Tài liệu Nghiên cứu mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở việt nam

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TRƢƠNG THÙY VÂN NGHIÊN CỨU MỐI LIÊN HỆ GIỮA KẾ TOÁN VÀ THUẾ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ ĐÀ NẴNG, 2019 ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TRƢƠNG THÙY VÂN NGHIÊN CỨU MỐI LIÊN HỆ GIỮA KẾ TOÁN VÀ THUẾ Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 62.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Ngô Hà Tấn PGS. TS. Nguyễn Công Phƣơng ĐÀ NẴNG, 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi tên là Trƣơng Thùy Vân sinh ngày 04/06/1985, tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện. Các nội dung và kết quả nghiên cứu đƣợc trình bày trong luận án là trung thực và chƣa đƣợc công bố bởi bất kỳ tác giả nào hay bất kỳ công trình khoa học nào khác. Tác giả Trƣơng Thùy Vân LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện luận án, ngoài nỗ lực của bản thân, tôi còn nhận đƣợc rất nhiều sự giúp đỡ, động viên từ các tổ chức, cá nhân có liên quan trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu Trƣờng Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng, Ban chủ nhiệm Khoa Kế toán, Phòng Đào tạo và các phòng ban có liên quan đã tạo điều kiện thủ tục cho tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến hai giảng viên hƣớng dẫn là PGS. TS. Ngô Hà Tấn và PGS. TS. Nguyễn Công Phƣơng, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, định hƣớng và đôn đốc tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn GS. TS. Trƣơng Bá Thanh, PGS. TS. Trần Đình Khôi Nguyên, PGS. TS. Đoàn Ngọc Phi Anh, TS. Nguyễn Hữu Cƣờng, đã giúp đỡ tôi trong việc tìm kiếm và thu thập những tài liệu chuyên môn quan trọng phục vụ luận án. Tôi xin cảm ơn các thầy, cô trong Khoa Kế toán, Trƣờng Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng đã nhiệt tình giúp đỡ và đóng góp ý kiến quý báu cho luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy, cô trong Hội đồng chấm luận án Tiến sĩ các cấp đã nhận xét và đóng góp những ý kiến quý báu để luận án đƣợc hoàn chỉnh hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn các đồng nghiệp trong Khoa Kinh tế - Du lịch nói riêng và Trƣờng Đại học Quảng Bình nói chung đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi hoàn thành tốt công tác chuyên môn trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu. Cuối cùng xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến những ngƣời thân trong gia đình và bạn bè đã luôn bên cạnh hỗ trợ, động viên tinh thần và vật chất cho tôi trong quá trình hoàn thành luận án. Tác giả Trƣơng Thùy Vân DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Diễn giải 1 AEC ASEAN Economic Community (Cộng đồng kinh tế ASEAN) 2 AFTA ASEAN Free Trade Area (Khu vực thƣơng mại tự do ASEAN) 3 AMT Alternative Minimum Tax (Thuế suất tối thiểu thay thế) 4 ASEAN Association of Southeast Asian Nations (Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á) 5 BTD Book – Tax Differences (Chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế) 6 BTC Book – Tax Conformity (Phù hợp giữa kế toán và thuế) 7 BCTC Báo cáo tài chính 8 CEO Chief Executive Officer (Giám đốc điều hành) 9 CFO Chief Finance Officer (Giám đốc tài chính) 10 CLTT Chênh lệch tạm thời 11 CLVV Chênh lệch vĩnh viễn 12 CPTPP Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership (Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dƣơng) 13 DA Discretionary Accruals (Biến dồn tích có thể điều chỉnh đƣợc) 14 EM Earning Management (Quản trị lợi nhuận) 15 ETR Effective Tax Rate (Tỷ suất thuế thực tế) 16 EU