Tài liệu Nghiên cứu sản xuất và chuẩn hoá các sản phẩm huyết tương đạt tiêu chuẩn quốc tế dùng cho điều trị

Bé khoa häc c«ng nghÖ ------------------------------------- Bé y tÕ ----------------- B¸o c¸o tæng kÕt §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc ®éc lËp cÊp nhµ n−íc nghiªn cøu quy tr×nh s¶n xuÊt vµ chuÈn ho¸ c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng ®¹t tiªu chuÈn quèc tÕ sö dông cho ®iÒu trÞ Chñ nhiÖm ®Ò tµi : GS.TSKH. ®ç trung phÊn C¬ quan chñ tr× : ViÖn HuyÕt häc - truyÒn m¸u tw viÖn tr−ëng: pgs.ts. nguyÔn anh trÝ C¬ quan chñ qu¶n : Bé y tÕ 6832 14/5/2008 Hµ Néi, 12/ 2007 lêi c¶m ¬n Thay mÆt tËp thÓ nhãm nghiªn cøu, chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n: - C¶m ¬n Bé Khoa häc C«ng nghÖ (KHCN), Bé Y tÕ ®· ñng hé vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó chóng t«i hoµn thµnh ®Ò tµi nµy. §©y lµ ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc thø 3 do t«i lµm chñ nhiÖm cïng tËp thÓ ViÖn HHTM Trung −¬ng thùc hiÖn. - Xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban gi¸m ®èc BÖnh viÖn B¹ch Mai vµ GS.TS. TrÇn Quy - Nguyªn bÖnh viÖn tr−ëng giai ®o¹n ®Çu 2001 - 2003; BG§ vµ PGS.TS. NguyÔn Anh TrÝ - ViÖn tr−ëng ViÖn HHTM Trung −¬ng ®· gióp ®ì vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho chóng t«i hoµn thµnh néi dung cña ®Ò tµi t¹i ViÖn HHTM Trung −¬ng vµ BÖnh viÖn B¹ch Mai. - Xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban Gi¸m hiÖu, Trung t©m B¶o qu¶n m« ghÐp §¹i häc Y Hµ Néi ®· t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ®Ò tµi thùc hiÖn ®«ng kh« c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng ®¹t kÕt qu¶. - Xin ch©n thµnh c¶m ¬n BG§ BÖnh viÖn Nhi Trung −¬ng ®· ñng hé vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó Khoa Ho¸ sinh vµ HuyÕt häc tham gia nghiªn cøu cïng chóng t«i, víi tr¸ch nhiÖm gi¸m s¸t chÊt l−îng cña s¶n phÈm. - Xin ch©n thµnh c¶m ¬n BG§ vµ Khoa TruyÒn nhiÔm - Häc viÖn Qu©n y ®· t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó chóng t«i ®¸nh gi¸ t¸c dông hç trî cña huyÕt t−¬ng giµu antiHBs ®iÒu trÞ bÖnh nh©n viªm gan cÊp cã kÕt qu¶. - Sau cïng xin ch©n thµnh c¶m ¬n toµn thÓ c¸n bé c«ng nh©n viªn, nh÷ng ng−êi cho m¸u t×nh nguyÖn t¹i ViÖn HHTM Trung −¬ng ®· hÕt søc nhiÖt t×nh, víi tr¸ch nhiÖm cao ®· cïng chóng t«i hoµn thµnh ®Ò tµi cã kÕt qu¶. §Ò tµi ®· ®em l¹i cho ViÖn HHTM mét sè trang bÞ, quy tr×nh c«ng nghÖ s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng, kiÕn thøc vµ tay nghÒ cña 1 sè c¸n bé - KTV trùc tiÕp tham gia thùc hiÖn ®Ò tµi. Chóng t«i coi ®©y lµ c¬ së vËt chÊt quý gi¸ ®Ó ph¸t triÓn ®Ò tµi trong t−¬ng lai. Hµ Néi, ngµy 28/12/2007 Thay mÆt tËp thÓ nhãm nghiªn cøu GS.TSKH.NGND §ç Trung PhÊn C¸c thµnh viªn tham gia nghiªn cøu thuéc ®Ò tµi nghiªn cøu s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng (Giai ®o¹n 2004 - 2007) Chñ nhiÖm ®Ò tµi: GS.TSKH. §ç Trung PhÊn Th− ký ®Ò tµi: ThS. Ph¹m TuÊn D−¬ng 1. C¸c thµnh phÇn tham gia nghiªn cøu: gåm c¸c nhãm sau ®©y: 1. Nhãm: VËn ®éng vµ thu gom m¸u chÊt l−îng cao - Ths. NguyÔn §¾c ThuËn ViÖn HHTM TW - ThS. TrÇn Ngäc QuÕ - - BS. NguyÔn M¹nh Qu©n - 2. Nhãm: Sµng läc c¸c bÖnh nhiÔm trïng - PGS. TS. B¹ch Kh¸nh Hoµ ViÖn HHTM TW - TS. Bïi Mai An - - KTV: TrÇn ThÞ Ngäc Anh - 3. Nhãm: S¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng - ThS. Ph¹m TuÊn D−¬ng ViÖn HHTM TW - CN. §ç ThÞ HiÒn - - CN. TrÇn ThÞ Thuû - - CN. Vâ ThÞ DiÔm Hµ - 4. Nhãm: §«ng kh« c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng - TS. Ng« Duy Th×n Tr−êng §H Y Hµ Néi - TS. Lª §×nh Mïi - - ThS. Lª ThÞ Hång Nhung - - ThS. NguyÔn ThÞ Thu Thuû - 5. Nhãm: KiÓm tra chÊt l−îng s¶n phÈm - TS. Hoµng H¹nh Phóc BV Nhi Trung −¬ng - TS. TrÇn ThÞ Hång Hµ - - TS. NguyÔn ThÞ N÷ ViÖn HHTM TW - BS. Lª Xu©n H¶i - 6. Nhãm: Nghiªn cøu thö nghiÖm l©m sµng - NguyÔn Anh TrÝ ViÖn HHTM TW - ThS. B¹ch Quèc Kh¸nh - - TS. Ph¹m Quang Vinh §H Y Hµ Néi- BV B¹ch Mai - NguyÔn ThÞ Lan BÖnh viÖn B¹ch Mai - TS. Hoµng Vò Hïng Häc viÖn Qu©n y 2. C¸c c¬ quan tham gia 1. ViÖn HuyÕt häc TruyÒn m¸u Trung −¬ng 2. BÖnh viÖn B¹ch Mai 3. Tr−êng §¹i häc Y Hµ Néi (Trung t©m b¶o qu¶n M« - Bé m«n M« häc) 4. Häc viÖn Qu©n y (Khoa TruyÒn nhiÔm, Qu©n y viÖn 