Tài liệu Nghiên cứu một số chỉ tiêu sinh học và năng lực trí tuệ của học sinh miền núi từ 11 đến 17 tuổi tỉnh vĩnh phúc và phú thọ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ----------------- NGUYỄN THỊ BÍCH NGỌC NGHIÊN CỨU MỘT SỐ CHỈ TIÊU SINH HỌC VÀ NĂNG LỰC TRÍ TUỆ CỦA HỌC SINH MIỀN NÚI TỪ 11 ĐẾN 17 TUỔI TỈNH VĨNH PHÚC VÀ PHÚ THỌ LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC HÀ NỘI - 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ----------------- NGUYỄN THỊ BÍCH NGỌC NGHIÊN CỨU MỘT SỐ CHỈ TIÊU SINH HỌC VÀ NĂNG LỰC TRÍ TUỆ CỦA HỌC SINH MIỀN NÚI TỪ 11 ĐẾN 17 TUỔI TỈNH VĨNH PHÚC VÀ PHÚ THỌ Chuyên ngành : Sinh lí ngƣời và động vật Mã số : 62.42.30.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS. TSKH. Tạ Thúy Lan PGS.TS. Lê Đình Trung HÀ NỘI - 2013 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU………………………………………………………………………………... CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU…………………..................... 1.1. KHÁI QUÁT VỀ CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ EM..................... 1.2. TUỔI DẬY THÌ CỦA TRẺ EM................................................................................ 1.2.1. Cơ sở lý luận về tuổi dậy thì.............................................................................. 1.2.2. Các nghiên cứu về dậy thì................................................................................... 1.3. CÁC CHỈ SỐ HÌNH THÁI – THỂ LỰC CỦA TRẺ EM ......................................... 1.3.1. Chỉ số hình thái - thể lực của trẻ em................................................................... 1.3.2. Các nghiên cứu về chỉ số hình thái - thể lực của trẻ em Việt Nam.................... 1.4. CÁC CHỈ SỐ CHỨC NĂNG CỦA TRẺ EM............................................................ 1.4.1. Đặc điểm chỉ số chức năng của trẻ em................................................................ 1.4.2. Các nghiên cứu về chức năng tuần hoàn của trẻ em Việt Nam.......................... 1.4.3. Các nghiên cứu về chức năng hô hấp của trẻ em Việt Nam............................... 1.4.4. Các nghiên cứu về thời gian phản xạ cảm giác-vận động của trẻ em Việt Nam 1.5. NĂNG LỰC TRÍ TUỆ CỦA TRẺ EM...................................................................... 1.5.1. Trí tuệ của trẻ em................................................................................................ 1.5.2. Trí nhớ ngắn hạn của trẻ em............................................................................... 1.5.3. Khả năng chú ý của trẻ em.................................................................................. CHƢƠNG 2. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU…............................ 2.1. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU................................................................................... 2.1.1. Đối tƣợng nghiên cứu......................................................................................... 2.1.2. Đặc điểm của ngƣời Mƣờng và Sán Dìu ở tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ............ 2.2. C.ÁC CHỈ SỐ NGHIÊN CỨU.................................................................................. 2.3. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.............................................................................. 2.3.1. Thiết kế nghiên cứu............................................................................................. 2.3.2. Phƣơng pháp tính tuổi......................................................................................... 2.3.3. Phƣơng pháp chọn mẫu và cỡ mẫu..................................................................... 2.3.4. Phƣơng pháp nghiên cứu các chỉ số sinh học..................................................... 2.3.5. Phƣơng pháp nghiên cứu trí tuệ, trí nhớ và khả năng chú ý............................. 2.3.6. Phƣơng pháp xử lý số liệu.................................................................................. CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU......................................................................... 3.1. TUỔI DẬY THÌ CỦA HỌC SINH........................................................................... 3.1.1. Tuổi dậy thì của học sinh nữ............................................................................... 3.1.2. Tuổi dậy thì của học sinh nam............................................................................. 3.2. MỘT SỐ CHỈ SỐ HÌNH THÁI - THỂ LỰC CỦA HỌC SINH TỪ 11 - 17 TUỔI....... 3.2.1. Chiều cao đứng của học sinh.............................................................................. 1 4 4 6 6 9 11 11 12 16 16 18 19 21 22 22 25 26 30 30 30 30 32 32 32 32 32 33 37 39 40 40 40 42 43 43 3.2.2. Cân nặng của học sinh............................................................................................ 3.2.3. Vòng ngực trung bình của học sinh........................................................................ 3.2.4. Chỉ số BMI của học sinh......................................................................................... 