European Union (Liên minh Châu Âu) 17 FASB Financial Accounting Standards Board (Hội đồng Chuẩn mực kế toán tài chính) 18 FEM Fixed Effect Model (Mô hình tác động cố định) 19 FIN. 48 FASB Interpretation No. 48 (Chuẩn mực số 48) 20 GAAP Generally Accepted Accounting Principles (Các nguyên tắc kế toán chung đƣợc thừa nhận) 21 GTGT Giá trị gia tăng 22 HNX Hanoi Stock Exchange (Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội) 23 HOSE Ho Chi Minh Stock Exchange (Sở giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh) 24 IAS International Accounting standards (Chuẩn mực kế toán quốc tế) 25 IASC International Accounting Standards Committee (Ủy ban chuẩn mực kế toán quốc tế) 26 IFRS International Financial Reporting standards (Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế) 27 IRS The Internal Revenue Service (Sở Thuế vụ của Mỹ) 28 IOSCO International Organization of Securities Commissions (Ủy ban chứng khoán quốc tế) 29 LNKT Lợi nhuận kế toán 30 MLH Mối liên hệ 31 NOL Net Operating Loss (lỗ ròng) 32 OECD Organisation for Economic Co-operation and Development (Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế) 33 PD Permanent Differences (Chênh lệch vĩnh viễn) 34 REM Random Effect Model (Mô hình tác động ngẫu nhiên) 35 ROA Return On Assets (Tỷ suất sinh lời của tài sản) 36 STR Statutory Tax Rate (Tỷ suất thuế danh nghĩa) 37 SXKD Sản xuất kinh doanh 38 TA Total Asset (Tổng tài sản) 39 TD Temporary Differences (Chênh lệch tạm thời) 40 TNCT Thu nhập chịu thuế 41 TNCN Thu nhập cá nhân 42 TNDN Thu nhập doanh nghiệp 43 TPP Trans-Pacific Strategic Economic Partnership Agreement (Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dƣơng) 44 TSTTN Tài sản thuế thu nhập 45 TSCĐ Tài sản cố định 46 TTNHL Thuế thu nhập hoãn lại 47 UTB Unrecognized Tax Benefit (Lợi ích thuế không đƣợc ghi nhận) 48 VAS Vietnam Accounting Standards (Chuẩn mực kế toán Việt Nam) 49 XHCN Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC BẢNG Bảng số Bảng 1.1 Tên bảng Trang Khác biệt về thể chế kinh tế ở các nƣớc Châu Âu và Anglo – 25 Saxon Bảng 1.2 Lợi ích và bất lợi của mối liên hệ giữa kế toán và thuế 29 Bảng 2.1 Khái quát tiến triển của Kế toán và Thuế ở Việt Nam 54 Bảng 2.2 Các dạng liên kết giữa kế toán và thuế trong từng quy định 64 Bảng 2.3 Các đối tƣợng và giao dịch điển hình đƣợc sử dụng để đánh giá 65 mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam Bảng 2.4 Đánh giá mối liên hệ giữa kế toán và thuế thông qua việc đo lƣờng 67 một số đối tƣợng và giao dịch điển hình ở Việt Nam Bảng 2.5 Các khoản mục chi phí tạo nên chênh lệch vĩnh viễn giữa kế toán 81 và thuế Bảng 2.6 Quy định về ghi nhận doanh thu, chi phí tạo nên chênh lệch tạm 88 thời giữa kế toán và thuế Bảng 3.1 Phân loại biến và cách tính toán các biến trong mô hình 107 Bảng 3.2 Phân loại các doanh nghiệp trong mẫu theo lĩnh vực hoạt động 111 Bảng 3.3 Thống kê mô tả các biến trong mô hình 3.1 112 Bảng 3.4 Kết quả ƣớc lƣợng các mô hình hồi quy từ mô hình 3.1 113 Bảng 3.5 Ảnh hƣởng của thuế đến kế toán qua từng năm 116 Bảng 3.6A Thống kê mô tả các biến định lƣợng đƣa vào mô hình 119 Bảng 3.6B Thống kê mô tả các biến nhị phân và biến giả đƣa vào mô hình 119 Bảng 3.7 Tƣơng quan giữa các biến độc lập 121 Bảng 3.8 Kết quả mô hình tác động cố định sai số chuẩn vững 124 Bảng 3.9 Kết quả mô hình tác động cố định sai số vững sau khi đã loại biến 125 Bảng 3.10 Kết quả mô hình tác động cố định sai số vững sau khi đã loại biến 128 và bổ sung thêm biến thời gian DANH MỤC SƠ ĐỒ VÀ BIỂU ĐỒ Số sơ đồ, Tên sơ đồ, biểu đồ biểu đồ Trang Sơ đồ 0.1 Khung nghiên cứu của luận án 9 Sơ đồ 3.1 Dòng tính toán