Tài liệu Nghiên cứu hoạt động nội thương tỉnh bắc ninh giai đoạn 2010 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ THẢO NGHIÊN CỨU HOẠT ĐỘNG NỘI THƯƠNG TỈNH BẮC NINH GIAI ĐOẠN 2010-2017 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÝ HỌC THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ THẢO NGHIÊN CỨU HOẠT ĐỘNG NỘI THƯƠNG TỈNH BẮC NINH GIAI ĐOẠN 2010-2017 Ngành: Địa lý học Mã số: 8310501 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÝ HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Vũ Vân Anh THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thảo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài “Nghiên cứu hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2010-2017”, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ, động viên của nhiều cá nhân và tập thể. Tôi xin được bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong học tập và nghiên cứu. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của giáo viên hướng dẫn TS. Vũ Vân Anh. Tôi cũng xin bày tỏ sự cảm ơn tới Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư Phạm -Đại học Thái Nguyên cùng các thầy, cô giáo trong Khoa Địa Lý, phòng Đào tạo bộ phận sau đại học đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu. Qua đây tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn tới các cô chú, anh chị em trong Sở Công Thương tỉnh Bắc Ninh, Ủy ban Nhân dân tỉnh Bắc Ninh, Cục thống kê tỉnh Bắc Ninh đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu thực hiện đề tài này tại địa phương. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 6 năm 2019 Người thực hiện Nguyễn Thị Thảo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT.............................................................. iv DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU ........................................................................... v DANH MỤC BIỂU ĐỒ, HÌNH ......................................................................... vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu .......................................................................................... 2 3. Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn của đề tài....................................................... 3 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu .......................................................... 4 5. Đóng góp chính của đề tài ............................................................................... 7 6. Cấu trúc của đề tài ........................................................................................... 7 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THƯƠNG MẠI VÀ HOẠT ĐỘNG NỘI THƯƠNG.................................................... 8 1.1. Cơ sở lí luận .......................................................................................... 8 1.1.1. Một số khái niệm ................................................................................... 8 1.1.2. Vai trò, chức năng của nội thương. ..................................................... 10 1.1.3. Đặc điểm chính của nội thương........................................................... 11 1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động nội thương ............................. 12 1.1.5. Một số hình thức tổ chức lãnh thổ của hoạt động nội thương ............ 16 1.2. Cơ sở thực tiễn..................................................................................... 30 1.2.1. Khái quát về ngành nội thương Việt Nam .......................................... 30 1.2.2. Khái quát về ngành nội thương vùng ĐBSH ...................................... 33 1.3. Vận dụng đánh giá ngành nội thương cấp tỉnh ................................... 34 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 35 Chương 2. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG VÀ THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG NỘI THƯƠNG TỈNH BẮC NINH ........................ 36 2.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh ...... 36 2.1.1. Vị trí địa lý và phạm vi lãnh thổ.......................................................... 36 2.1.2. Kinh tế - xã hội .................................................................................... 