103) 5. BÖnh viÖn Nhi Trung −¬ng (Khoa Ho¸ sinh vµ HuyÕt häc) Ch÷ viÕt t¾t ACD Acid Citrate dextrose CD Cluster of differentiation CFU Colony forming unite CM Carboxyl methyl CPD Citrate - Phosphate dextrose CPD-A1 Citrate - Phosphate dextrose - Adenine DIC Disseminated Intravaseular Coaglulation DEAE Dimethylaminoethyl ELISA Enzym leankaged sorbant Assay FDP Fresh Dried plasma FFP Fresh frozen plasma G-CSF Granulocyte - colony Stimulating factor GEMM Granulocyte - Erythrocyte - Monocyte - Megakaryocyte HBV Hepatitis B virus HCV Hepatitis C virus HIV Human immunodeficiency virus HHTM HuyÕt häc - TruyÒn m¸u HLA Human leukocyte Antigen HST HuyÕt s¾c tè HTT§L HuyÕt t−¬ng t−¬i ®«ng l¹nh IMIG Intramuscular Immunoglobulin IVIG Intravascular Immunoglobulin KHCN Khoa häc - C«ng nghÖ KHKT Khoa häc - Kü thuËt LDH Lactate dehydrogenase PEG Polyethaylen - glycol TM TuyÒn m¸u SP S¶n phÈm WHO World Health Organization Môc lôc Trang 1. §Æt vÊn ®Ò - môc tiªu - néi dung nghiªn cøu 2. Tæng quan 2.1. LÞch sö ph¸t triÓn truyÒn m¸u vµ s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm m¸u 2.2. M¸u vµ c¸c thµnh phÇn cña m¸u 2.3. C¸c thµnh phÇn huyÕt t−¬ng 2.4. C¸c ph−¬ng ph¸p chiÕt t¸ch c¸c thµnh phÇn huyÕt t−¬ng 2.5. B¶o qu¶n huyÕt t−¬ng vµ c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng 2.6. Gi¸m s¸t vµ qu¶n lý chÊt l−îng c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng 2.7. Mét sè s¶n phÈm huyÕt t−¬ng cã gi¸ trÞ cao trong ®iÒu trÞ 2.8. T×nh h×nh sö dông c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng trªn thÕ giíi 2.9. Kh¶ n¨ng s¶n xuÊt vµ sö dông c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng t¹i ViÖt Nam 2.10. Mét sè vÊn ®Ò míi vÒ protein huyÕt t−¬ng: proteome - proteomics 2.11. H−íng ph¸t triÓn trong t−¬ng lai 3. §èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p 3.1. §èi t−îng 3.1.1. Ng−êi cho m¸u 3.1.2. §éng vËt thùc nghiÖm 3.2. ChÊt liÖu nghiªn cøu vµ trang thiÕt bÞ, ho¸ chÊt cÇn thiÕt 3.2.1. ChÊt liÖu nghiªn cøu: HuyÕt t−¬ng 3.2.2. Trang bÞ, ho¸ chÊt 3.3. Ph−¬ng ph¸p 3.3.1. TuyÓn chän huyÕt t−¬ng chÊt l−îng cao vµ an toµn 3.3.2 S¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng: s¶n phÈm vµ quy tr×nh s¶n xuÊt 3.3.2.1. HuyÕt t−¬ng t−¬i ®«ng kh« 3.3.2.2. S¶n xuÊt yÕu tè VIII c« ®Æc 3.3.2.3. S¶n xuÊt γ - globulin 3.3.2.4. S¶n xuÊt Albumin chÊt l−îng cao 3.3.2.5. S¶n xuÊt γ - globulin giµu anti - HBs 3.3.3. §«ng kh« vµ b¶o qu¶n c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng 3.3.4. ChØ tiªu chÊt l−îng c¸c s¶n phÈm 3.3.5. KiÓm tra chÊt l−îng s¶n phÈm 3.3.6. X©y dùng c¸c quy tr×nh c«ng nghÖ 3.3.7. Xö lý kÕt qu¶ 3.3.8. S¬ ®å tãm t¾t quy tr×nh nghiªn cøu chung 1 3 3 3 7 15 23 24 25 28 30 31 33 35 35 35 35 35 35 35 36 36 39 39 40 40 41 42 43 46 49 49 49 49 4. KÕt qu¶ 4.1. C¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng thu ®−îc 4.1.1. HuyÕt t−¬ng t−¬i chÊt l−îng cao 4.1.2. HuyÕt t−¬ng t−¬i ®«ng kh« 4.1.3. YÕu tè VIII c« ®Æc tõ huyÕt t−¬ng ng−êi 56 56 56 58 61 4.1.4. γ - globulin tõ huyÕt t−¬ng nghÌo F-VIII 4.1.5. Albumin tõ huyÕt t−¬ng nghÌo F-VIII 64 70 4.1.6. γ - globulin giµu anti-HBs 4.2. C¸c quy tr×nh c«ng nghÖ ®· hoµn thiÖn 4.3. KÕt qu¶ vÒ ®µo t¹o vµ b¸o khoa häc 4.4. §¸nh gi¸ møc ®é hoµn thµnh c¸c chØ tiªu nghiªn cøu 5. Bµn luËn 5.1. ChÊt l−îng huyÕt t−¬ng t−¬i (FFP) 5.2. ChÊt l−îng huyÕt t−¬ng ®«ng kh« 5.3. KÕt qu¶ s¶n xuÊt yÕu tè VIII c« ®Æc 5.4. ChÊt l−îng cña γ - globulin s¶n xuÊt tõ huyÕt t−¬ng nghÌo F-VIII 5.5. ChÊt l−îng albumin s¶n xuÊt tõ huyÕt t−¬ng nghÌo F-VIII 75 79 102 103 104 104 105 107 109 111 5.6. VÊn ®Ò s¶n xuÊt γ-globulin giµu anti-HBs tõ huyÕt t−¬ng ng−êi 5.7. §«ng kh« vµ b¶o qu¶n c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng 5.8. Ph−¬ng ph¸p chiÕt t¸ch c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng 6. KÕt luËn 1. C¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng ®· thu ®−îc 2. HiÖu qu¶ cña ph−¬ng ph¸p ®«ng kh« c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng 3. C¸c quy tr×nh c«ng nghÖ ®· hoµn thiÖn 4. C¸c bµi b¸o khoa häc ®· c«ng bè 5. KÕt qu¶ ®µo t¹o 113 114 115 117 117 117 118 118 118 7. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi 119 8. KiÕn nghÞ 120 9. Tµi liÖu tham kh¶o 121 1. §Æt vÊn ®Ò môc tiªu - néi dung nghiªn cøu ViÖn HHTM ®· hoµn thµnh 2 ®Ò tµi ®éc lËp cÊp nhµ n−íc: 1. Nghiªn cøu l©y truyÒn mÑ con cña virus viªm gan B vµ c¸c virus truyÒn qua ®−êng truyÒn m¸u, KY01/15 nghiÖm thu 06/ 1996. 2. Nghiªn cøu s¶n xuÊt vµ chuÈn ho¸ c¸c s¶n phÈm m¸u sö dông cho ®iÒu trÞ bÖnh, KHCN 11/ DA5 nghiÖm thu 03/ 2004. (10) Hai ®Ò tµi trªn ®· thiÕt thùc gãp phÇn n©ng cao chÊt l−îng m¸u vµ an toµn TM, trùc tiÕp ph¸t triÓn truyÒn m¸u tõng phÇn võa cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao, tiÕt kiÖm võa n©ng cao hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ, lµm thay ®æi tËp qu¸n TM toµn phÇn trong nhiÒu thËp kû tõ 1954 cña c¸c BS l©m sµng. Trong c¸c s¶n phÈm m¸u, chóng ta míi s¶n xuÊt, chuÈn ho¸ vµ sö dông c¸c s¶n phÈm tÕ bµo m¸u bao gåm HC, tiÓu cÇu, b¹ch cÇu h¹t, tÕ bµo gèc (CD34), cßn c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng - nguån nguyªn liÖu lín, vµ rÊt quÝ bëi cã nhiÒu thµnh phÇn cã thÓ t¸ch ra riªng biÖt sö dông cho ®iÒu trÞ, tíi nay ta vÉn ch−a lµm ®−îc, trong khi ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi kÓ c¶ c¸c n−íc trong khu vùc nh− Th¸i Lan, Indonesia viÖc s¶n xuÊt albumin, γ globulin miÔn dÞch ®−îc quan t©m ®Æc biÖt trong c¸c ng©n hµng m¸u. V× vËy, víi n−íc ta ®©y lµ yªu cÇu thùc tiÔn vµ cÊp b¸ch. S¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng ®−îc b¾t ®Çu tõ 1950 sau khi Cohn ®−a ra ph−¬ng ph¸p t¸ch c¸c protein huyÕt t−¬ng b»ng ethanol cã kÕt qu¶. Trªn 50 n¨m qua, ph−¬ng ph¸p nµy ®· ph¸t triÓn ë nhiÒu n−íc, theo thêi gian ph−¬ng ph¸p ®Çu tiªn cña Cohn (27) ®· ®−îc bæ sung vµ hoµn thiÖn. B»ng ph−¬ng ph¸p nµy, ®· t¸ch ®−îc albumin, globulin miÔn dÞch, yÕu tè VIII, fibrinogen, vµ mét sè yÕu tè ®«ng m¸u kh¸c (31,59). Tuy nhiªn, tån t¹i cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ s¶n phÈm ch−a ®−îc hoµn toµn tinh khiÕt, nh− albumin ch©u ¢u ®¹t trªn 90% (53,55) hoÆc ë Mü ®¹t trªn 95% (59). Nh−ng ®©y lµ ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n, trang bÞ Ýt l¹i thùc hiÖn ®−îc mét l−îng lín huyÕt t−¬ng, ethanol cã t¸c dông khö trïng kÓ c¶ HIV, s¶n phÈm t¹o ra an toµn sau khi lo¹i ethanol. Trong n−íc, tíi nay ch−a cã tµi liÖu nµo th«ng b¸o vÒ s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm huyÕt t−¬ng néi ®Þa. XuÊt ph¸t tõ t×nh h×nh trªn, ®Ò tµi nµy nghiªn cøu s¶n xuÊt mét sè s¶n phÈm huyÕt t−¬ng sö dông cho ®iÒu trÞ bÖnh. 1 Môc tiªu vµ néi dung nghiªn cøu A. Môc tiªu: 1. N©ng cao chÊt l−îng sµng läc an toµn m¸u ®Ó thu ®−îc nguyªn liÖu huyÕt t−¬ng chÊt l−îng cao vµ an toµn. 2. Nghiªn cøu quy tr×nh ®iÒu chÕ ë quy m« phßng thÝ nghiÖm vµ x©y dùng tiªu chuÈn chÊt l−îng c¸c chÕ phÈm huyÕt t−¬ng bao gåm: huyÕt t−¬ng kh«, khèi yÕu tè VIII c« ®Æc, γ-globulin, albumin. 3. Nghiªn cøu ®iÒu kiÖn thÝch hîp b¶o qu¶n c¸c chÕ phÈm nãi trªn. 4. B−íc ®Çu nghiªn cøu thö nghiÖm l©m sµng c¸c s¶n phÈm m¸u nh»m ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ. B. Néi dung: 1. N©ng cao chÊt l−îng thu gom huyÕt t−¬ng: Ng−êi cho m¸u an toµn, sµng läc bÖnh nhiÔm trïng. 2. Nghiªn cøu ®iÒu chÕ huyÕt t−¬ng ®«ng kh«: ThÓ tÝch 200ml/ chai, nång ®é protein > 5g/ l, pH 6-7, n−íc tån d− < 2%, thêi gian b¶o qu¶n > 1 n¨m. 3. Nghiªn cøu qui tr×nh ®iÒu chÕ khèi c« ®Æc yÕu tè VIII; ®é s¹ch ®¹t > 85%, thÓ tÝch 10 - 20ml/lä, nång ®é F-VIII tõ 6 - 15 ®¬n vÞ, l−îng yÕu tè VIII trong 1 ®v/ lä: >70 UI; sau ®«ng kh« chÊt l−îng æn ®Þnh. Thêi gian b¶o qu¶n > 1 n¨m. 4. Nghiªn cøu qui tr×nh chiÕt t¸ch vµ chuÈn ho¸ γ-globulin (ph−¬ng ph¸p Cohn b»ng ethanol): §é tinh khiÕt ®¹t > 95%, thÓ tÝch 5 - 10 ml/lä, nång ®é γglobulin 5g/l, pH 5 - 6; lo¹i dïng tiªm b¾p (IMIG); thêi gian b¶o qu¶n > 1 n¨m. 5. Nghiªn cøu qui tr×nh chiÕt t¸ch vµ chuÈn ho¸ albumin (ph−¬ng ph¸p Cohn b»ng ethanol): ®é tinh khiÕt ®¹t > 80%, thÓ tÝch 5 - 10 ml/lä, nång ®é albumin 5 - 10 g/l; pH 5 - 6, thêi gian b¶o qu¶n > 1 n¨m. 6. Nghiªn cøu thö nghiÖm l©m sµng nh»m ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ cña c¸c s¶n phÈm. 2 2. Tæng quan 2.1. LÞch sö ph¸t triÓn truyÒn m¸u vµ s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm m¸u LÞch sö truyÒn m¸u cã thÓ tãm t¾t trong c¸c sù kiÖn sau ®©y: (Xem phô lôc 1) 1. §Çu thÕ kû XVII xuÊt ph¸t tõ lêi kªu cøu cña c¸c bÖnh nh©n thiÕu m¸u, lêi thØnh cÇu cña hä ®· lµm thøc tØnh thÇy thuèc l−u ý ®Õn nghiªn cøu vÒ truyÒn m¸u. §ång thêi, W. Harvey ph¸t minh hÖ tuÇn hoµn, «ng cho r»ng m¸u ch¹y trong c¸c m¹ch m¸u. Nh− vËy cã thÓ lÊy m¸u ra vµ truyÒn tr¶ l¹i. 2. Trªn c¬ së nµy Richard Lower (1662) ®· lÊy m¸u ®éng vËt truyÒn cho ng−êi, nh−ng kh«ng cã kÕt qu¶ bÖnh nh©n tö vong. Do ®ã nghiªn cøu TM bÞ cÊm 150 n¨m (tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn hÕt thÕ kû XVIII). 