thu nhập (Earnings Computation line) 93 Sơ đồ 3.2 Mô hình khái quát 100 Biểu đồ 3.1 Biến động theo năm của sự chế ngự của thuế đến kế toán 116 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của nghiên cứu Ở các nƣớc Anglo-Saxon nhƣ Úc và Vƣơng quốc Anh, hai bộ quy tắc khác biệt nhau đƣợc sử dụng để đo lƣờng lợi nhuận kinh doanh: một cho mục đích tính thuế thu nhập và một cho mục đích lập báo cáo tài chính. Trong khi đó ở một số quốc gia Châu Âu lục địa nhƣ Pháp, Đức thì hai hệ thống này lại có những sự kết nối nhất định (Tran, 1999). Chính sự khác biệt về thể chế kinh tế chính trị, sự khác nhau về mục tiêu giữa hai hệ thống kế toán và thuế cũng nhƣ lợi ích và bất lợi của mối liên hệ chặt chẽ giữa kế toán và thuế là những nguyên nhân chính làm nảy sinh những quan điểm khác nhau giữa những nhà nghiên cứu ở các nƣớc trên thế giới về mối liên hệ giữa kế toán và thuế. Các nghiên cứu đƣa ra những luận cứ khác nhau để bác bỏ hoặc ủng hộ mối liên hệ chặt chẽ giữa kế toán và thuế ở từng quốc gia và nhóm các quốc gia tƣơng đồng trên thế giới. Mục đích hƣớng đến là thiết kế một hệ thống chính sách vừa phù hợp với đặc điểm kinh tế chính trị của mỗi quốc gia, đảm bảo mục tiêu vốn có của hai hệ thống và thỏa mãn yêu cầu thực tế của các đối tƣợng sử dụng thông tin từ hai hệ thống kế toán và thuế. Trên thế giới, từ những năm 80 của thế kỷ XX, tổ chức OECD (1987) đã tiến hành phân loại mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở các quốc gia Châu Âu thành hai nhóm liên hệ chặt chẽ và liên hệ lỏng lẻo dựa trên chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế ở các quốc gia này. Tiếp sau đó, hàng loạt các nghiên cứu đƣợc diễn ra vào năm 1996 đƣợc công bố trên tạp chí European Accounting Review cùng nghiên cứu về mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở các quốc gia Châu Âu nhƣ: Đan Mạch, Na Uy, Ailen, Anh, Hà Lan, Pháp,... các nghiên cứu vào giai đoạn này tập trung vào việc lập luận, so sánh, đối chiếu giữa những quy định của kế toán và thuế để đánh giá mối liên hệ giữa kế toán và thuế. Các nghiên cứu đƣa ra kết luận về phân loại mối liên hệ giữa kế toán và thuế “độc lập” hay “phụ thuộc” ở các quốc gia này nhằm phát triển thêm cho phân loại của tổ chức OECD (1987). Thời kỳ này, những nghiên cứu trên phƣơng diện lý thuyết (nguyên tắc, chính sách) chiếm ƣu thế. Bên cạnh đó, sự không thống nhất về phƣơng pháp nghiên cứu khiến cho việc so sánh đối chiếu mối liên hệ giữa các quốc gia trở nên khập khiễng. Do đó, một số các nghiên cứu tập trung khai thác nhằm tìm ra phƣơng pháp hiệu quả để đánh giá mối liên hệ giữa kế toán và 1 thuế, nhƣ Blake và cộng sự (1993), Hoogendoorn (1996), Lamb và cộng sự (1998), Nobes và Schwencke (2006). Trong nghiên cứu của mình, Lamb và cộng sự (1998) đề xuất phƣơng pháp đánh giá mối liên hệ thông qua 5 mức độ và trên 15 giao dịch điển hình gắn với nguyên tắc và quy định về đo lƣờng lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế. Phƣơng pháp này cũng đƣợc Nobes và Schwencke (2006) kế thừa và phát triển, cho phép vừa đánh giá đƣợc mối liên hệ trên phƣơng diện nguyên tắc đo lƣờng, vừa có thể dùng để so sánh giữa các quốc gia với nhau và đối chiếu sự phát triển theo thời gian của mối liên hệ. Chính vì vậy, phƣơng pháp của Lamb và cộng sự (1998), Nobes và Schwencke (2006) đƣợc sử dụng để đánh giá mối liên hệ trên phƣơng diện lý thuyết ở hầu hết các nghiên cứu về mối liên hệ giữa kế toán và thuế về sau. Bƣớc sang thế kỷ XXI, cùng với bối cảnh thay đổi theo hƣớng hài hòa hơn với thị trƣờng, các chuẩn mực kế toán quốc tế đƣợc ra đời phục vụ đắc lực cho nhu cầu sử dụng thông tin của nhà đầu tƣ trên thị trƣờng chứng khoán. Các nghiên cứu trong giai đoạn này thay đổi theo hƣớng tìm hiểu xu hƣớng phát triển theo thời gian của mối liên hệ; đánh giá các lợi ích và bất lợi của việc thay đổi mối liên hệ (chủ yếu là các nghiên cứu định tính); đánh giá hành động quản trị lợi nhuận, các hoạt động chế ngự của thuế và kiểm toán đối với mối liên hệ giữa kế toán và thuế (chủ yếu là các nghiên cứu định lƣợng). Một vấn đề có thể thấy ở các nghiên cứu trong giai đoạn này là các nghiên cứu đều tập trung giải quyết những vấn đề của quốc gia hoặc một nhóm quốc gia có cùng những định hƣớng chung nhƣ các quốc gia trong khối thị trƣờng chung Châu Âu (ví dụ nhƣ các nghiên cứu của Nobes & Schwencke, 2006; Gavana & cộng sự, 2013; ...). Các nghiên cứu đặt ra những câu hỏi nhằm giải quyết vấn đề chung của quốc gia liên quan đến việc phát triển hệ thống kế toán và thuế hay những hoạt động liên quan đến mối liên hệ này nhƣ quản trị lợi nhuận, tránh thuế, giá trị doanh nghiệp,... Về phƣơng pháp, nghiên cứu định tính không còn đƣợc phát triển ở giai đoạn gần đây mà thay vào đó là những nghiên cứu định lƣợng. Đa số các công trình đã công bố đều sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu định lƣợng thông qua các mô hình toán kinh tế, chủ yếu là mô hình hồi quy đa biến, sử dụng các chỉ tiêu nhƣ tỷ suất thuế thực tế (ETR), chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế (BTD) để đánh giá. Qua đó có thể thấy vấn đề về nghiên cứu mối liên hệ giữa kế toán và thuế không còn là 2 vấn đề mới trên thế giới nhƣng vẫn còn rất nhiều những khoảng trống liên quan đến thực tiễn vận dụng cần đƣợc khai thác ở từng quốc gia nhất định với đặc thù tổ chức hệ thống kế toán và thuế khác biệt nhau. Ở Việt Nam, nghiên cứu về chủ đề này đƣợc thực hiện gần đây và có rất ít nghiên cứu thực hiện cho đến thời điểm hiện tại. Nguyễn Công Phƣơng (2010) là tác giả đầu tiên sử dụng phƣơng pháp của Lamb & cộng sự (1998) để đánh giá mối liên hệ về mặt lý thuyết, chính sách và kết quả đã đề xuất mô hình phụ thuộc của kế toán vào thuế trong giai đoạn này. Nghiên cứu của Nguyễn Công Phƣơng (2010) là nghiên cứu khởi đầu về chủ đề mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam. Nghiên cứu đã đƣa ra kết luận chặt chẽ về mối liên hệ trong thời kỳ hiện tại. Tuy nhiên, nghiên cứu vẫn chƣa đề cập đến những thay đổi hay xu hƣớng phát triển theo thời gian của mối liên hệ này. Mặt khác, nếu xét về phƣơng pháp thì nghiên cứu này đã sử dụng phƣơng pháp định tính, phạm vi nghiên cứu hẹp. Nghiên cứu định lƣợng liên quan đến vấn đề này phải kể đến là nghiên cứu của Phạm Thị Bích Vân (2012), đã sử dụng chỉ tiêu tỷ suất thuế thực tế (ETR) so sánh với tỷ suất thuế luật định (STR) của các doanh nghiệp trên địa bàn thành phố Đà Nẵng để khẳng định thêm cho mô hình phụ thuộc của kế toán vào thuế, qua đó đánh giá việc lựa chọn chính sách kế toán ở doanh nghiệp. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu hẹp và phƣơng pháp đo lƣờng còn đơn giản nên kết quả nghiên cứu chƣa thật sự thuyết phục. Tiếp theo, một số nghiên cứu gần đây về chủ đề này nhƣng chỉ dừng lại ở nghiên cứu định tính, mô tả giản đơn về chủ đề kế toán và thuế, chƣa có những đóng góp mới có giá trị làm phong phú thêm chủ đề nghiên cứu (ví dụ nhƣ: Bùi Thị Mai Hoài & Nguyễn Thị Tuyết Hoa, 2015; Nguyễn Văn Cƣơng, 2018; ...) Từ tổng thể bức tranh nghiên cứu về vấn đề mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên thế giới và Việt Nam cho thấy hƣớng nghiên cứu tiến triển theo thời gian của mối liên hệ là khá phổ biến trên thế giới, nhƣng nghiên cứu ở Việt Nam còn chƣa khai thác sâu các chiều hƣớng khác nhau của