3.2.5. Chỉ số Pignet của học sinh...................................................................................... 3.3. CÁC CHỈ SỐ CHỨC NĂNG CỦA MỘT SỐ HỆ THỐNG CƠ QUAN CỦA HỌC SINH TỪ 11 - 17 TUỔI................................................................................................... 3.3.1. Một số chỉ số chức năng tuần hoàn của học sinh................................................ 3.3.2. Một số chỉ số chức năng hô hấp của học sinh.................................................... 3.3.3. Thời gian phản xạ cảm giác - vận động của học sinh........................................ 3.4. NĂNG LỰC TRÍ TUỆ CỦA HỌC SINH TỪ 11 - 17 TUỔI................................... 3.4.1. Chỉ số IQ của học sinh........................................................................................ 3.4.2. Trí nhớ ngắn hạn của học sinh............................................................................. 3.4.3. Khả năng chú ý của học sinh............................................................................... 3.5. MỐI LIÊN QUAN GIỮA CÁC CHỈ SỐ NGHIÊN CỨU......................................... 3.5.1. Mối liên quan giữa các chỉ số thể lực và chức năng của học sinh..................... 3.5.2. Mối liên quan giữa chỉ số IQ với trí nhớ ngắn hạn của học sinh....................... 3.5.2. Mối liên quan giữa chỉ số IQ với khả năng chú ý của học sinh......................... 3.5.3. Mối liên quan giữa chỉ số IQ với TGPX cảm giác – vận động của học sinh..... CHƢƠNG 4. BÀN LUẬN................................................................................................ 4.1. TUỔI DẬY THÌ CỦA HỌC SINH........................................................................... 4.2. CÁC CHỈ SỐ HÌNH THÁI - THỂ LỰC CỦA HỌC SINH...................................... 4.3. CHỨC NĂNG TUẦN HOÀN, HÔ HẤP VÀ PHẢN XẠ CỦA HỌC SINH........... 4.3.1. Một số chỉ số chức năng tuần hoàn của học sinh............................................... 4.3.2. Một số chỉ số chức năng hô hấp của học sinh.................................................... 4.3.3. Thời gian phản xạ cảm giác - vận động của học sinh........................................ 4.4. NĂNG LỰC TRÍ TUỆ CỦA HỌC SINH................................................................. 4.5. MỐI TƢƠNG QUAN GIỮA CÁC CHỈ SỐ.............................................................. KẾT LUẬN....................................................................................................................... KIẾN NGHỊ...................................................................................................................... TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................. PHỤ LỤC.......................................................................................................................... 46 49 51 54 55 55 59 69 73 73 77 81 82 82 87 88 89 92 92 94 103 103 105 109 112 115 121 123 125 p1 DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Biểu đồ 2.1. Phân loại chỉ số BMI của trẻ em từ 2 đến 20 tuổi (theo WHO)... 35 Biểu đồ 3.1. Đồ thị biểu diễn chiều cao đứng của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính....................................................................................................................... Biểu đồ 3.2. Đồ thị biểu diễn cân nặng trung bình của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính.......................................................................................................... Biểu đồ 3.3. Đồ thị biểu diễn VNTB của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính...... Biểu đồ 3.4. Đồ thị biểu diễn dung tích sống của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính...................................................................................................................... Biểu đồ 3.5. Đồ thị phân tán mô tả mối quan hệ tuyến tính giữa VC và chiều cao theo tuổi của học sinh................................................................................................ Biểu đồ 3.6. Đồ thị phân tán mô tả mối quan hệ tuyến tính giữa chỉ số IQ và thời gian phản xạ thị giác – vận động của học sinh.......................................................... Biểu đồ 3.7. Đồ thị phân tán mô tả mối quan hệ tuyến tính giữa chỉ số IQ và thời gian phản xạ thính giác - vận động của học sinh………...................... 45 48 50 62 85 90 91 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Phân bố đối tượng nghiên cứu………………………………….......... 33 Bảng 2.2. Phân loại thể lực theo chỉ số Pignet................................................ 34 Bảng 2.3. Phân loại mức trí tuệ theo hệ số thông minh (theo D. Wechsler)......... 38 Bảng 3.1. Số lượng học sinh nữ có kinh lần đầu theo lứa tuổi và dân tộc..... 41 Bảng 3.2. Thời điểm học sinh nữ có kinh lần đầu.......................................... 41 Bảng 3.3. Số lượng học sinh nam xuất tinh lần đầu theo lứa tuổi................. 42 Bảng 3.4. Thời điểm xuất tinh lần đầu của học sinh nam............................. 43 Bảng 3.5. Chiều cao đứng trung bình của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính... 44 Bảng 3.6. Cân nặng trung bình của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính... 47 Bảng 3.7. Vòng ngực trung bình của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính 49 Bảng 3.8. Chỉ số BMI của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính…………… 51 Bảng 3.9. Phân bố học sinh theo thể trạng, tuổi, dân tộc và giới tính............ 53 Bảng 3.10. Chỉ số Pignet của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính……….. 54 Bảng 3.11. Tần số tim của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính................. 56 Bảng 3.12. Huyết áp tâm thu của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính..... 57 Bảng 3.13. Huyết áp tâm trương của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính 58 Bảng 3.14. Tần số hô hấp của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính........... 60 Bảng 3.15. Dung tích sống của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính.......... 61 Bảng 3.16. Dung tích sống thở mạnh của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính.................................................................................................................... 63 Bảng 3.17. Thể tích thở tối đa giây đầu của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính………………………………………………………………………………. 65 Bảng 3.18. Chỉ số Tiffeneau của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính........ 66 Bảng 3.19. Chỉ số Gaensler của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính........ 67 Bảng 3.20. Chỉ số Demeny của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính.......... 68 Bảng 3.21. Thời gian phản xạ thị giác – vận động của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính........................................................................................... 70 Bảng 3.22. Thời gian phản xạ thính giác – vận động của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính........................................................................................... 71 Bảng 3.23. Chỉ số IQ của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính................... 74 Bảng 3.24. Phân bố học sinh theo các mức trí tuệ........................................... 76 Bảng 3.25. Trí nhớ ngắn hạn thị giác của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính...... 78 Bảng 3.26. Trí nhớ ngắn hạn thính giác hạn của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính...................................................................................................... 80 Bảng 3.27. Độ tập trung chú ý của học sinh theo tuổi, dân tộc và giới tính... 81 Bảng 3.28. Mức tăng các chỉ số thể lực và chức năng của học sinh từ 11 đến 17 tuổi............................................................................................................... 83 Bảng 3.29. Mô hình hồi quy tuyến tính giữa chiều cao với VC và tuổi của học sinh Kinh........................................................................................................................................ 86 Bảng 3.30. Phương trình hồi quy các thông số chức năng phổi của học sinh 87 Bảng 3.31. Phương trình hồi quy tuyến tính giữa chỉ số IQ với TN ngắn hạn của học sinh..................................................................................................... 88 Bảng 3.32. Phương trình hồi quy tuyến tính giữa chỉ số IQ với KNCY của học sinh............................................................................................................. 88 Bảng 3.33. Phương trình hồi quy tuyến tính giữa chỉ số IQ với TGPX cảm giác - vận động của học sinh............................................................................ 89 Bảng 4.1. Thời điểm có kinh lần đầu của học sinh nữ theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau………………………………………………...................... 92 Bảng 4.2. Thời điểm dậy thì của học sinh nam theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau.......................................................................................................................... 93 Bảng 4.3. Chiều cao đứng của học sinh theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau.......................................................................................................... 95 Bảng 4.4. Cân nặng của học sinh theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau........... 98 Bảng 4.5. Chỉ số BMI của học sinh theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau 99 Bảng 4.6. Vòng ngực trung bình (cm) của học sinh theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau................................................................................................................................... 101 Bảng 4.7. Chỉ số Pignet của học sinh theo các nghiên cứu của các tác giả khác nhau........................................................................................................ 102 Bảng 4.8. Tần số tim (nhịp/phút) của học sinh theo các nghiên cứu của các tác giả khác nhau…...................