3. §Çu thÕ kû XIX Bundell lµm sèng l¹i nghiªn cøu vÒ TM. ¤ng lÊy trùc tiÕp m¸u ng−êi truyÒn cho ng−êi kÕt qu¶ kho¶ng 50% sèng vµ 50% chÕt. Thµnh c«ng nµy ®· hÐ më mét tia hi väng míi cho TM. Tuy nhiªn tö vong do TM vÉn lµ ®iÒu bÝ Èn. 4. Sang ®Çu thÕ kû XX: Landsteiner t×m ra hÖ nhãm m¸u ABO, kÕt qu¶ cña «ng ®· gi¶i thÝch nguyªn nh©n chÕt do TM ë thÕ kû tr−íc bëi Blundell vµ céng t¸c vµ më ra luång ¸nh s¸ng míi cho ph¸t triÓn cña TM, víi ph¸t minh nµy ®· cøu sèng hµng v¹n - v¹n ng−êi trªn toµn thÕ giíi. 5. Tõ 1950 kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ chÊt chèng ®«ng vµ tói chÊt dÎo ®· më ra chiÕn l−îc t¸ch c¸c thµnh phÇn m¸u vµ TM tõng thµnh phÇn võa cã hiÖu qu¶, võa an toµn vµ tiÕt kiÖm. 6. 1960 - 1970 J. Daussett ph¸t minh hÖ kh¸ng nguyªn b¹ch cÇu ng−êi (HLA) tõ ®ã më ra trang míi ghÐp c¬ quan vµ truyÒn m¸u an toµn h¬n. 7. Tõ 1980 vÊn ®Ò bÖnh nhiÔm trïng nhÊt lµ HIV trong TM ®· næi lªn thµnh vÊn ®Ò toµn cÇu vÒ an toµn TM. Tíi nay vÊn ®Ò TM hiÖn ®¹i ®· vµ ®ang ph¸t triÓn m¹nh ë c¸c n−íc, ®ã lµ TM tõng thµnh phÇn, sµng läc c¸c bÖnh nhiÔm trïng, lo¹i b¹ch cÇu tr−íc khi b¶o qu¶n, truyÒn tÕ bµo gèc trong ®iÒu trÞ bÖnh (Xem phô lôc 1). 2.2. M¸u vµ c¸c thµnh phÇn cña m¸u (Tãm t¾t) (11) - M¸u lµ mét thÓ láng chiÕm 1/13 träng l−îng c¬ thÓ, hoÆc 1,3 -1,8 lÝt/m2 diÖn tÝch c¬ thÓ, hoÆc 60-70ml/kg c©n nÆng. M¸u tËp trung nhiÒu ë c¬ (kho¶ng 40%). 3 - §é nhít cña m¸u t¨ng 4-5 lÇn so víi n−íc ë 380C. - Tû träng: 1,055 - 1,063. - Tèc ®é l¾ng: 35 mm sau 2 giê. - Khèi tÕ bµo (Hct): 0,40 - 0,50 l/lÝt hoÆc 40 - 50%. - pH = 7,33 - 7,73, c¸c chÊt ®Öm duy tr× pH lµ bicarbonate 23-27mmol/lÝt, ®Öm phorphate, ®Öm protein, ®Öm Hb (chiÕm 82%). - ¸p lùc keo do protein t¹o nªn b×nh th−êng 28mmHg. - ¸p lùc thÈm thÊu do c¸c cation, amion t¹o nªn b×nh th−êng lµ 7,2-8,1atm (trùc tiÕp) hoÆc ®o b»ng ®é h¹ b¨ng ®iÓm lµ 292-308 mmol/lÝt huyÕt t−¬ng. M¸u cã nhiÒu chøc n¨ng cÇn thiÕt cho sù sèng cña c¬ thÓ: - Dinh d−ìng : vËn chuyÓn c¸c chÊt dinh d−ìng - Bµi tiÕt : c¸c chÊt cÆn b· - H« hÊp : «xy vµ CO2 - B¶o vÖ : b¹ch cÇu, kh¸ng thÓ, bæ thÓ - CÇm m¸u b»ng c¬ chÕ ®«ng m¸u. - §iÒu hoµ: + §iÒu hoµ c¸c chøc phËn nhê c¸c hormone. + Duy tr× tuÇn hoµn (huyÕt ¸p). + §iÒu hoµ th©n nhiÖt. M¸u gåm 2 phÇn chÝnh: tÕ bµo vµ huyÕt t−¬ng. 2.2.1. PhÇn tÕ bµo m¸u: gåm cã hång cÇu, b¹ch cÇu, tiÓu cÇu, tÕ bµo gèc (9). 2.2.1.1. Hång cÇu Cã nguån gèc tõ tÕ bµo gèc ®Þnh h−íng tuû (CFU - GEMM) ph¸t triÓn vµ biÖt ho¸ thµnh HC ra m¸u ngo¹i vi. - HC chøa HST vËn chuyÓn O2, chøc n¨ng nµy do mµng hång cÇu ®¶m nhiÖm. - CÊu t¹o mµng hång cÇu: + Líp ngoµi cïng: carbohydrat kþ n−íc liªn kÕt víi protein t¹o thµnh glycoprotein. + Líp lipid mµng: gåm 2 líp lipid kÐp. + Protein mµng: protein xuyªn mµng, mµng hång cÇu ®−îc cÊu tróc bëi 3 thµnh phÇn: protein 52%; lipid 40%; carbohydrat 8%, bÒ mÆt hång cã c¸c kh¸ng nguyªn hÖ ABH, Rh, Lewis, Duffy… cã vai trß trong an toµn truyÒn m¸u. 4 - Chøc n¨ng cña mµng hång cÇu: • Ng¨n c¶n protein vµ c¸c chÊt hoµ tan trong n−íc ®i qua nh−: albumin, Na+, K+, nh−ng l¹i cho c¸c chÊt hoµ tan trong mì ®i qua (O2, HCO3-). Do vËy mµng hång cÇu ®ãng vai trß quan träng trong vËn chuyÓn O2 vµ CO2 cïng huyÕt t−¬ng ®µo th¶i qua phæi. • Duy tr× ¸p lùc thÈm thÊu trong vµ ngoµi hång cÇu, ho¹t ®éng nµy nhê “b¬m natri". • Mµng hång cÇu cã tÝnh mÒm dÎo, t¹o ®iÒu kiÖn cho hång cÇu chuyÓn qua hÖ thèng vi m¹ch. • Ho¹t ®éng cña mµng hång cÇu cÇn n¨ngl−îng, nhÊt lµ n¨ng l−îng cho vËn chuyÓn oxy cña hemoglobin. 