mối liên hệ này cũng nhƣ chƣa có đánh giá thực nghiệm về mối liên hệ giữa kế toán và thuế. Ngoài ra, vấn đề có nên hay không nên duy trì mối liên hệ hiện tại cũngđƣợc đề cập nhiều trong các nghiên cứu trên thế giới, nhƣng chƣa đƣợc đề cập trong các nghiên cứu ở Việt Nam, do chƣa có nghiên cứu tập trung vào xu hƣớng phát triển của mối liên hệ. Bối cảnh Việt Nam hiện nay đang trong 3 quá trình thay đổi theo hƣớng hội nhập quốc tế, theo đó Việt Nam dự định thông qua chuẩn mực IFRS cũng là một vấn đề đặt ra phải nghiên cứu mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam. Xét về bối cảnh, nƣớc ta đang trong quá trình hoàn thiện các chính sách, cải thiện môi trƣờng kinh doanh, tạo tiền đề hoàn chỉnh khi gia nhập khu vực thƣơng mại tự do ASEAN (ASEAN Free Trade Area – AFTA), ký kết Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dƣơng (CPTPP)1. Đây là một hiệp định thƣơng mại tự do thế hệ mới – đƣợc kỳ vọng trở thành hình mẫu cho phát triển thƣơng mại khu vực và thế giới với yêu cầu cao hơn trong bối cảnh lực lƣợng sản xuất phát triển rất nhanh và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Với bối cảnh đó, thôi thúc Nhà nƣớc hoàn thiện các chính sách, các quy định và chế độ liên quan đến kinh tế tài chính của doanh nghiệp, đặc biệt là chế độ kế toán và chính sách thuế theo hƣớng ngày càng gần hơn với việc thừa nhận theo các thông lệ quốc tế nhằm góp phần tạo điều kiện cho công tác hạch toán kế toán và thuế ở các doanh nghiệp. Việc ban hành Luật Thuế thu nhập doanh nghiệp (Số 32/2013/QH13), Thông tƣ 200/2014/TT-BTC của Bộ Tài chính về việc hƣớng dẫn thực hiện chế độ kế toán doanh nghiệp ngày 22 tháng 12 năm 2014, Luật Kế toán (Số 88/2015/QH13) và các văn bản hƣớng dẫn khác... thể hiện cho nỗ lực thay đổi toàn diện về kế toán và thuế, tạo điều kiện cho doanh nghiệp Việt Nam hội nhập. Từ tổng quan về nghiên cứu kế toán và thuế có thể thấy các xung đột xoay quanh vấn đề ủng hộ hay không ủng hộ mối liên hệ chặt chẽ giữa kế toán và thuế ở các quốc gia luôn gắn với định hƣớng phát triển và bối cảnh kinh tế của từng quốc gia là một trong những những khoảng trống nghiên cứu mà luận án có thể khai thác. Ngoài ra, các nghiên cứu đã thực hiện ở phạm vi hẹp, phƣơng pháp nghiên cứu chủ yếu là mô tả, lập luận hoặc nghiên cứu thực nghiệm nhƣ phƣơng pháp nghiên cứu còn đơn giản ở nƣớc ta trong thời gian qua cũng đặt ra vấn đề cần tiếp tục phát triển nghiên cứu về chủ đề này. Mặt khác, bối cảnh Việt Nam hiện nay cũng làm nảy sinh những yêu cầu về thay đổi chính sách kế toán và thuế, phù hợp với yêu cầu phát triển mới trong xu 1 Vào ngày 4/2/2016, Hiệp định TPP đã đƣợc ký kết giữa 12 nƣớc, gồm Úc, Brunei, Canada, Chile, Nhật Bản, Malaysia, Mexico, New Zealand, Peru, Singapore, Hoa Kỳ và Việt Nam, có quy mô kinh tế chiếm 40% GDP và 30% thƣơng mại toàn cầu. Ngày 09/3/2018 với 11 quốc gia (trừ Hoa Kỳ) đã chính thức ký kết hiệp định đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dƣơng (CPTPP). 4 thế hội nhập. Tình trạng nói trên đặt ra yêu cầu cấp thiết cần phải tiếp tục phát triển nghiên cứu về chủ đề mối liên hệ giữa kế toán và thuế theo hƣớng rộng hơn về thời gian và không gian, về cách tiếp cận để cung cấp những bằng chứng học thuật có giá trị hơn cho chủ đề này ở Việt Nam. Chính vì vậy, đề tài: “Nghiên cứu mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam” đƣợc lựa chọn để nghiên cứu trong luận án. 