…………………………………………………… 104 Bảng 4.9. Dung tích sống (lít) của học sinh theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau..... 106 Bảng 4.10. Thời gian phản xạ thị giác – vận động (ms) của học sinh theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau............................................................. 110 Bảng 4.11. Thời gian phản xạ thính giác – vận động (ms) của học sinh theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau............................................................. 111 Bảng 4.12. Trí nhớ ngắn hạn của học sinh theo các tác giả khác nhau.......... 114 Bảng 4.13. Khả năng chú ý (điểm) của học sinh theo nghiên cứu của các tác giả khác nhau.......................................................................................................................... 115 Bảng 4.14. Phương trình hồi quy về mối tương quan giữa dung tích sống với tuổi và chiều cao của học sinh theo các tác giả khác nhau....................... 117 Bảng 4.15. Phương trình hồi quy về mối tương quan giữa FVC với tuổi và chiều cao của học sinh theo các tác giả khác nhau.......................................... 118 Bảng 4.16. Phương trình hồi quy về mối tương quan giữa FEV1 với tuổi và chiều cao của học sinh theo các tác giả khác nhau.......................................... 118 1 MỞ ĐẦU Nghiên cứu về mặt sinh học của con ngƣời là một hƣớng nghiên cứu cơ bản và rất rộng lớn, đòi hỏi sự tham gia của nhiều nhà khoa học thuộc các chuyên ngành khác nhau nhƣ y học, sinh học, điều khiển học, hóa học, toán học… Trong thập kỉ 60 - 70 của thế kỉ XX, đã có 2 hội nghị tổng kết về hằng số sinh học ngƣời Việt Nam đƣợc tổng hợp trong cuốn “Hằng số sinh học ngƣời Việt Nam” [76] xuất bản năm 1975, đã giúp ích rất nhiều và đến nay vẫn còn đƣợc dùng để làm tài liệu tham khảo cho nhiều công trình khoa học thuộc các chuyên ngành khác nhau. Trong điều kiện đất nƣớc ta đã và đang đổi mới, nhiều công trình nghiên cứu về các chỉ số sinh học và trí tuệ của trẻ em Việt Nam đã đƣợc tiến hành. Kết quả nghiên cứu đƣợc trình bày trong các tạp chí, tài liệu chuyên ngành [9], [22], [35], [79], [80], [81]. Đặc biệt là công trình nghiên cứu của các tác giả trong nhóm đề tài “Nghiên cứu đặc điểm sinh thể con ngƣời Việt Nam, tình trạng dinh dƣỡng và các biện pháp nâng cao chất lƣợng sức khoẻ”, mã số KX - 07 - 07 do Lê Nam Trà làm chủ nhiệm đề tài [71], [72], [73], [74] và nhóm đề tài “Nghiên cứu các chỉ tiêu sinh học và trí tuệ của học sinh và sinh viên” do Tạ Thuý Lan làm chủ nhiệm đề tài [37], [38], [39], [40], [41]. Các công trình nghiên cứu trên đã đóng góp rất nhiều vào việc xác định các chỉ số sinh học và trí tuệ của ngƣời Việt Nam cũng nhƣ việc hoạch định chiến lƣợc giáo dục - đào tạo nguồn nhân lực tƣơng lai của đất nƣớc. Tuy nhiên, số lƣợng các công trình nghiên cứu về chỉ số sinh học và năng lực trí tuệ của trẻ em chƣa dàn trải đều trên các vùng miền của đất nƣớc. Trẻ em ở khu vực miền núi có những điều kiện phát triển về tầm vóc và trí tuệ vẫn còn nhiều khó khăn, đặc biệt là học sinh các dân tộc ít ngƣời. Vì vậy, việc mở rộng phạm vi nghiên cứu nhằm cung cấp thêm số liệu về các chỉ tiêu hình thái - thể lực, chức năng sinh lí và năng lực trí tuệ của học sinh các dân tộc ở Việt Nam sẽ góp phần cung cấp các dữ liệu khoa học là cơ sở đề xuất các giải pháp đúng đắn trong hoạch định chiến lƣợc, cải tiến phƣơng pháp giáo dục, rèn luyện thể chất cho học sinh. Vĩnh Phúc và Phú Thọ là hai tỉnh thuộc khu vực trung du miền núi, nơi có đồng bào thuộc nhiều dân tộc sinh sống, trong đó có dân tộc Kinh, Sán Dìu và Mƣờng. Chính vì vậy, việc xác định các chỉ tiêu sinh học và năng lực trí tuệ 2 của học sinh một số dân tộc đang sinh sống tại hai tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ là cần thiết. Vì lí do này, chúng tôi thực hiện đề tài: “Nghiên cứu một số chỉ tiêu sinh học và năng lực trí tuệ của học sinh miền núi từ 11 đến 17 tuổi tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ” nhằm các mục tiêu sau: 1. Xác định tuổi dậy thì và một số chỉ số hình thái - thể lực, một số chỉ số chức năng (tuần hoàn, hô hấp, phản xạ) của học sinh từ 11 đến 17 tuổi ở tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ. 2. Đánh giá một số chỉ số về năng lực trí tuệ của học sinh từ 11 đến 17 tuổi ở tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ. 