2.2.1.2. B¹ch cÇu: cã hai lo¹i: a) B¹ch cÇu tuû: - B¾t nguån tõ tÕ bµo gèc ®Þnh h−íng tuû (CFU - GEMM) ph¸t triÓn thµnh b¹ch cÇu tr−ëng thµnh lµm nhiÖm vô ë m¸u ngo¹i vi. - B¹ch cÇu tuû lµm nhiÖm vô b¶o vÖ c¬ thÓ b»ng c¬ chÕ thùc bµo (kh«ng ®Æc hiÖu) tiªu huû vi trïng vµ c¸c tÕ bµo tho¸i ho¸ cña c¬ thÓ. - B¹ch cÇu tuû cã 2 lo¹i: b¹ch cÇu h¹t vµ b¹ch cÇu mono, chóng ®Òu cã chøc n¨ng thùc bµo. B¹ch cÇu mono - ®¹i thùc bµo cßn lµm nhiÖm vô tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn. - B¹ch cÇu tuû: cã nhiÒu men sö dông tiªu huû c¸c ®èi t−îng thùc bµo. - B¹ch cÇu Mastocyte, b¹ch cÇu ¸i kiÒm cã nhiÒu chÊt trung gian g©y dÞ øng nh−: histamin, serotonin, prostaglandin, thromboxan… g©y sèt, g©y ®au. - B¹ch cÇu s¶n xuÊt c¸c cytokin khi ®−îc ho¹t ho¸. - B¹ch cÇu cã kh¸ng nguyªn HLA g©y miÔn dÞch ®ång loµi. b) B¹ch cÇu lympho: B¾t nguån tõ tÕ bµo CD34 trë thµnh tÕ bµo gèc dßng lympho. Tõ tÕ bµo nµy ph¸t triÓn thµnh 3 dßng tÕ bµo: T lympho, B lympho vµ tÕ bµo NK. T vµ B lympho cïng víi ®¹i thùc bµo trùc tiÕp tham gia t¹o kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu, s¶n xuÊt c¸c cytokin. 2.2.1.3. TiÓu cÇu - MÉu tiÓu cÇu sinh ra tõ tÕ bµo gèc ®Þnh h−íng tuû (GEMM) ph¸t triÓn thµnh tiÓu cÇu. 5 - TiÓu cÇu cã nhiÖm vô chèng ch¶y m¸u giai ®o¹n ®Çu nhê chøc n¨ng dÝnh vµ ng−ng tËp. - TiÓu cÇu cã hÖ thèng kh¸ng nguyªn HPA (human platelet antigen) vµ HLA-A, B, C; kh«ng cã HLA líp II. - Cã nhiÒu chÊt g©y dÞ øng, g©y viªm trong c¸c h¹t ®Æc, h¹t α, khi ly gi¶i g©y rèi lo¹n ®«ng m¸u. 2.2.1.4. TÕ bµo gèc sinh m¸u (hemopoietic stem cells): ë m¸u ngo¹i vi cã mét l−îng rÊt nhá tÕ bµo gèc sinh m¸u cã dÊu Ên CD34+ (kho¶ng 1/10.000). Nh−ng khi huy ®éng b»ng G-CSF sè l−îng nµy cã thÓ t¨ng gÊp 100-1000 lÇn. HiÖn t−îng nµy hiÖn nay ®ang ®−îc sö dông ®Ó thu ho¹ch tÕ bµo nguån tõ m¸u ngo¹i vi cho ghÐp tuû ®ång loµi, ghÐp tuû tù th©n. TÕ bµo gèc cã thÓ thu ho¹ch tõ c¸c nguån (source) sau ®©y (7) - Tõ tuû x−¬ng: b»ng c¸ch chäc hót dÞch tuû tõ x−¬ng chËu, liÒu tÕ bµo tuû cho ghÐp tuû ®−îc tÝnh nh− sau: 3-5x108 tÕ bµo cã nh©n cho 1 kg träng l−îng c¬ thÓ, hoÆc 3-5x106 tÕ bµo CD34+ cho 1 kg träng l−îng c¬ thÓ hoÆc 3-5x105 tÕ bµo t¹o côm (colony forming unit) víi G-CSF cho 1 kg träng l−îng c¬ thÓ. Th−êng dïng 2 c¸ch tÝnh hoÆc tÕ bµo cã nh©n, hoÆc tÕ bµo cã CD34+. - Tõ m¸u ngo¹i vi: tõ m¸u ngo¹i vi cã thÓ thu ho¹ch tÕ bµo gèc cã dÊu Ên CD34+, CD33+ b»ng c¸ch huy ®éng tÕ bµo tuû víi G-CSF. Cã 2 c¸ch thu ho¹ch tÕ bµo nµy. • Cho ghÐp tuû tù th©n: th−êng dïng liÒu ho¸ chÊt cyclophosphamid råi kÝch thÝch huy ®éng b»ng G-CSF. Ph−¬ng ph¸p nµy cã hiÖu qu¶ cho phÐp tù th©n, ho¸ chÊt (cyclophophoneid) cã t¸c dông lo¹i tÕ bµo ung th− cßn l¹i (MRD = minitmal residual disease). • C¸ch thø hai, kh«ng dïng ho¸ chÊt mµ trùc tiÕp kÝch thÝch b»ng G-CSF liªn tôc trong 5 ngµy, thu ho¹ch vµo ngµy thø 5, c¸ch nµy kh«ng g©y t¸c dông cña ho¸ chÊt cho ng−êi cho, ng−êi cho hoµn toµn an toµn. C¸ch nµy dïng cho ghÐp tuû ®ång loµi, ng−êi cho lµ ng−êi b×nh th−êng khoÎ m¹nh. - Tõ m¸u cuèng rèn ng−êi: m¸u cuèng rèn cã l−îng ®¸ng kÓ tÕ bµo gèc CD34, tÕ bµo gèc ë ®©y cã kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ biÖt ho¸ lín. V× vËy m¸u cuèn rèn ®−îc coi lµ mét nguån v« tËn cung cÊp tÕ bµo gèc sö dông cho ®iÒu trÞ. Cho tíi nay ViÖn HHTMTW cã thÓ t¸ch c¶ 4 thµnh phÇn tÕ bµo m¸u nãi trªn sö dông cho ®iÒu trÞ. Nhê kÕt qu¶ nµy chóng ta ®· ph¸t triÓn truyÒn m¸u tõng thµnh phÇn võa cã hiÖu qu¶ cao, an toµn vµ tiÕt kiÖm. 6 2.2.2. PhÇn huyÕt t−¬ng - M¸u toµn phÇn ®−îc chèng ®«ng råi ly t©m kho¶ng 5000 g/ 5 phót ta thu ®−îc huyÕt t−¬ng. §ã lµ mét dÞch láng gåm nhiÒu chÊt d¹ng hoµ tan, lµ kho chøa c¸c tÕ bµo m¸u tõ tuû x−¬ng t¹o ra tr−íc khi vµo tæ chøc. Kh¸c víi huyÕt thanh, huyÕt t−¬ng cã chÊt chèng ®«ng m¸u, lµ chÊt øc chÕ ph¶n øng ®«ng m¸u nh− citrate, acid - citrate dextrose, citrate - phosphate - dextrose, c¸c chÊt chèng ®«ng lµm t¨ng thÓ tÝch huyÕt t−¬ng, nh−ng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña c¸c yÕu tè ®«ng m¸u. - HuyÕt t−¬ng cã tû träng 1,055 - 1,063g/ml, chiÕm 45% träng l−îng toµn c¬ thÓ (1,3 - 1,8lÝt/m2 da, 40-50ml/kg), n−íc cña huyÕt t−¬ng chiÕm 68% l−îng n−íc toµn c¬ thÓ (ng−êi tr−ëng thµnh), trong ®ã 15-20% n−íc ngo¹i bµo. - pH cña m¸u (huyÕt t−¬ng) 7,33 - 7,43, pH liªn quan chÆt chÏ víi c¸c hÖ thèng ®Öm, trong ®ã hÖ ®Öm bicarbonat lµ rÊt quan träng, cã l−îng dù tr÷ ®¸ng kÓ (23-27 mmol/ lÝt), sau ®ã lµ hÖ ®Öm protein, phosphate, suffate vµ hemoglobin (Hb). - HuyÕt