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận án Luận án nhắm đến hai mục tiêu sau: - Đánh giá sự phát triển của mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam trên phƣơng diện lý thuyết. - Đánh giá mối liên hệ giữa kế toán và thuế trong thực tiễn. Nhận diện và đánh giá ảnh hƣởng của các nhân tố đến mối liên hệ giữa kế toán và thuế; từ đó đề xuất các hàm ý chính sách. 3. Câu hỏi nghiên cứu Từ những khoảng trống trong các nghiên cứu trƣớc đây, và những thay đổi liên quan đến kế toán và thuế ở Việt Nam làm nảy sinh sự cấp thiết phải nghiên cứu vấn đề này với những câu hỏi nghiên cứu đặt ra cần giải quyết nhƣ sau: - Sự phát triển của mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên phƣơng diện lý thuyết ở Việt Nam nhƣ thế nào? Câu hỏi này sẽ đƣợc giải quyết trong chƣơng 2 của luận án. - Mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên thực tiễn có giống nhau hay không? Các nhân tố ảnh hƣởng đến mối liên hệ giữa kế toán và thuế nhƣ thế nào? Hàm ý chính sách nào đƣợc rút ra từ kết quả nghiên cứu? Câu hỏi này sẽ đƣợc giải quyết trong chƣơng 3 và 4 của luận án. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu: Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam. Cụ thể, xem xét mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên cả phƣơng diện lý thuyết và thực tiễn. Phạm vi nghiên cứu: Về nội dung: Nghiên cứu tập trung xem xét quy định, nguyên tắc và thực tiễn đo lƣờng liên quan đến lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế trong kế toán và thuế. Về không gian: Nghiên cứu ở các doanh nghiệp niêm yết trên thị trƣờng chứng khoán Việt Nam. 5 Về thời gian: Thời gian nghiên cứu về mặt chính sách từ năm 1995 đến năm 2017 (chỉ tính đến những mốc thời gian ban hành các chính sách quan trọng của kế toán và thuế); Thời gian thu thập số liệu để đánh giá thực tiễn mối liên hệ là từ năm 2007 đến năm 2016. 5. Cách tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu Phù hợp với mục tiêu nghiên cứu, cách tiếp cận đƣợc sử dụng trong luận án là kết hợp phân tích nội dung và cách tiếp cận diễn dịch (Deductive method). Cách tiếp cận phân tích nội dung đƣợc sử dụng để đạt đƣợc mục tiêu thứ nhất và đƣợc thể hiện ở chƣơng 2. Cách tiếp cận diễn dịch đƣợc sử dụng để đạt đƣợc mục tiêu thứ hai và đƣợc thể hiện ở chƣơng 3. Theo cách tiếp cận này, các bƣớc của nghiên cứu tuân theo quy trình nhƣ sau: Bƣớc 1: Cơ sở lý thuyết Bƣớc 2: Giả thuyết Bƣớc 3: Mô hình nghiên cứu Bƣớc 4: Thu thập dữ liệu Bƣớc 5: Phân tích kết quả Bƣớc 7: Kết luận gắn với lý thuyết Phù hợp với cách tiếp cận phân tích nội dung và cách tiếp cận diễn dịch, đề tài sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu định tính và định lƣợng: Phương pháp nghiên cứu định tính: Để giải quyết vấn đề nghiên cứu trên phƣơng diện lý thuyết (nghiên cứu De Jure2), luận án dựa vào các quy định về kế toán và thuế từ năm 1995 đến nay. Nghiên cứu định tính sử dụng phƣơng pháp khảo cứu tài liệu, phƣơng pháp phân loại và hệ thống hóa lý thuyết kết hợp với phƣơng pháp lịch sử nhằm tìm hiểu, so sánh, đánh giá mối liên hệ trên phƣơng diện nguyên tắc đo lƣờng dựa vào các văn bản luật, thông tƣ, quyết định,... và văn bản hƣớng dẫn thi hành. Cụ thể: Phương pháp khảo cứu tài liệu: Phƣơng pháp khảo cứu tài liệu sử dụng chủ yếu là các tài liệu thứ cấp nhƣ các quy định, luật, thông tƣ, quyết định, những văn bản hƣớng dẫn thi hành về kế toán và thuế từ năm 1995 đến nay. Các tài liệu đƣợc tổng hợp và hệ thống lại, tìm ra những điểm chung và riêng trong tiến trình phát triển và 2 Là chữ Latinh cổ có nghĩa là “dựa trên luật” hay “luật định”, theo từ điển mở Tiếng Việt Wiktionary. 