3. Xác định mối liên quan giữa các chỉ số hình thái thể lực với chỉ số chức năng hô hấp, giữa chỉ số IQ với thời gian phản xạ cảm giác - vận động, giữa chỉ số IQ với độ tập trung chú ý và với trí nhớ ngắn hạn của học sinh từ 11 đến 17 tuổi ở tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ. Để đạt được các mục tiêu trên chúng tôi đã thực hiện các nhiệm vụ cụ thể sau đây: - Xác định thời điểm dậy thì của học sinh dân tộc Kinh, Mƣờng và Sán Dìu từ 11 - 17 tuổi. - Xác định một số chỉ số hình thái - thể lực nhƣ chiều cao đứng (cm), cân nặng (kg), vòng ngực trung bình (cm), chỉ số Pignet và chỉ số BMI của học sinh dân tộc Kinh, Mƣờng và Sán Dìu từ 11 - 17 tuổi. - Xác định các chỉ số chức năng tuần hoàn (tần số tim, huyết áp động mạch), chức năng hô hấp (tần số hô hấp, dung tích sống, dung tích sống thở mạnh, thể tích thở tối đa giây đầu, chỉ số Tiffeneau, chỉ số Gaensler, chỉ số Demeny) và thời gian phản xạ cảm giác - vận động (ms) của học sinh dân tộc Kinh, Mƣờng và Sán Dìu từ 11 - 17 tuổi. - Đánh giá năng lực trí tuệ và một số chỉ số hoạt động thần kinh nhƣ chỉ số IQ, trí nhớ ngắn hạn, khả năng chú ý của học sinh dân tộc Kinh, Mƣờng và Sán Dìu từ 11 - 17 tuổi ở tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ. - Nghiên cứu mối liên quan giữa các chỉ số hình thái - thể lực với các chỉ số chức năng, giữa chỉ số IQ với thời gian phản xạ cảm giác - vận động, giữa chỉ số IQ 3 với trí nhớ ngắn hạn và khả năng chú ý của học sinh từ 11 - 17 tuổi dân tộc Kinh, Mƣờng và Sán Dìu. Ý nghĩa khoa học của luận án là xác định đƣợc sự phát triển một số chỉ số hình thái - thể lực, chỉ số chức năng tuần hoàn, hô hấp, thần kinh, tuổi dậy thì và năng lực trí tuệ của học sinh các dân tộc Kinh, Mƣờng và Sán Dìu đang học tại một số trƣờng phổ thông trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ. Các số liệu trong đề tài có thể đƣợc dùng làm tài liệu tham khảo trong các công trình nghiên cứu và giảng dạy về đặc điểm phát triển của trẻ em lứa tuổi học đƣờng nhằm nâng cao chất lƣợng công tác chăm sóc, giáo dục và bảo vệ trẻ em. Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, luận án này gồm 4 chƣơng: Chƣơng 1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu; Chƣơng 2. Đối tƣợng và phƣơng pháp nghiên cứu; Chƣơng 3. Kết quả nghiên cứu; Chƣơng 4. Bàn luận. 4 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU 1.1. KHÁI QUÁT VỀ CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ EM Một trong số những đặc điểm cơ bản của cơ thể con ngƣời là quá trình sinh trƣởng và phát triển. Hai quá trình này xảy ra liên tục từ lúc trứng mới thụ tinh cho đến chết. Quá trình sinh trƣởng và phát triển liên quan mật thiết với nhau. Sinh trƣởng là sự biến đổi về số lƣợng và kích thƣớc tế bào, còn phát triển là sự tổng hợp các biến đổi liên tục về chất, những biến đổi về hình thái và chức năng của tất cả các cơ quan trong cơ thể từ khi sinh ra cho đến lúc chết. Trong cơ thể trẻ em, quá trình sinh trƣởng và phát triển diễn ra không đồng đều, có giai đoạn tăng trƣởng nhanh xen kẽ với các giai đoạn tăng trƣởng chậm. Trong đó, mỗi giai đoạn đều có những đặc điểm về hình thái giải phẫu, chức năng sinh lí khác nhau. Vì vậy, các nhà khoa học đã phân chia quá trình phát triển cá thể của trẻ em thành một số thời kì [2], [14], [45]. Dựa vào các dấu hiệu hình thái và nhân chủng, Bunak V.V (1965) phân chia quá trình phát triển của trẻ em thành các thời kì (theo [74]). Trong đó, trẻ em lứa tuổi 11 - 17 tuổi đƣợc xếp vào ba thời kì: - Từ 11 - 12 tuổi thuộc thời kì tuổi thơ thứ hai. - Từ 13 - 16 tuổi (đối với nam) và 12 - 15 tuổi (đối với nữ) là thời kì dậy thì. - Từ 15 - 17 tuổi thuộc đầu giai đoạn vị thành niên. Năm 1965, các nhà khoa học của Viện Hàn lâm Sƣ phạm Liên Xô (cũ) phân chia các giai đoạn phát triển của trẻ em về cơ bản cũng gần giống Bunak V.V. (theo [45]). Theo cách phân chia này thì trẻ em lứa tuổi 11 - 17 thuộc 3 nhóm: - Nhóm thứ nhất, từ 11 - 12 tuổi (nam) và 11 tuổi (nữ) thuộc thời kì tuổi thơ thứ 2. - Từ 13 - 16 tuổi (nam) và 12 - 15 tuổi (nữ) là thời kì dậy thì. - Còn 17 tuổi (nam) và 16 - 17 tuổi (nữ) thuộc thời kì thanh niên. Ở Việt Nam, nhiều nhà nghiên cứu về giáo dục học, sinh học và y học đã lựa chọn cách phân chia thời kì phát triển của con ngƣời theo cách riêng. Nguyễn Bát Can cho rằng, quá trình phát triển cá thể của con ngƣời có những thời kì khác nhau [4]. Theo cách phân chia của ông, thì trẻ em từ 11 - 17 tuổi thuộc 2 nhóm sau: 5 - Nhóm thứ nhất từ 11 - 14 tuổi thuộc thời kì nhi đồng. - Nhóm thứ hai từ 15 - 17 tuổi là thời kì thanh xuân. Các tác giả của Bộ môn Nhi khoa trƣờng Đại học Y Dƣợc Hà Nội cũng đƣa ra sơ đồ phân chia các giai đoạn phát triển cá thể của con ngƣời [2]. Theo sơ đồ này, trẻ em từ 11 - 17 tuổi thuộc hai giai đoạn: - Từ 11 - 12 tuổi thuộc giai đoạn học sinh lớp dƣới. - Còn từ 13 - 17 tuổi là giai đoạn dậy thì. Tạ Thúy Lan và Trần Thị Loan cho rằng, cách phân chia của viện Hàn lâm Sƣ phạm Liên Xô phù hợp với đặc điểm lứa tuổi của ngƣời Việt Nam và có thể ứng dụng trong hệ thống giáo dục trẻ em Việt Nam [45]. Nhƣ vậy, trẻ em từ 11 - 17 tuổi thuộc 3 thời kì phát triển cá thể: - Thời kì đầu từ 11 - 12 tuổi thuộc cuối thời kì học sinh nhỏ. - Từ 13 - 15 tuổi (nữ) và 13 - 16 tuổi (nam) là thời kì dậy thì. - Còn từ 15 - 17 tuổi là giai đoạn đầu của thời kì vị thành niên. Trong mỗi thời kì, sự phát triển của cơ thể có những đặc điểm riêng. Cuối thời kì học sinh nhỏ có sự phân biệt giới tính về hình dáng và kích thƣớc cơ thể. Sự tăng trƣởng về chiều cao diễn ra nhanh nhƣng mức độ tăng trƣởng ở nữ cao hơn ở nam. Đến 11 tuổi nữ vƣợt nam về chiều cao và cân nặng, tạo thành điểm giao chéo thứ nhất của đƣờng cong tăng trƣởng [45]. Tuổi dậy thì của trẻ em có sự khác biệt giữa các vùng, giữa các cá thể và theo giới tính. Dƣới tác dụng của hoocmon testosteron, cơ thể trẻ em nam lớn nhanh