t−¬ng cã c¸c chøc n¨ng sau: • Cung cÊp, vËn chuyÓn c¸c chÊt cÇn thiÕt cho cÊu t¹o vµ ph¸t triÓn c¬ thÓ. • HuyÕt t−¬ng gióp duy tr× huyÕt ¸p, duy tr× ho¹t ®éng cña hÖ tuÇn hoµn, hÖ bµi tiÕt. • HuyÕt t−¬ng ®ãng vai trß quan träng duy tr× ¸p lùc thÈm thÊu, ¸p lùc keo. • HuyÕt t−¬ng gióp duy tr× hÖ thèng ®«ng m¸u bao gåm hÖ g©y ®«ng vµ hÖ kh¸ng ®«ng. • HuyÕt t−¬ng cã c¸c thµnh phÇn kh¸ng thÓ gióp b¶o vÖ c¬ thÓ chèng nhiÔm trïng. V× vËy thiÕu huyÕt t−¬ng, hoÆc gi¶m tõng thµnh phÇn cña huyÕt t−¬ng ®Òu g©y tr¹ng th¸i bÖnh lý, c¸c tr¹ng th¸i bÖnh lý nµy sÏ ®−îc gi¶i quyÕt nÕu s¶n xuÊt c¸c thµnh phÇn huyÕt t−¬ng vµ sö dông chóng theo c¸ch "bï ®¾p" mét c¸ch hîp lý sÏ ®em l¹i hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ vµ kinh tÕ cao. 2.3. C¸c thµnh phÇn huyÕt t−¬ng HuyÕt t−¬ng cã nhiÒu thµnh phÇn quan träng cho sù sèng nh−: n−íc, chÊt khÝ, muèi kho¸ng, sinh tè, néi tiÕt tè, c¸c cytokin, yÕu tè ®«ng m¸u, kh¸ng thÓ, bæ thÓ, albumin.v.v. C¸c thµnh phÇn ®ã cã thÓ xÕp thµnh c¸c nhãm lín sau ®©y (24): 2.3.1. N−íc Thµnh phÇn quan träng cña c¬ thÓ gióp cho ho¹t ®éng tuÇn hoµn vµ chuyÓn ho¸ c¸c chÊt, ®µo th¶i cÆn b· qua må h«i, h¬i thë vµ n−íc tiÓu. ë ng−êi tr−ëng thµnh n−íc chiÕm 91% khèi l−îng huyÕt t−¬ng, cßn 9% lµ chÊt kh«. 7 2.3.2. Thµnh phÇn khÝ HuyÕt t−¬ng cã thµnh phÇn khÝ, kho¶ng 18 - 20ml «xy/ 100ml huyÕt t−¬ng, trong ®ã cã 0,3 ml d¹ng hoµ tan, sè cßn l¹i kÕt hîp víi hemoglobin hång cÇu. Cã 40 - 45ml CO2, 75% CO2 n»m trong huyÕt t−¬ng, 25% trong HC. CO2 tån t¹i c¶ 3 d¹ng hoµ tan trong huyÕt t−¬ng, d¹ng HCO3- vµ d¹ng kÕt hîp víi HST. 2.3.3. C¸c vi chÊt vµ sinh tè - C¸c cation bao gåm: Na+, K+, Ca2+, Mg2+ - C¸c anion: Cl-, HCO3-, HPO42-, SO42- C¸c chÊt hoµ tan kh«ng tÝch ®iÖn: glucose, cholesterol, triglycerit, urea - C¸c yÕu tè vi l−îng (trace elements): s¾t, kÏm, silicon. - C¸c siªu vi l−îng: selªnium, mangan, nickel, chromium… - C¸c vitamin: α-tocophenol, retinol, ascorbate, folate, cobalamin… Khi nghiªn cøu c¸c thµnh phÇn v« c¬ cÇn l−u ý c¸c ®iÓm sau ®©y: - Ho¹t ®éng cña c¸c chÊt v« c¬ kh«ng phô thuéc vµo nång ®é theo khèi l−îng, mµ phô thuéc vµo mili d−¬ng l−îng (mEq). Mét mEq chÊt nµy t−¬ng quan víi 1 mEq chÊt kh¸c, v× vËy sö dông mEq th× chÝnh x¸c h¬n khi ta quan t©m ®Õn c©n b»ng ®iÖn gi¶i (11, 12). - Trªn c¬ së biÓu thÞ nång ®é b»ng mEq ta cã ®−îc sù c©n b»ng ®iÖn gi¶i trong vµ ngoµi tÕ bµo - gäi lµ c©n b»ng Donnan nghÜa lµ anion trong tÕ bµo/ anion ngoµi tÕ bµo b»ng (=) cation ngoµi tÕ bµo/ cation trong tÕ bµo. - Khi tÝnh ¸p lùc thÈm thÊu ng−êi ta dïng mili ph©n tö (mosmol/ l) (trong ®ã 1 mosmol cã chøa 6,02x1023 tiÓu ph©n). ¸p lùc thÈm thÊu cña huyÕt t−¬ng do c¸c chÊt ®iÖn gi¶i quyÕt ®Þnh. M¸u toµn phÇn cã ¸p lùc thÈm thÊu lµ 305 mosmol/ l - trong ®ã, natri: 142 mosmol, clo: 103 mosmol, kali: 5 mosmol, calci: 10 mosmol, glucose: 5,5 (1 g/ lÝt), ure 5 (0,3 g/ lÝt). 2.3.4. Protein C¸c protein huyÕt t−¬ng ®−îc tæng hîp chñ yÕu ë gan gåm albumin, globulin, fibrinogen, nucleoprotein, lipoprotein, glucoprotein, c¸c yÕu tè ®«ng m¸u, bæ thÓ… TrÞ sè b×nh th−êng kho¶ng 60-80 g/l, khèi l−îng ph©n tö lµ 50.000 dalton, tÝch ®iÖn ©m, thuéc nhãm anion. NÕu ®iÖn di trªn giÊy, protein huyÕt thanh chia 5 thµnh phÇn, ch¹y nhanh nhÊt lµ albumin, tiÕp ®Õn lµ α1, α2, β vµ chËm nhÊt lµ γ globulin. NÕu ®iÖn di trªn gen tinh bét hoÆc polyacryamid cã thÓ t¸ch ®−îc 18 - 21 thµnh phÇn (12, 24). 8 Ngµy nay ng−êi ta biÕt huyÕt t−¬ng cã kho¶ng trªn 120 protein kh¸c nhau cã thÓ ph©n lËp ®−îc, c¸c protein nµy cã thÓ xÕp lo¹i theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau: theo kh¶ n¨ng hoµ tan, kh¶ n¨ng ®iÖn di, hoÆc theo chøc n¨ng cña chóng. Theo chøc n¨ng, Carlson (1996) ®· ph©n thµnh 7 nhãm bao gåm: nhãm globulin miÔn dÞch, nhãm c¸c thµnh phÇn bæ thÓ, c¸c yÕu tè ®«ng m¸u, c¸c chÊt øc chÕ enzym, c¸c protein liªn kÕt víi lipid, c¸c protein vËn chuyÓn (trong ®ã cã albumin), vµ mét sè protein kh¸c ch−a x¸c ®Þnh ®−îc chøc n¨ng. Ph©n lo¹i c¸c protein theo chøc n¨ng: (24) a) C¸c globulin miÔn dÞch: IgG, IgA, IgM, IgD vµ IgE (phô lôc 1) b) C¸c thµnh phÇn bæ thÓ: C1q, C1r, C1s, C2, C3, C4, C5, C6, C7, C8, C9, propertin… (phô lôc 2) c) C¸c yÕu tè ®«ng m¸u - Fibrinogen, prothrombin, c¸c yÕu tè: V, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII - Kininogen khèi l−îng ph©n tö cao, prekallikrein, plasminogen - Protein C, protein S, Antithrombin III (chÊt kh¸ng ®«ng sinh lý). d) C¸c yÕu tè øc chÕ enzym (enzym Inhibitors): α1 antitrypsin, α2 macroglobulin, antithrombin III, α-chymotrypsin, α2-antiplasmin, heparin, cofactor II… e) Protein liªn kÕt víi lipid (vËn chuyÓn lipid): apoprotein AI, AII, CI, CII, CIII, β2 glycoprotein... f) C¸c protein vËn chuyÓn (transport protein) - Albumin, prealbumin: chiÕm khèi l−îng lín. - Transferrin, thyroxin, haptoglobin, transcobalamin. - Protein mang hormon, transcortin, hemopexin… g) Mét sè protein ch−a râ chøc n¨ng - α1 glycoprotein, α1, β glycoprotein. - α1 microglobulin - Histedin giµu glycoprotein, serum amyloid… C¸c thµnh phÇn protein nãi trªn ®Òu cã thÓ thay ®æi trong bÖnh lý, nh− qu¸ tr×nh viªm, ho¹t tÝnh cña bæ thÓ C1, fibrinogen, ceruloplasmin, haptoglobin... t¨ng lªn nhiÒu lÇn, trong khi ®ã albumin l¹i gi¶m mét c¸ch ®¸ng kÓ, t¸c dông nµy chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c cytokin nh− IL-2; IL-6; TNF... (24, 31). B»ng ph−¬ng ph¸p ®iÖn di vµ ®iÖn di MD, sö dông kh¸ng huyÕt thanh ®a gi¸ ®Æc hiÖu víi c¸c protein huyÕt t−¬ng ng−êi, ta cã thÓ t¸ch ra ®−îc nhiÒu thµnh phÇn protein kh¸c nhau (H.1.1). 9 γγ ββ α2 2 α α1 Albumin Kh¸ng huyÕt thanh ®a gi¸ ®Æc hiÖu huyÕt tu ¬ng ngu êi Prealbumin ALBUMIN α1 - FETOPROTEIN α1 - Lipoprotein α1 - Acid Glycoprotein α1 - ANTITRYPSIN α1 - Antichymotrypsin Inter-α trypsin inhibitor Ceruloplasmin α α2-Macroglobulin HAPTOGLOBIN H×nh 1: C¸c thµnh phÇn protein huyÕt tu ¬ng trªn ®iÖn di miÔn dÞch H.1.1. víi kh¸ng huyÕt thanh ®a gi¸ ®Æc hiÖu protein huyÕt tu ¬ng ngu êi 10 2.3.5. Mét sè protein vµ chÊt phi protid huyÕt t−¬ng ®Æc biÖt - Albumin: lµ mét trong nhiÒu protein ®−îc tæng hîp t¹i gan, träng l−îng ph©n tö 65 kd, cã 17 cÇu nèi disulfure (SH-). HuyÕt t−¬ng ë ng−êi tr−ëng thµnh khoÎ m¹nh albumin chiÕm 35 - 50 g/lÝt, chiÕm 56% tæng protein huyÕt t−¬ng, lu«n ®æi míi thêi gian b¸n huû lµ 20 ngµy. Albumin cã l−îng nhá c¸c protein tèi cÇn thiÕt mµ c¬ thÓ kh«ng tæng hîp ®−îc nh− tryptophan, methiomin, isoleucin. Hµng ngµy c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng tæng hîp ®−îc 140-200mg albumin/kg c©n nÆng c¬ thÓ. Sè nµy ph©n bæ ë c¸c khu vùc nh− sau: 1/3 trong lßng m¹ch, sè cßn l¹i n»m ngoµi lßng m¹ch, c¬ vµ ®−êng tiªu ho¸ (11, 44). §iÒu hoµ c©n b»ng albumin gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu huû lµ do c¬ chÕ øc chÕ ng−îc (Feed Back) vµ c¬ chÕ tiªu huû néi bµo bëi c¸c protease trong hÖ enzym lysosom néi bµo. Albumin ®ãng vai trß duy tr× ¸p lùc keo vµ khèi l−îng tuÇn hoµn, vËn chuyÓn c¸c chÊt néi sinh (néi tiÕt tè, bilirubin, acid bÐo...), vµ c¸c chÊt ngo¹i sinh nh− (thuèc, c¸c vi chÊt nh− kÏm, Ca2+, sinh tè v.v...). V× vËy albumin lµ mét s¶n phÈm cã gi¸ trÞ cao trong ®iÒu trÞ bÖnh (55, 57, 66). - Globulin: ®©y lµ nhãm protein phøc t¹p nhÊt gåm 4 nhãm lín: α1, α2, β vµ γ. Theo tµi liÖu ®iÒu tra chØ sè sinh häc n¨m 2001 (5). Tû lÖ c¸c thµnh phÇn cña albumin vµ globulin huyÕt t−¬ng nh− sau: + PhÇn globulin cã: α1 chiÕm 2,5% protein huyÕt t−¬ng, α2 chiÕm 8,8%, β chiÕm 11,6%, γ chiÕm 20,6%. + PhÇn albumin = 56,6% Trong γ-globulin cã c¸c globulin miÔn dÞch: IgA, IgG, IgM, IgE vµ IgD. Trong ®ã, IgG chiÕm kho¶ng 80% (1,5) (phô lôc 2). - Glucoprotein: khi ®iÖn di trªn giÊy chóng xuÊt hiÖn ë vïng α1 vµ α2globulin. C¸c glucoprotein ®Òu cã ho¹t tÝnh sinh häc. Glucoprotein t¨ng trong c¸c bÖnh lao, viªm phÕ qu¶n, viªm phæi, thÊp khíp cÊp, viªm cÇu thËn cÊp, thËn h−, v.v. - Haptoglobin: gåm 2 chuçi polypeptid (α vµ β) lµ thµnh phÇn cña α2globulin, träng l−îng ph©n tö lµ 85.000 lµm nhiÖm vô vËn chuyÓn hemoglobin vÒ gan ®Ó tiÕp tôc chuyÓn ho¸ vµ kh«ng ®Ó hemoglobin tù do lät qua cÇu thËn. - Transferrin (Siderophilin) lµ protein thuéc phÇn β-globulin, träng l−îng ph©n tö lµ 90.000. Nång ®é transferrin trong huyÕt t−¬ng kho¶ng 2,9g/l, transferrin lµm nhiÖm vô vËn chuyÓn s¾t, cïng víi ferritin vµ haptoglobin, transferrin lµm nhiÖm vô ®iÒu hoµ c©n b»ng s¾t trong c¬ thÓ. 11 - Seruloplasmin: lµ protid cã mµu xanh vµ vËn chuyÓn ®ång (Cu), cø mét mol seruloplasmin mang 8 nguyªn tö ®ång, träng l−îng