6 thay đổi của các quy định có liên quan đến kế toán và thuế. Căn cứ vào những điểm tƣơng đồng, không tƣơng đồng, những thay đổi lớn của các quy định về kế toán và thuế, luận án phân chia tiến triển của mối liên hệ thành 03 giai đoạn để tiến hành đối chiếu và so sánh. Ngoài ra, những công trình nghiên cứu trong và ngoài nƣớc cũng đƣợc thu thập và đánh giá nhằm xem xét tổng quan nghiên cứu trên thế giới và Việt Nam, giúp cho việc lựa chọn phƣơng pháp nghiên cứu phù hợp trong bối cảnh Việt Nam hiện nay. Phương pháp lịch sử và phương pháp logic: Thông qua phƣơng pháp khảo cứu tài liệu, các tài liệu thể hiện lịch sử phát triển của kế toán và thuế từ những năm 1995 đến nay đƣợc thu thập để đánh giá tiến triển mối liên hệ giữa kế toán và thuế. Phương pháp lịch sử tái hiện trung thực bức tranh quá khứ của mối liên hệ giữa kế toán và thuế, kết hợp với phương pháp logic để đánh giá tiến triển của mối liên hệ này, tìm ra quy luật và xu hƣớng phát triển của mối liên hệ giữa kế toán và thuế trong tƣơng lai. Cả hai phƣơng pháp này đƣợc sử dụng chủ yếu nhƣ là một phần của hệ thống phƣơng pháp nghiên cứu định tính, giúp tổng hợp và đánh giá sự phát triển của tổng quan nghiên cứu theo thời gian, đánh giá sự phát triển của hệ thống kế toán và thuế qua các giai đoạn ở Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu định lượng: Luận án sử dụng phƣơng pháp phân tích thống kê thông qua mô hình hồi quy tuyến tính dữ liệu bảng để tiến hành nghiên cứu thực tiễn mối liên hệ giữa kế toán và thuế (nghiên cứu De Factor3). Dựa vào chỉ tiêu chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế, thông qua mô hình hồi quy dữ liệu bảng sẽ đánh giá các nhân tố ảnh hƣởng đến mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam trong thực tiễn. Số liệu phục vụ cho nghiên cứu là số liệu thứ cấp theo thời gian và theo doanh nghiệp niêm yết lấy từ báo cáo tài chính của 185 doanh nghiệp niêm yết trên thị trƣờng chứng khoán Việt Nam trong thời gian 10 năm (từ 2007 đến 2016). Việc đánh giá thực tiễn mối liên hệ giữa kế toán và thuế sẽ dựa vào kết quả kiểm định mô hình về ảnh hƣởng của thuế đến kế toán và các nhân tố ảnh hƣởng đến chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế. Các nhân tố ảnh hƣởng đến mối liên hệ đƣợc đề xuất dựa trên cơ sở các thuyết kinh tế chi phối vấn đề về mối liên hệ giữa kế toán và thuế 3 Là chữ Latinh cổ có nghĩa là “trên thực tế” hay “theo thông lệ”, theo từ điển mở Tiếng Việt Wiktionary. 7 bao gồm: Hành vi điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp; ảnh hƣởng của thuế đến kế toán và các yếu tố kiểm soát doanh nghiệp. 6. Khung nghiên cứu của luận án Khung nghiên cứu của luận án đƣợc thiết kế nhằm mục đích giải quyết các câu hỏi nghiên cứu đặt ra đƣợc trình bày ở Sơ đồ 0.1. Theo sơ đồ 0.1, khung nghiên cứu bao gồm các phần: câu hỏi nghiên cứu, mục tiêu nghiên cứu, phƣơng pháp nghiên cứu, quy trình phân tích, cuối cùng là dự kiến kết quả sẽ đạt đƣợc. Thông qua khung nghiên cứu, có thể thấy hai phƣơng pháp nghiên cứu đƣợc sử dụng là phƣơng pháp định tính và phƣơng pháp định lƣợng. Có hai câu hỏi nghiên cứu cần giải quyết tƣơng ứng với hai mục tiêu cần đạt đƣợc khi nghiên cứu mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên hai phƣơng diện lý thuyết và thực tiễn. 8 TT 1 2 Câu hỏi nghiên cứu Mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên phƣơng diện lý thuyết (De Jure) nhƣ thế nào? Thực tế mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam? Các nhân tố nào ảnh hƣởng đến mối liên hệ? (De Facto) Mục tiêu nghiên cứu Phƣơng pháp nghiên cứu Kết quả dự kiến Đánh giá sự phát triển về thể chế, chính sách Tìm hiểu và đánh giá sự phát triển của mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam trên phƣơng diện lý thuyết Tìm hiểu và đo lƣờng mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên thực tiễn Hƣớng giải quyết