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2.1.3. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên...................................... 48 2.1.4. Đánh giá chung .................................................................................... 53 2.2. Thực trạng hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2010-2017 ..... 54 2.2.1. Khái quát chung................................................................................... 54 2.2.2. Hoạt động nội thương theo ngành ....................................................... 55 2.2.3. Các hình thức chủ yếu của hoạt động nội thương ............................... 59 2.2.4. Đánh giá chung .................................................................................... 72 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 78 Chương 3. ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NỘI THƯƠNG TỈNH BẮC NINH ĐẾN NĂM 2025. TẦM NHÌN ĐẾN NĂM 2030 ................................................................................. 79 3.1. Cơ sở đề xuất giải pháp ....................................................................... 79 3.1.1. Bối cảnh quốc tế, khu vực ................................................................... 79 3.1.2. Bối cảnh trong nước ............................................................................ 80 3.1.3. Bối cảnh trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ................................................... 80 3.1.4. Điều chỉnh, bổ sung Quy hoạch phát triển kết cấu hạ tầng thương mại chủ yếu ......................................................................................... 81 3.2. Quan điểm, mục tiêu, định hướng phát triển....................................... 83 3.2.1. Quan điểm .......................................................................................... 83 3.2.2. Mục tiêu ............................................................................................... 84 3.2.3. Định hướng phát triển ......................................................................... 85 3.3. Các giải pháp ....................................................................................... 86 3.3.1. Giải pháp chung................................................................................... 86 3.3.2. Giải pháp cụ thể đối với thực trạng ngành nội thương tỉnh Bắc Ninh ....... 87 3.3.3. Giải pháp đột phá ..................................................................................... 90 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 95 KẾT LUẬN....................................................................................................... 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 97 PHỤ LỤC ẢNH PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT BQĐN : Bình quân đầu người HĐNT : Hoạt động nội thương TDVMNBB : Trung du và miền núi Bắc Bộ TMBLHH và DTDVTD/BQĐN : Tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng bình quân đầu người TMBLHH và DTDVTD : Tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng TM-DVTH : Thương mại - Dịch vụ tổng hợp TNBQĐN : Thu nhập bình quân đầu người TTTM : Trung tâm thương mại Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 1.1. Giá trị sản xuất TMBLHH và DTDVTD và cơ cấu theo thành phần kinh tế giai đoạn 2010- 2015 ................................................ 30 Bảng 1.2. Số lượng chợ, siêu thị, trung tâm thương mại của nước ta năm 2017 .... 31 Bảng 1.3. TMBLHH và DTDVTD theo vùng của nước ta năm 2017 ........... 33 Bảng 2.1. Dân số và mật độ dân số tỉnh Bắc Ninh năm 2017........................ 37 Bảng 2.2. Nguồn lao động và cơ cấu lao động theo khu vực kinh tế tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2010 - 2017 .................................................... 41 Bảng 2.3. Giá trị sản xuất trên địa bàn theo giá hiện hành năm 2010 phân theo khu vực kinh tế ....................................................................... 42 Bảng 2.4. Hoạt động dịch vụ tỉnh Bắc Ninh trong cơ cấu GDP của tỉnh giai đoạn 2010 - 2017 (phân theo ngành, giá thực tế, đơn vị %)... 54 Bảng 2.5. Cơ cấu tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng của Bắc Ninh phân theo thành phần kinh tế giai đoạn 2010 - 2017 .................................................................................... 