và xuất hiện các đặc tính sinh dục nam thứ phát, túi tinh và tuyến tiền liệt phát triển, cơ nở nang, da thô dày. Còn ở nữ, dƣới tác dụng của hoocmon estrogen và progesteron, chuyển hóa của cơ thể tăng, cơ thể phát triển nhanh cả về chiều cao lẫn khối lƣợng. Các cơ quan sinh dục nhƣ tử cung, vòi trứng, âm đạo, âm hộ, tuyến vú phát triển về kích thƣớc và chức năng. Trong giai đoạn này, mỗi năm chiều cao của trẻ em tăng thêm khoảng 5 - 8 cm, khối lƣợng cơ thể tăng 4 - 8 kg. Mở đầu thời kì này là giai đoạn nhảy vọt đặc biệt của quá trình phát triển cơ thể. Chiều cao của nam tăng nhanh và đến 13 - 14 tuổi vƣợt hẳn chiều cao của nữ tạo thành điểm giao 6 chéo thứ 2 trên đƣờng cong tăng trƣởng. Cuối thời kì dậy thì, kích thƣớc cơ thể đạt 90 - 97% giá trị lớn nhất, các chức năng sinh lí cơ bản nhƣ hô hấp, tuần hoàn... đã gần giống ở ngƣời trƣởng thành [96]. Trong giai đoạn đầu vị thành niên, kích thƣớc cơ thể và chức năng sinh lí của các cơ quan đã gần giống của ngƣời trƣởng thành. Trong giai đoạn này diễn ra sự hình thành, hoàn thiện cảm xúc, trí tuệ và nhân cách [81]. 1.2. TUỔI DẬY THÌ CỦA TRẺ EM 1.2.1. Cơ sở lí luận về tuổi dậy thì 1.2.1.1. Dậy thì nam Dậy thì là một thời kì có những biến động lớn về thể chất, chức năng, tâm lí và đặc biệt là hoạt động chức năng của hệ thống sinh sản. Ở trẻ nam, mốc để đánh dấu tuổi dậy thì bắt đầu đó là thể tích tinh hoàn tăng trên 4 ml, còn mốc để đánh dấu thời điểm dậy thì chính thức là lần xuất tinh đầu tiên. Tuy nhiên, rất khó xác định chính xác về thời điểm xuất tinh lần đầu tiên vì các em ít để ý (thƣờng là mộng tinh). Tuổi dậy thì hoàn toàn của nam khoảng 15-16 tuổi (đối với trẻ em Việt Nam) [2]. Những biến đổi trong thời kì dậy thì:Vào thời kì này, dƣới tác dụng của hoóc môn sinh dục nam (testosteron) phối hợp cùng các hoóc môn tăng trƣởng khác, cơ thể đứa trẻ phát triển nhanh, đặc biệt khối lƣợng cơ tăng nhanh. Từ khi đứa trẻ sinh ra, tuyến sinh dục nam (tinh hoàn) im lặng cho tới lúc này mới bắt đầu hoạt động. Tinh hoàn bắt đầu sản sinh tinh trùng và bài tiết testosteron. Dƣới tác dụng của testosteron, cơ thể lớn nhanh và xuất hiện các đặc tính sinh dục nam thứ phát nhƣ dƣơng vật to lên, túi tinh và tuyến tiền liệt phát triển, cơ nở nang, da thô dày, giọng nói trầm. Đứa trẻ bắt đầu có khả năng hoạt động tình dục và sinh sản [32]. Cơ chế dậy thì: Trƣớc kia, ngƣời ta cho rằng dậy thì là thời điểm tinh hoàn “chín”. Sau này khi phát hiện ra các hoóc môn hƣớng sinh dục của tuyến yên ngƣời ta lại cho rằng nguyên nhân của dậy thì là “sự chín” của tuyến yên. Ngày nay, với các thực nghiệm ghép tinh hoàn và tuyến yên của động vật non vào động vật trƣởng thành ngƣời ta thấy cả hai tuyến đó đều có khả năng hoạt động nhƣ của động vật 7 trƣởng thành nếu có những kích thích phù hợp. Không những thế, ngay cả vùng dƣới đồi cũng có khả năng bài tiết đủ lƣợng GnRH. Tuy nhiên, trong thực tế cả ba vùng này đều không hoạt động trong suốt thời kì từ sau khi sinh đến trƣớc tuổi dậy thì vì thiếu một tín hiệu kích thích đủ mạnh từ các trung tâm phía trên vùng dƣới đồi, mà ngày nay ngƣời ta thƣờng cho rằng trung tâm đó chính là vùng limbic [32]. 1.2.1.2. Dậy thì nữ Sau khi trẻ gái ra đời, buồng trứng không hoạt động cho tới khi nhận đƣợc kích thích phù hợp từ tuyến yên. Hai buồng trứng bắt đầu hoạt động, thể hiện bằng hoạt động sinh giao tử và bài tiết hoóc môn sinh dục nữ dẫn đến những thay đổi về thể chất, tâm lí, sự trƣởng thành và hoàn thiện về chức năng sinh dục. Thời kì phát triển và trƣởng thành này đƣợc gọi là dậy thì [2]. Những biến đổi về cơ thể: Trong thời kì này cơ thể các em gái phát triển nhanh về chiều cao cũng nhƣ khối lƣợng. Cơ thể trở nên cân đối, mềm mại, thân hình có đƣờng cong do lớp mỡ dƣới da phát triển, đặc biệt ở một số vùng nhƣ ngực, mông, khung chậu nở rộng hơn. Xuất hiện một số đặc tính sinh dục thứ cấp nhƣ hệ thống lông mu, lông nách. Tâm lí cũng có những biểu hiện thay đổi so với trƣớc nhƣ xấu hổ khi đứng trƣớc bạn khác giới, hay tƣ lự và ít nghịch ngợm hơn, ý tứ hơn trong cách cƣ xử [45]. Chức năng sinh giao tử của buồng trứng bắt đầu hoạt động. Hàng tháng, dƣới tác dụng của hoóc môn tuyến yên, các nang trứng nguyên thuỷ phát triển, có khả năng tiến tới chín và phóng noãn. Nhƣ vậy từ thời kì này, các em gái bắt đầu có khả năng sinh con. Tuy nhiên, vì chức năng của các cơ quan thuộc hệ thống sinh sản chƣa phát triển thành thục nên chƣa đủ khả năng mang thai, nuôi con vì vậy cần tƣ vấn cho các em cách ứng xử trong quan hệ với bạn khác giới, cách phòng tránh thai, phòng tránh các bệnh lây nhiễm qua đƣờng tình dục [58]. Chức năng nội tiết của buồng trứng thể hiện là buồng trứng bắt đầu tiết hoóc môn sinh dục estrogen và progesteron. Dƣới tác dụng của 2 hoóc môn này, chuyển 8 hóa của cơ thể tăng, cơ thể phát triển nhanh, các cơ quan sinh dục nhƣ tử cung, vòi trứng, âm đạo, âm hộ, tuyến vú phát triển về kích thƣớc và chức năng [32]. Một dấu hiệu đặc biệt quan trọng đánh dấu em gái đã dậy thì chính thức đó là xuất hiện kinh nguyệt hàng tháng. Tất cả những biến đổi về cơ thể, tâm lí và hoạt động của hệ thống sinh sản đều do tác dụng