Phƣơng pháp định tính Đánh giá dựa vào phƣơng pháp của Lamb & cộng sự (1998) Kết luận về mối liên hệ trên phƣơng diện lý thuyết Đánh giá CLVV, CLTT bằng việc so sánh Mô hình nghiên cứu Phƣơng pháp định lƣợng Thu thập số liệu thực tiễn Kết luận về mối liên hệ trên thực tiễn Phân tích số liệu Từ hai phƣơng diện lý thuyết và thực tiễn Đề xuất hàm ýchính sách về kế toán và thuế ở Việt Nam Nguồn: Tác giả tự thiết lập Sơ đồ 0.1: Khung nghiên cứu của luận án 7. Những đóng góp mới của luận án Về mặt lý luận: Thực hiện luận án giúp làm rõ hơn mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam, góp phần làm phong phú thêm cơ sở lý thuyết về mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng. Kết quả thực hiện luận án cũng cung cấp cơ sở khoa học về mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam cho 9 các nghiên cứu về sau tiếp tục phát triển nghiên cứu và kiểm chứng các khía cạnh khác nhau của mối liên hệ giữa kế toán và thuế. Về mặt thực tiễn: Luận án đã tổng hợp, phân tích, đánh giá mối liên hệ giữa kế toán và thuế dựa vào những quy định và nguyên tắc đo lƣờng, kết hợp với việc phân tích đánh giá thực nghiệm các nhân tố ảnh hƣởng đến mối liên hệ giữa kế toán và thuế; qua đó giúp làm rõ thực tiễn mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam trong thời gian qua. Kết quả này cung cấp luận cứ khoa học cho các nhà quản lý nhà nƣớc để tham khảo trong việc hoạch định chính sách phát triển kế toán và thuế trong thời gian tới. Về mặt đào tạo, kết quả thực hiện luận án sẽ cung cấp tài liệu có hệ thống về kế toán và thuế, giúp cho đào tạo sau đại học thuộc chuyên ngành kế toán. 8. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung của luận án gồm 4 chƣơng. Chƣơng 1, tổng hợp và hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về mối liên hệ giữa kế toán và thuế. Các chỉ tiêu để đánh giá bao gồm lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế, mối liên hệ này trên thế giới và phân loại mối liên hệ cũng đƣợc đề cập. Cũng trong chƣơng 1, các nghiên cứu liên quan đến mối liên hệ giữa kế toán và thuế đƣợc tìm hiểu để xem xét về cách tiếp cận, về phƣơng pháp nghiên cứu và những vấn đề đã làm đƣợc cũng nhƣ chƣa làm đƣợc trong những nghiên cứu trƣớc đây trên thế giới và Việt Nam. Từ đó, làm cơ sở để đề xuất phƣơng pháp nghiên cứu và thiết kế nghiên cứu đƣợc trình bày trong chƣơng 2 và chƣơng 3. Chƣơng 2 và chƣơng 3 có kết cấu riêng biệt từng chƣơng theo hai mảng nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn. Mỗi chƣơng đều có những nội dung cơ bản nhƣ giới thiệu, phƣơng pháp nghiên cứu, các nội dung nghiên cứu chính, kết luận. Chƣơng 2 trình bày nghiên cứu trên phƣơng diện lý thuyết (De Jure), xem xét tiến triển mối liên hệ giữa kế toán và thuế ở Việt Nam bằng phƣơng pháp lịch sử từ năm 1995 đến nay, đồng thời đánh giá mối liên hệ về nguyên tắc, quy định trong đo lƣờng lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế. Chƣơng 3 liên quan đến mối liên hệ giữa kế toán và thuế trên phƣơng diện thực tiễn (De Facto) bao gồm hai phần: đánh giá ảnh hƣởng của thuế đối với kế toán và phân tích các nhân tố ảnh hƣởng đến chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế. Tất cả những kết quả phân tích thông qua mô hình hồi quy sẽ làm cơ sở cho việc đƣa ra kết luận về mối liên hệ giữa kế toán 10 và thuế trên thực tiễn, đồng thời so sánh đối chiếu với kết quả nghiên cứu lý thuyết ở chƣơng 2. Dựa trên những kết quả nghiên cứu đạt đƣợc ở chƣơng 2 và chƣơng 3 để tổng kết, đƣa ra kết luận cho toàn bộ luận án, đồng thời qua những kết quả đó đề xuất những hàm ý chính sách ở góc độ vĩ mô và vi mô trong chƣơng 4. 11