ta thấy rõ thêm một khía cạnh của sự phát triển của từ vựng - ngữ nghĩa theo chiều sâu, sự phát triển về chất của các đơn vị từ vựng - ngữ nghĩa tiếng Việt. Đây cũng là một con đƣờng làm giàu vốn từ vựng tiếng Việt một cách tiết kiệm nhất - phát triển nội dung mới, hoàn thành chức năng mới trong hình thức đã có, trong các từ thƣờng dùng của vốn từ, đáp ứng nhu cầu hiện đại hóa, công nghiệp hóa đất nƣớc. - Việc nghiên cứu góp phần làm rõ một khía cạnh của xu hƣớng biến đổi và phát triển của hệ thuật ngữ tiếng Việt trong thời gian vừa qua. Luận án góp phần nghiên cứu lịch sử phát triển thuật ngữ tiếng Việt. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn - Qua việc phân tích, miêu tả dựa trên cứ liệu đã thống kê đƣợc, luận án phần nào cung cấp nguồn tƣ liệu cho các công trình nghiên cứu sự phát triển của từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt, bởi hệ thuật ngữ là một bộ phận của vốn từ vựng phản ánh sự biến đổi và phát triển của xã hội Việt Nam nhanh nhất, mạnh nhất trong thời hiện đại. - Kết quả nghiên cứu đóng góp tƣ liệu cho việc chuẩn hóa, giữ gìn sự trong sáng và sự phát triển của tiếng Việt trong thời kì công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập khu vực và quốc tế; giúp ích cho công việc nghiên cứu và biên soạn các loại từ điển đang rất cần thiết và phát triển hiện nay. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung luận án đƣợc thể hiện ở bốn chƣơng sau: 14 Chương 1: Tổng quan Trên cơ sở tổng quan tình hình nghiên cứu và hệ thống hóa các quan điểm lí luận về chức năng, nghĩa từ vựng của các nhà khoa học trong và ngoài nƣớc, luận án đã xác định phạm vi và đƣa ra cách hiểu về chức năng, nghĩa từ vựng để phục vụ cho việc nghiên cứu. Ngoài ra, luận án chỉ rõ bản chất mối quan hệ giữa chức năng với nghĩa từ vựng, phạm vi chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng. Sự chuyển đổi không chỉ đƣợc chứng minh bằng ngữ liệu (định lƣợng, định tính) mà còn đi sâu làm rõ phƣơng thức chuyển đổi cơ cấu nghĩa (theo nội dung thuật ngữ hóa) trên ngữ liệu tiếng Việt. Chương 2: Sự chuyển đổi chức năng - nghĩa trong phạm vi danh từ Luận án xác định phạm vi chức năng - nghĩa của danh từ mà luận án nghiên cứu, tiến hành khảo sát thống kê và phân tích sự chuyển đổi chức năng - nghĩa trong phạm vi từ loại danh từ. Chương 3: Sự chuyển đổi chức năng - nghĩa trong phạm vi động từ và tính từ Luận án xác định phạm vi chức năng - nghĩa của động từ và tính từ mà luận án nghiên cứu, tiến hành khảo sát thống kê và phân tích sự chuyển đổi chức năng nghĩa trong phạm vi từ loại động từ và tính từ. Chương 4: Hệ quả của phƣơng thức chuyển nghĩa và chuẩn hóa nghĩa thuật ngữ hóa từ thƣờng Luận án nghiên cứu sự chuyển đổi chức năng - nghĩa của từ theo hai phƣơng thức cơ bản là ẩn dụ và hoán dụ. Ngoài ra, luận án tổng hợp lại và rút ra hệ quả của sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng trong tiếng Việt đồng thời từ đó đƣa ra một số kiến nghị về việc chuẩn hóa nghĩa thuật ngữ tiếng Việt. 15 Chƣơng 1 TỔNG QUAN 1.1. Dẫn nhập Trong chƣơng này, sau khi điểm qua tình hình nghiên cứu liên quan đến luận án, chúng tôi xác định những tri thức lí luận làm tiền đề cho việc triển khai luận án: các phạm vi chức năng trong ngôn ngữ học, các quan điểm về nghĩa và phạm vi nghĩa của những đơn vị từ vựng đƣợc khảo sát, mối quan hệ giữa chức năng và nghĩa từ vựng và cách hiểu về chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng. Trên cơ sở đó luận án khảo sát và nghiên cứu sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng trong tiếng Việt. 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan 1.2.1. Sơ lược tình hình Cho đến nay các nhà ngôn ngữ học trong nƣớc và ngoài nƣớc đã nghiên cứu nhiều về chức năng ngôn ngữ, ngữ nghĩa riêng biệt. Tuy nhiên việc nghiên cứu sự chuyển đổi chức năng - nghĩa từ vựng, theo hiểu biết của chúng tôi, chƣa đƣợc đề cập tới một cách chính thức. Vấn đề chung đặt ra là: ngôn ngữ nói chung và đơn vị ngôn ngữ thuộc các cấp hệ khác nhau đều có các chức năng xác định. Đồng thời nhận thức chung đã đƣợc thừa nhận ngôn ngữ với tƣ cách là công cụ giao tiếp và tƣ duy thì ở những phạm vi giao tiếp tƣ duy xác định cũng nhƣ ở những loại đơn vị, biểu thức khác nhau đều biểu đạt, biểu hiện, có nghĩa và có ý nghĩa. Vậy nghĩa và chức năng có quan hệ tƣơng tác, quy định, chuyển đổi lẫn nhau nhƣ thế nào thì chƣa đƣợc trực tiếp giải thích, luận chứng bằng các nguồn ngữ liệu cụ thể. Trong giới hạn thời gian làm nghiên cứu tìm hiểu, tuy chúng tôi chƣa tìm đƣợc các nghiên cứu chuyển đổi trực tiếp, chƣa đƣợc giải thích rõ ràng tập trung nhƣng đã bắt gặp một số luận điểm, một số công trình có kết quả liên quan. 1.2.2. Một số ý tưởng liên quan đến đối tượng nghiên cứu của luận án ở ngoài nước 16