của các hoóc môn hƣớng sinh dục của tuyến yên và các hoóc môn của buồng trứng. Các dấu hiệu dậy thì ở nữ thƣờng thể hiện rõ rệt hơn ở nam giới [60]. Thời gian xuất hiện dậy thì: Tuổi dậy thì không phải là một thời điểm mà là một khoảng thời gian có thể thay đổi theo từng cá thể nhƣng thƣờng kéo dài 3 - 4 năm. Thời điểm bắt đầu dậy thì ở nữ thƣờng đƣợc đánh dấu bằng biểu hiện tuyến vú bắt đầu phát triển. Ở Việt Nam, thời điểm này thƣờng vào lúc 8 - 10 tuổi. Thời điểm dậy thì chính thức đƣợc đánh dấu bằng lần có kinh đầu tiên, ở ngƣời Việt Nam vào khoảng 13 - 14 tuổi [2], [32], [45]. Cơ chế dậy thì: Ở nữ, buồng trứng có khả năng bài tiết hoóc môn sinh dục, nhƣng trong thực tế tuyến này không hoạt động cho tới tuổi dậy thì khi nhận đƣợc tín hiệu của hoóc môn hƣớng sinh dục từ tuyến yên. Thời gian dậy thì chính là khoảng thời gian phát triển mối liên hệ giữa vùng dƣới đồi - tuyến yên - tuyến sinh dục hoàn chỉnh [45]. Chu kì kinh nguyệt là sự biến đổi về cấu trúc, chức năng của buồng trứng dẫn tới sự chảy máu có chu kì do bong niêm mạc tử cung dƣới tác dụng của các hoóc môn tuyến yên và buồng trứng. Độ dài của chu kì kinh nguyệt là khoảng thời gian tính từ ngày bắt đầu hành kinh kì này đến ngày bắt đầu hành kinh kì sau. Độ dài của chu kì kinh nguyệt ở phụ nữ Việt Nam thƣờng là 28-30 ngày [16]. Khoảng 2 ngày cuối cùng của chu kì, hoàng thể đột nhiên bị thoái hóa, nồng độ estrogen và progesteron đột ngột giảm xuống mức rất thấp. Kinh nguyệt xuất hiện do sự giảm đột ngột nồng độ hai hoóc môn sinh dục nữ, đặc biệt là progesteron. Do nồng độ hoóc môn giảm, niêm mạc tử cung bị thoái hóa tới 65% chiều dày. Các động mạch xoắn co thắt do tác dụng của các sản phẩm đƣợc bài tiết từ niêm mạc bị thoái hóa, trong đó có prostaglandin. Một mặt do các động mạch nuôi dƣỡng lớp niêm mạc chức năng bị co thắt gây tình trạng thiếu máu, mặt khác do thiếu tác dụng kích thích của hoóc môn 9 nên lớp niêm mạc này bắt đầu hoại tử đặc biệt là các mạch máu. Kết quả là mạch máu bị tổn thƣơng và máu chảy đọng lại dƣới lớp niêm mạc chức năng. Vùng chảy máu lan rộng nhanh trong 24-36 giờ và lớp niêm mạc bị hoại tử sẽ tách khỏi tử cung. Sau khoảng 48 giờ kể từ lúc xảy ra hiện tƣợng chảy máu, toàn bộ lớp niêm mạc chức năng bong ra [60]. 1.2.2. Các nghiên cứu về dậy thì Từ 1976 đến 1988, Đinh Kỷ, Lƣơng Bích Hồng, Cao Quốc Việt, Nguyễn Nguyệt Nga và Nguyễn Thu Nhạn đã nghiên cứu những biến đổi của cơ thể ở lứa tuổi dậy thì trên một số lƣợng lớn học sinh tiểu học và THCS thuộc nhiều tỉnh, thành phố nhƣ Hà Nội, Hồ Chí Minh,Thái Bình, Hà Nam Ninh... Các chỉ số đƣợc nghiên cứu là tuổi có kinh lần đầu, kích thƣớc tinh hoàn, tuổi phát triển tuyến vú, lông mu, lông nách, xuất tinh lần đầu [34], [36], [58]. Năm 1989, Đào Huy Khuê và cs nghiên cứu trên 1.478 học sinh lứa tuổi 6 17, trong đó có 750 nam và 728 nữ ở thị xã Hà Đông. Kết quả cho thấy, tuổi có kinh lần đầu của nữ sinh Hà Đông là 13 năm 8,6 tháng, tuổi dậy thì chính thức của nam là 15 - 16. Các dấu hiệu chính và phụ về tuổi dậy thì của nữ xuất hiện sớm hơn của nam từ 1 - 3 năm. Tuy nhiên, đặc điểm phát dục biến động theo từng cá thể, các dấu hiệu sinh dục của tuổi dậy thì xuất hiện rải rác nhiều năm và ngay ở tuổi 17 vẫn có những học sinh chƣa bƣớc vào dậy thì chính thức hoặc chƣa đạt mức ngƣời trƣởng thành. Các tác giả còn nhận thấy, tuổi trung bình có kinh lần đầu và các dấu hiệu sinh dục phụ ở nữ sinh Hà Đông đến sớm hơn so với nữ sinh và thiếu nữ nông thôn trƣớc đây. Có lẽ, điều này liên quan chặt chẽ đến điều kiện sống ở thành thị và sự phát triển kinh tế - xã hội tốt hơn qua các năm [31], [32]. Năm 1996, Phan Thị Sang đã nghiên cứu một số chỉ số sinh lí, sinh dục - kích thƣớc nhân trắc với việc có kinh nguyệt ở nữ sinh thành phố Huế đã cho thấy, chiều cao đứng và cân nặng của nhóm nữ sinh đã có kinh nguyệt vƣợt trội hơn so với các em chƣa có kinh nguyệt cùng lứa tuổi. Một kết quả nghiên cứu khác của tác giả cho thấy, tuổi có kinh lần đầu trung bình của các cô gái ở Huế trong thập kỉ 90 là 13,6. 10 Tác giả nhận định rằng, tuổi có kinh lần đầu của nữ sinh ngày càng xuất hiện sớm hơn so với trƣớc [60]. Trong dự án nghiên cứu một số chỉ tiêu sinh học ngƣời Việt Nam bình thƣờng thập kỉ 90 thế kỉ XX, Cao Quốc Việt và cs nghiên cứu về tuổi dậy thì ở trẻ em và các yếu tố ảnh hƣởng. Tác giả đƣa ra nhận xét, tuổi dậy thì của các em gái thƣờng đến sớm hơn so với của các em trai khoảng từ 1 - 2 năm. Tuổi dậy thì của trẻ em trong thời điểm nghiên cứu đến sớm hơn so với các kết quả trong “Hằng số sinh học ngƣời Việt Nam” năm 1975 khoảng 1 năm [81]. Năm 1998, khi nghiên cứu sinh lí tuổi dậy thì của học sinh phổ thông các dân tộc ít ngƣời ở tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ, Nguyễn Quang Mai và Nguyễn Thị Lan đƣa ra kết luận, tuổi có kinh nguyệt lần đầu của nữ là 14,3 và tuổi xuất tinh lần đầu của nam là 15,4 [56]. Năm 2002, Nguyễn Phú Đạt đã nghiên cứu sự phát triển dậy thì của 9.585 trẻ lứa tuổi 6 - 17 ở 5 tỉnh miền Bắc Việt Nam và nhận thấy, tuổi dậy thì trung bình của trẻ trai là 13 năm 5 tháng, của trẻ gái là 11 năm 10 tháng. Theo tác