57 Bảng 2.6. TMBLHH và DTDVTD; TMBLHH và DTDVTD/BQĐN theo giá hiện hành phân theo đơn vị hành chính tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2010 - 2017 ........................................................................... 58 Bảng 2.7. Mạng lưới chợ theo đơn vị hành chính tỉnh Bắc Ninh năm 2017 ....... 61 Bảng 2.8. Danh sách các chợ có tình trạng sử dụng hiệu quả tại thành phố Bắc Ninh năm 2017 ....................................................................... 62 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC BIỂU ĐỒ, HÌNH Biểu đồ: Biểu đồ 1.1. Cơ cấu TMBLHH và DTDVTD theo ngành kinh doanh ...................... 32 Biểu đồ 2.1. TMBLHH và DTDVTD của tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2010 - 2017 (giá hiện hành, đơn vị tỉ đồng)............................................................... 55 Biểu đồ 2.2. Cơ cấu TMBLHH và DTDVTD phân theo nhóm hàng (giá hiện hành)......56 Hình: Hình 1.1. Cơ cấu TMBLHH và DTDVTD theo ngành kinh doanh ...................... 32 Hình 2.1. Bản đồ hành chính tỉnh Bắc Ninh .......................................................... 39 Hình 2.2. Bản đồ các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh ... 52 Hình 2.3. Biểu đồ TMBLHH và DTDVTD của tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2010 - 2017 (giá hiện hành, đơn vị tỉ đồng) ................................................... 55 Hình 2.4. Cơ cấu TMBLHH và DTDVTD phân theo nhóm hàng (giá hiện hành) .....56 Hình 2.5. Bản đồ thực trạng hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh ....................... 70 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thương mại nói chung và nội thương nói riêng thuộc nhóm ngành dịch vụ, có lịch sử phát triển lâu đời và có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát triển của kinh tế đất nước bởi nó đảm nhiệm vai trò giao lưu trao đổi hàng hóa giữa các ngành, các vùng, các nước với nhau. Không phải ngẫu nhiên mà người ta nói “phi thương bất phú” hay rộng hơn là “phi dịch bất hoạt”, bởi vì nếu không có ngành thương mại nhất là nội thương, thì các hoạt động sản xuất vật chất cũng như nhu cầu tiêu dùng hàng hóa của đời sống con người không thể được đảm bảo, được thỏa mãn, đồng thời yếu tố kích thích tái sản xuất, phát triển kinh tế, tăng nhu cầu, điều chỉnh nhu cầu về nguồn hàng sẽ không thể xảy ra. So với các nhóm ngành sản xuất vật chất thì tỷ trọng của nhóm ngành dịch vụ nói chung và ngành thương mại nói riêng trong GDP của cả nước khá cao (43,3% năm 2013, riêng thương mại là 13,4%) [12]. Đặc biệt, việc gia nhập WTO đã và đang làm cho ngành thương mại có cơ hội phát triển mạnh mẽ, mở rộng thị trường, giao lưu trao đổi. Thực tế đã chứng minh, trong những năm qua, thương mại nói chung và nội thương nói riêng ở nước ta đã có những bước chuyển mình vượt trội. Tuy nhiên, còn có nhiều vấn đề đặt ra từ sự hội nhập, trong đó vấn đề cơ bản nhất là trao đổi hàng hóa và khả năng cạnh tranh với thị trường thế giới. Bắc Ninh có thế mạnh về công nghiệp và thương mại, đáp ứng nhu cầu tại chỗ và phục vụ xuất khẩu trong đó có sự đóng góp đáng kể của nội thương. Tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng khá lớn. Hoạt động mua bán, trao đổi hàng hóa trên thị trường nội tỉnh diễn ra sôi động, nhất là ở thành phố Bắc Ninh, các thị xã, thị trấn trung tâm huyện với sự tham gia của nhiều thành phần kinh tế,… Tuy nhiên so với tiềm năng và nhu cầu cho sản xuất và tiêu dùng thì hoạt động nội thương của tỉnh còn nhiều bất cập như khả năng lưu thông và trao đổi hàng hóa do cơ sở hạ tầng còn hạn chế, sự cạnh tranh của các thị trường trong và ngoài nước, chất lượng sản phẩm chưa cao, hệ thống cơ sở vật chất kỹ thuật (mạng lưới cửa hàng bán lẻ, chợ, siêu thị…) chưa hợp lý. Do vậy, việc lựa chọn và thực hiện đề tài “Nghiên cứu hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh” có ý nghĩa lí luận và thực tiễn. Việc nghiên cứu đề tài là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn cơ hội để tác giả vừa củng cố kiến thức địa lý học nói chung và nội thương nói riêng, vừa giúp thêm sự hiểu biết về ngành kinh tế này của tỉnh Bắc Ninh, nơi tác giả đang công