ph©n tö lµ 160.000, do gan tæng hîp. - Fibrinogen: lµ mét glucoprotein gåm 3 chuçi polypeptid kh¸c nhau liªn kÕt víi nhau b»ng c¸c cÇu disulfur (SH-) phÇn liªn kÕt víi glucid qua asparagin vµ N-acetyl, glucosamin, fibrinogen cã träng l−îng ph©n tö lµ 330.000 340.000, di chuyÓn ®iÖn di gi÷a β vµ γ globulin. Nã ®−îc tæng hîp ë gan vµ nång ®é trong m¸u trung b×nh lµ 2 - 4 g/l (chiÕm 4-5% l−îng protid huyÕt thanh). - Lipid: lipid toµn phÇn trong huyÕt thanh b×nh th−êng lµ tõ 4-7 g/l gåm triglycerid, phospholipid, steroid… Khi ®iÖn di nã t¸ch cho ta 2 vïng b»ng nhau, αlipoprotein (h×nh thoi) vµ β-lipoprotein (h×nh cÇu) träng l−îng ph©n tö 1.300.000, chøa 60% lipid vµ 1-2% glucid. - Cholesterol: cholesterol m¸u tån t¹i d−íi hai d¹ng cholesterol tù do vµ cholesterol este ho¸, chóng ®Òu ®−îc tæ hîp trong c¸c h¹t lipoprotein, nång ®é cholesterol toµn phÇn trong huyÕt thanh 1,5 - 2,0 g/ l hay 4 - 6,5 mmol/l (tù do 1,10 - 1,60 g/l; este ho¸ 0,35 - 0,9 g/l). - Glucid: glucid trong m¸u lµ glucose, nång ®é b×nh th−êng cña glucose lµ 80 - 120 mg% vµ 5,55 mol/ lÝt, ®−îc ®iÒu hoµ bëi hÖ thèng hormon vµ gan. - C¸c Nit¬-phi-protid: c¸c chÊt chøa nit¬ phi protid lµ s¶n phÈm tho¸i ho¸ cña protid vµ acid amin, gåm cã: • Urª: lµ s¶n phÈm tho¸i ho¸ quan träng nhÊt cña protid. Nã kh«ng ®éc nh−ng ®−îc coi nh− lµ ®¹i diÖn cho toµn bé c¸c chÊt cÆn b· cña chuyÓn ho¸ protid. Urª ®−îc tæng hîp ë gan vµ ®µo th¶i qua thËn. Nång ®é urª m¸u b×nh th−êng 20-30 mg% hay 3,537 mmol/l chiÕm kho¶ng 50% tæng sè c¸c chÊt nit¬ phi protid, nång ®é urª thay ®æi theo chÕ ®é ¨n vµ bÖnh lý thËn. • Acid uric: lµ s¶n phÈm tho¸i ho¸ cña nh©n purin. B×nh th−êng nång ®é acid uric m¸u lµ 3 - 7 mg% hay 190 - 420 µmol/ l, nång ®é nµy gÇn b·o hoµ, cho nªn nÕu t¨ng n÷a sÏ g©y l¾ng ®äng muèi urat thµnh c¸c côc nh− trong bÖnh Goutte. • Bilirubin: lµ s¶n phÈm tho¸i ho¸ cña hemoglobin. Trong m¸u bilirubin chñ yÕu ë d¹ng tù do víi nång ®é 2 - 8 mg/ l (bilirubin toµn phÇn 10 mg/l hay 5 - 17 mol/ l). 12 • Creatinin vµ creatin: cã gi¸ trÞ gièng urª. B×nh th−êng nång ®é creatin tõ 1 ®Õn 1,5 mg/l vµ creatinin 6 - 12 mg/l (tæng l−îng tõ 5-11,5 mg/l hay 44 - 100 µmol/ l). Creatinin t¨ng trong c¸c bÖnh vÒ thËn. • NH3 b×nh th−êng NH3 rÊt Ýt ≈ 15γ%, NH3 t¨ng trong bÖnh gan giai ®o¹n cuèi, tiÒn h«n mª vµ h«n mª gan, báng nÆng vµ xuÊt huyÕt tiªu ho¸ ë ng−êi x¬ gan. - C¸c enzym huyÕt thanh: c¸c enzym trong huyÕt thanh gåm 3 nhãm: • C¸c enzym huyÕt thanh cã chøc n¨ng lµ c¸c enzym ®−îc bµi tiÕt vµo m¸u vµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng xóc t¸c cña chóng trong m¸u. §¹i diÖn cho c¸c enzym nµy lµ c¸c enzym g©y ®«ng m¸u, pseudo-cholinesterase, lipase… Nãi chung nång ®é c¸c enzym nµy t−¬ng ®èi cao trong huyÕt thanh so víi c¸c m« kh¸c. • C¸c enzym huyÕt thanh kh«ng cã chøc n¨ng lµ c¸c enzym ®−îc bµi tiÕt vµo m¸u nh−ng kh«ng ho¹t ®éng v× chóng kh«ng cã c¬ chÊt trong huyÕt thanh. Nång ®é c¸c enzym nµy thÊp h¬n nhiÒu (hµng triÖu lÇn) so víi nång ®é cña chóng trong c¸c m«. • C¸c enzym cã nguån gèc tÕ bµo gåm: c¸c enzym khu tró ë bµo t−¬ng nh− LDH, aldolase, c¸c enzym võa cã ë bµo t−¬ng võa cã ë ty thÓ lµ AST, c¸c enzym cã nguån gèc ty thÓ GLDH, OCT, enzym cã nguån gèc lysosom lµ phosphatase acid, β glucuronidase… C¸c enzym nµy ®−îc quan t©m nhiÒu h¬n v× khi t¨ng ho¹t tÝnh cña chóng trong huyÕt thanh ph¶n ¸nh tr¹ng th¸i chøc n¨ng vµ bÖnh lý cña c¸c c¬ quan t−¬ng øng. 2.3.6. Mét sè ®Æc ®iÓm lý ho¸ cña protein huyÕt t−¬ng liªn quan ®Õn c¸c kü thuËt chiÕt t¸ch c¸c thµnh phÇn protein huyÕt t−¬ng: §Ó t¸ch ®−îc c¸c thµnh phÇn protein, ng−êi ta chó ý ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm lý ho¸ cña huyÕt t−¬ng (5, 24, 61). - §iÓm ®¼ng ®iÖn cña protein: mçi protid huyÕt t−¬ng ®Òu cã ®iÓm ®¼ng ®iÖn (isoelectric) t−¬ng øng víi pH. Khi ®ã protein trë nªn trung tÝnh vÒ ®iÖn tÝch, kh«ng sinh ra vµ còng kh«ng cè ®Þnh H+. - TÝnh hoµ tan cña protein: tÝnh hoµ tan nµy chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè: • TÝnh hoµ tan trong dung dÞch muèi, ®é hoµ tan muèi thÊp th× ®é hoµ tan protein gi¶m vµ ng−îc l¹i; • ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é: ®é hoµ tan t¨ng khi nhiÖt ®é t¨ng - ng−îc l¹i nhiÖt ®é thÊp ®é hoµ tan gi¶m. 13