giả, một số yếu tố ảnh hƣởng đến tuổi dậy thì nhƣ: trẻ gái dậy thì sớm hơn trẻ trai, trẻ có cân nặng thấp dậy thì muộn, trẻ ở miền núi, nông thôn dậy thì muộn hơn so với trẻ ở thành phố [16]. Năm 2006, Đỗ Hồng Cƣờng nghiên cứu trên học sinh trung học cơ sở các dân tộc ở tỉnh Hòa Bình đã đƣa ra kết luận, tuổi dậy thì của nam dao động từ 13 năm 9 tháng đến 14 năm, tuổi dậy thì của nữ dao động từ 13 năm 4 tháng đến 13 năm 7 tháng. Thời điểm dậy thì hoàn toàn của học sinh dân tộc Dao đến sớm hơn so với các dân tộc Mƣờng, Kinh và Tày [6]. Theo số liệu trong cuốn “Các giá trị sinh học ngƣời Việt Nam bình thƣờng thập kỉ 90 - thế kỉ XX” (GTSH TK90), tuổi có kinh nguyệt lần đầu ở trẻ gái thay đổi theo vùng miền. Ở Hà Nội, tuổi có kinh lần đầu của nữ là 13 năm 2 tháng, ở nông thôn là 14 năm, ở Huế là 13 năm 7 tháng, ở miền núi Thừa Thiên Huế là 14 năm 7 tháng, ở thị xã Đắc Lắk là 13 năm 5 tháng, ở miền núi Đắk Lắk là 13 năm 9 tháng [3]. 11 Nhƣ vậy, dậy thì là giai đoạn không chỉ liên quan với thay đổi các yếu tố bên trong cơ thể mà còn chịu ảnh hƣởng nhiều của các yếu tố khác nhƣ giới tính, chủng tộc, môi trƣờng sống... Ở lứa tuổi dậy thì, trong cơ thể trẻ em diễn ra hàng loạt những biến đổi về hình thái, chức năng và tâm lí. 1.3. CÁC CHỈ SỐ HÌNH THÁI - THỂ LỰC CỦA TRẺ EM 1.3.1. Chỉ số hình thái - thể lực của trẻ em Thể lực gồm nhiều chỉ số phản ánh đặc điểm tổng hợp của cơ thể, có liên quan chặt chẽ với sức lao động và thẩm mĩ của con ngƣời. Sự phát triển thể lực có liên quan tới quá trình thay đổi đặc điểm hình thái, chức năng của cơ thể con ngƣời trong đời sống cá thể, đặc trƣng cho lứa tuổi, giới tính và chủng tộc. Do đó, việc nghiên cứu thể lực ngày càng đƣợc đẩy mạnh cùng với sự phát triển của y - sinh học. Các chỉ số thể lực thƣờng đƣợc nghiên cứu gồm cân nặng, chiều cao đứng, vòng ngực, vòng cánh tay, vòng đùi và các chỉ số nhƣ BMI, Pignet, Broca. Công trình đầu tiên trên thế giới nghiên cứu sự tăng trƣởng một cách hoàn chỉnh ở các lứa tuổi từ 1 đến 25 theo phƣơng pháp cắt ngang là luận án tiến sĩ của Christian Friedrich Jampert - ngƣời Đức (theo [107]). Cũng trong thời gian này Philibert Guerneau de Montbeilard thực hiện nghiên cứu dọc trên con trai mình từ năm 1759 đến năm 1777, phƣơng pháp này đã đƣợc áp dụng cho đến nay (theo [103]). Năm 1942, D’Arcy Thomson đƣa khái niệm về tốc độ tăng trƣởng vào nghiên cứu [88]. Rudolf Martin là ngƣời đặt nền móng cho nhân trắc học hiện đại qua hai tác phẩm nổi tiếng: “Giáo trình về nhân trắc học” và “Kim chỉ nam đo đạc cơ thể và xử lí thống kê”. Trong các công trình này, ông đã đề xuất một số phƣơng pháp và dụng cụ đo đạc một số kích thƣớc của cơ thể, cho đến nay vẫn đƣợc sử dụng [112], [113]. Sau đó, công trình khác của H.P.Bowditch ở Mĩ đƣa ra chuẩn tăng trƣởng của trẻ em Mĩ và lần đầu tiên sử dụng hệ thống bách phân vị trong nghiên cứu tăng trƣởng (theo [72]). Năm 1977, Hiệp hội các nhà tăng trƣởng học đã đƣợc thành lập, đánh dấu một bƣớc phát triển mới cho việc nghiên cứu vấn đề này trên thế giới. Năm 2007, 12 WHO công bố chuẩn tăng trƣởng của trẻ em học đƣờng và ngƣời trƣởng thành, là một mốc quan trọng cho các nghiên cứu ứng dụng các chỉ số hình thái để đánh giá tình trạng dinh dƣỡng và phát triển thể lực của con ngƣời [108], [110]. Nhiều tác giả trong nghiên cứu của mình đƣa ra nhận xét có sự khác nhau về tốc độ tăng trƣởng các chỉ số thể lực giữa nam và nữ theo độ tuổi. Trong giai đoạn từ 7 - 10 tuổi nữ có tốc độ tăng trƣởng cao hơn, còn từ 11 tuổi trở đi tốc độ tăng trƣởng của nam nhanh hơn so với của nữ. Các tác giả cũng đƣa ra nhận xét về một số nguyên nhân ảnh hƣởng đến sự phát triển thể lực của trẻ em, chủ yếu là do chế độ dinh dƣỡng, môi trƣờng và di truyền. Dƣới tác động của điều kiện sống và đặc điểm di truyền, sự phát triển về mặt hình thái và chức năng của cơ thể trẻ em ngày càng hoàn thiện theo tuổi [58], [86], [90]. 1.3.2. Các nghiên cứu về chỉ số hình thái - thể lực của trẻ em Việt Nam Cuốn “Hằng số sinh học ngƣời Việt Nam” (HSSH) [76] xuất bản năm 1975 do Nguyễn Tấn Gi Trọng chủ biên là công trình đầu tiên nêu ra khá đầy đủ các thông số về hình thái - thể lực của ngƣời Việt Nam ở mọi lứa tuổi trong đó có nhóm tuổi 11 - 17 và là chỗ dựa đáng tin cậy cho các nghiên cứu sau này trên ngƣời Việt Nam. Sau khi thống nhất đất nƣớc (1975), các công trình nghiên cứu hình thái - thể lực đã đƣợc triển khai trên toàn quốc. Từ năm 1980 đến 1990, Thẩm Thị Hoàng Điệp nghiên cứu dọc trên 101 học sinh Hà Nội từ 6 - 17 tuổi đã đƣa ra kết luận, chiều cao phát triển mạnh nhất lúc 12 tuổi ở nữ và 13 - 15 tuổi ở nam, cân nặng phát triển mạnh nhất lúc 13 tuổi ở nữ và 15 tuổi ở nam [17]. Năm 1991, Đào Huy Khuê nghiên cứu 36 chỉ tiêu kích thƣớc về sự tăng trƣởng và phát triển cơ thể của 1478 học sinh từ 6 - 17 tuổi ở Thị xã Hà Đông - Hà Sơn Bình đã cho thấy, trong thời kì phát triển tầm vóc từ 6 - 17 tuổi có những giai đoạn phát triển khác nhau và có liên quan tới giới tính [31]. Năm 1992, Nguyễn Văn Lực và cộng sự (cs) nghiên cứu về thể lực của học sinh từ 12 - 16 tuổi ở Bắc Kạn và trƣờng An Ninh III đã cho thấy, trẻ em dân tộc Tày,