tác. 2. Lịch sử nghiên cứu *Trên thế giới Thương mại nói chung và phát triển thương mại có vai trò quan trọng trong hệ thống các ngành kinh tế quốc dân. Do đó, đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này dưới nhiều khía cạnh khác nhau: Kinh tế thương mại nói chung, nội thương và ngoại thương nói riêng; hoạt động kinh tế thương mại dưới góc độ địa lý học (bao gồm cả nội thương và ngoại thương), hoạt động phát triển thương mại bền vững… *Ở Việt Nam Thương mại nói chung và nội thương nói riêng có vai trò quan trọng trong hệ thống các ngành kinh tế quốc dân. Do đó, đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này dưới nhiều khía cạnh khác nhau: Kinh tế thương mại nói chung, nội thương và ngoại thương nói riêng; hoạt động kinh tế thương mại dưới góc độ địa lý học (bao gồm cả nội thương và ngoại thương). Đề cập đến cơ sở lý luận của hoạt động thương mại trong đó có nội thương trước hết phải kể đến các giáo trình của các tác giả: Đặng Đình Hào, Hoàng Đức Thân (chủ biên), “Giáo trình kinh tế thương mại”, NXB Thống kê [4]; Viện nghiên cứu thương mại, 2007, “Giải pháp phát triển các mô hình kinh doanh chợ”. Đề tài khoa học cấp bộ [10]; Nguyễn Thị Nhiễu, (2007), “Nghiên cứu các hoạt động bán buôn, bán lẻ của một số nước và kinh nghiệm vận dụng vào Việt Nam”, Đề tài khoa học cấp bộ [10]; Đinh Văn Thành, 2007, “Đánh giá thực trạng và định hướng tổ chức các kênh phân phối một số mặt hàng chủ yếu ở nước ta từ năm 2001 đến nay”. Đề tài khoa học cấp bộ [11]. Ngoài ra còn có các bài viết được đăng trên các kỷ yếu và tạp chí: Bộ Thương mại, 2005 “Thương mại Việt Nam 20 năm đổi mới”. Nhà xuất bản Chính trị quốc gia [2]; … Nhìn chung có thể thấy về nội thương nói riêng đã được nghiên cứu trên rất nhiều giáo trình, các công trình khoa học, làm cơ sở lý luận và thực tiễn cho quá trình nghiên cứu của tác giả vận dụng vào địa bàn cấp tỉnh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Phát triển thương mại trên hành lang kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội Hải Phòng của TS. Nguyễn Văn Lịch, NXB Thống kê, Hà Nội năm 2005, đã đi sâu phân tích và làm rõ những luận cứ khoa học của việc xây dựng hành lang kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng; đánh giá thực trạng phát triển thương mại trên hành lang kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng; phân tích tác động của hành lang kinh tế đối với việc hình thành khu vực mậu dịch tự do ASEAN - Trung Quốc và đưa ra các giải pháp thúc đẩy phát triển thương mại khu vực hành lang kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng. Gần đây nhất, trong cuốn “Địa lý dịch vụ, tập II: Địa lý thương mại và du lịch” của hai tác giả Nguyễn Minh Tuệ, Lê Thông (đồng chủ biên) [17], các giáo trình “Địa lý kinh tế - xã hội đại cương” Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên) [16], “Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam” Lê Thông (chủ biên) [14] đã đề cập khá chi tiết và đầy đủ về các vấn đề của nội thương dưới góc độ địa lý học. Nhìn chung có thể thấy về nội thương nói riêng đã được nghiên cứu trên rất nhiều giáo trình, các công trình khoa học, đây là cơ sở lý luận và thực tiễn cho quá trình nghiên cứu của tác giả vận dụng vào nghiên cứu hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn của đề tài 3.1. Mục tiêu Trên cơ sở lý luận và thực tiễn về Địa lý thương mại nói chung và nội thương nói riêng, đề tài phân tích các nhân tố ảnh hưởng và thực trạng phát triển ngành nội thương tỉnh Bắc Ninh dưới góc độ Địa lý học. Từ đó đề xuất các giải pháp góp phần phát triển của ngành nội thương tỉnh Bắc Ninh đến 2025 tầm nhìn 2030. 3.2. Nhiệm vụ - Tổng quan cơ sở lí luận và thực tiễn về hoạt động thương mại nói chung và nội thương nói riêng. - Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh. - Phân tích thực trạng phát triển hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh trong giai đoạn 2010 – 2017 dưới góc độ địa lí học. - Đề xuất một số giải pháp phát triển hoạt động nội thương của tỉnh trong giai đoạn tiếp theo. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 3.3. Giới hạn nghiên cứu - Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu hoạt động nội thương dưới góc độ địa lý học, cụ thể là: Phân tích thực trạng phát triển và phân bố hoạt động nội thương của tỉnh trong đó tập trung phân tích các chỉ tiêu về tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng, cơ cấu thương mại bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng, và một số hình thức tổ chức lãnh thổ chủ yếu của nội thương (cửa hàng bán lẻ, chợ, siêu thị,…) dưới góc độ địa lí học tập trung vào thương mại truyền thống, không nghiên cứu về thương mại điện tử, sàn giáo dịch... - Về phạm vi lãnh thổ: Nghiên cứu hoạt động nội thương trên địa bàn tỉnh với sự phân hóa theo các huyện, thị xã, thành phố. - Về thời gian: Đề tài tập trung nghiên cứu trong giai đoạn 2010 - 2017, định hướng đến năm 2025 và tầm nhìn đến năm 2030. 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 4.1. Quan điểm nghiên cứu 4.1.1. Quan điểm tổng hợp - lãnh thổ Mỗi lãnh thổ địa lý có những đặc điểm riêng và nghiên cứu Địa lý là phải tìm ra được những nét tương đồng, khác biệt giữa các lãnh thổ đó. Trong đề tài này, quan điểm lãnh thổ được tác giả vận dụng qua việc đánh giá, so sánh các tiềm năng cũng như thực trạng, giải pháp phát triển ngành thương mại của tỉnh với các tỉnh xung quanh nhằm làm nổi bật nét độc đáo, riêng biệt của tỉnh Bắc Ninh. Các đối tượng địa lý là các địa tổng thể nên đòi hỏi phải được nghiên cứu một cách tổng hợp. Quan điểm tổng hợp được tác giả vận dụng qua việc đánh giá những thành tựu trong hiện trạng phát triển hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh, là kết quả tổng hợp của những nhân tố tác động mà ở đó nổi bật hơn cả là các nhân tố về vị trí địa lý, hạ tầng cơ sở, nguồn lao động, đường lối chính sách… 4.1.2. Quan điểm hệ thống Thương mại là một bộ phận không thể thiếu trong cơ cấu kinh tế quốc gia, vùng và các tỉnh. Bản thân thương mại cũng bao gồm hai hoạt động lớn là nội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn thương và ngoại thương, trong đó nội thương bao gồm nhiều phân hệ có quan hệ mật thiết tác động qua lại với nhau. Nếu nhìn theo khía cạnh lãnh thổ thì nội thương Bắc Ninh được cấu thành bởi nội thương của các huyện, thành phố, thị xã, đồng thời lại là một bộ phận cấu thành nên nội thương Việt Nam. Vì vậy, thương mại nói chung và nội thương nói riêng là vấn đề của một ngành, liên ngành và cũng là vấn đề của từng địa phương. 4.1.3. Quan điểm lịch sử - viễn cảnh Khi phân tích các đối tượng địa lý phải đặt trong hoàn cảnh lịch sử của nó, phải đặt các sự kiện trong quá trình tương tác vận động không ngừng. Trong đề tài, quan điểm lịch sử - viễn cảnh được tác giả vận dụng qua việc phân tích tác động với đối tượng trong một chuỗi thời gian dài nhằm thấy được lịch sử phát triển cũng như xu thế phát triển trong thời gian tới. 4.1.4. Quan điểm phát triển bền vững Nội dung của phát triển bền vững có thể khái quát ở ba mục tiêu của sự phát triển: Mục tiêu về kinh tế, xã hội và môi trường. Vì vậy, khi nghiên cứu về thực trạng phát triển hoạt động nội thương, ngoài việc nghiên cứu về hiệu quả kinh tế còn cần phải quan tâm tới sự ảnh hưởng của ngành đối với xã hội, môi trường để đảm bảo sự phát triển bền vững, lâu dài. 4.2. Phương pháp nghiên cứu 4.2.1. Phương pháp thu thập, xử lý tài liệu Đây là phương pháp quan trọng, xuyên suốt quá trình thực hiện đề tài, được sử dụng để tập hợp, hệ thống lại cơ sở lý luận, các thông tin, tư liệu về ngành thương mại của Bắc Ninh. Phương pháp thu thập tài liệu là phương pháp truyền thống được sử dụng trong các quá trình nghiên cứu khoa học. Khoa học không thể phát triển được nếu thiếu đi tính kế thừa, thiếu sự tích lũy của những thành tựu trong quá khứ. Các nguồn tài liệu cần thu thập tương đối đa dạng phong phú bao gồm các tài liệu được xuất bản, tài liệu các cơ quan lưu trữ và các tài liệu trên mạng internet. Để tìm hiểu về vấn đề phát triển nội thương tỉnh Bắc Ninh tác giả sử dụng phương pháp này để thu thập tài liệu có liên quan đến ngành thương mại nói chung và Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn của Bắc Ninh nói riêng. Nguồn thu thập thông tin chủ yếu từ các tài liệu đã xuất bản và internet. 4.2.2. Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu Trên cơ sở tập hợp, thu thập các tài liệu thứ cấp liên quan đến đề tài, tác giả tiến hành tổng hợp, phân tích có chọn lọc các nguồn tư liệu như: các báo cáo, số liệu thống kê của các cơ quan chức năng, các số liệu mới nhất ở thời điểm nghiên cứu. 4.2.3. Phương pháp bản đồ, GIS Bản đồ là mô hình thu nhỏ của các đối tượng địa lý, giúp cho việc thể hiện kết quả nghiên cứu cũng như sự phân bố các đối tượng một cách khoa học và trực quan nhất. Vì vậy, trong quá trình nghiên cứu, tác giả có sử dụng phần mềm MapInfo để thành lập bản đồ. Phương pháp bản đồ là phương pháp đặc trưng và không thể thiếu trong nghiên cứu khoa học địa lí. Biểu đồ được sử dụng để phản ánh hiện trạng và sự phát triển của ngành thương mại theo thời gian. Bảng số liệu thống kê và bản đồ có tác dụng minh họa cho nội dung kiến thức, phản ánh sự phân bố không gian, các liên hệ của đối tượng địa lí kinh tế xã hội theo lãnh thổ. Trong đề tài này, chúng tôi sử dụng bản đồ để minh họa cho nội dung tiềm năng và hiện trạng phát triển ngành nội thương tỉnh Bắc Ninh. Sau khi thu thập thông tin cần thiết, các số liệu, bản đồ, biểu đồ cần thiết cho việc thực hiện nghiên cứu, bằng phương pháp sử dụng GIS sẽ giúp số hóa các số liệu và vẽ các bản đồ, biểu đồ chính xác theo cách khoa học nhất. 4.2.4. Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế Đây là phương pháp nghiên cứu truyền thống và đặc trưng của khoa học Địa lý. Qua việc khảo sát thực tế địa phương, tác giả đã kiểm chứng, nghiên cứu cụ thể để có những nhận định, đánh giá khách quan và xác thực về hoạt động nội thương ở các địa phương. 4.2.5. Phương pháp chuyên gia Trong quá trình tiến hành nghiên cứu, tác giả có xin ý kiến của Giáo viên hướng dẫn, các thầy cô của khoa Địa lý - trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, các chuyên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn gia của Sở Công thương, Cục thống kê và Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh,… để tăng tính khoa học và thực tiễn cho đề tài, củng cố những nhận định trong luận văn. 5. Đóng góp chính của đề tài - Kế thừa, bổ sung và làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn về hoạt động nội thương để vận dụng vào tỉnh Bắc Ninh. - Làm rõ được những thế mạnh và hạn chế của các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố hoạt động nội thương của tỉnh Bắc Ninh. - Đưa ra bức tranh hoạt động nội thương và một số hình thức tổ chức lãnh thổ của nội thương tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2010 - 2017. - Đề xuất được một số giải pháp cụ thể phát triển nội thương của tỉnh trong tương lai. 6. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của luận văn bao gồm 3 chương, bao gồm: Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn về thương mại và hoạt động nội thương. Chương 2. Các nhân tố ảnh hưởng và thực trạng hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh. Chương 3. Định hướng và giải pháp phát triển hoạt động nội thương tỉnh Bắc Ninh đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2030. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THƯƠNG MẠI VÀ HOẠT ĐỘNG NỘI THƯƠNG 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Một số khái niệm 1.1.1.1. Thương mại Thương mại là ngành có lịch sử lâu đời và hiện là một trong những hoạt động kinh tế quan trọng hàng đầu của khu vực dịch vụ. Cho đến nay, có rất nhiều các công trình nghiên cứu ở trong và ngoài nước về thương mại. Trong các công trình nghiên cứu đó, các tác giả đã cố gắng đưa ra những khái niệm về thương mại từ những góc độ nghiên cứu khác nhau. Tựu chung lại trong các khái niệm đó đều hàm chứa ý nghĩa thương mại là hoạt động trao đổi hành hóa hay dịch vụ giữa bên mua và bên bán. Thương mại tiếng Anh là “ Trade”, vừa có nghĩa là kinh doanh, vừa có nghĩa là trao đổi hàng hóa, dịch vụ. Ngoài ra, tiếng Anh còn dùng một thuật ngữ nữa là “Business” hoặc “Commerce” với nghĩa buôn bán hàng hóa, kinh doanh hàng hóa hay mậu dịch. Tiếng Pháp cũng có từ “thương mại” là “Commerce” vừa có nghĩa là mua bán hàng hóa dịch vụ. Tiếng Latinh từ “thương mại” là “Commeriume” vừa có nghĩa là mua bán hàng hóa, vừa có nghĩa là hoạt động kinh doanh… Như vậy, khái niệm thương mại cần được hiểu theo nghĩa hẹp và nghĩa rộng.[17] Theo nghĩa rộng, thương mại là toàn bộ các hoạt động kinh doanh trên thị trường. Thương mại đồng nghĩa với kinh doanh, được hiểu như là các hoạt động kinh tế nhằm mục tiêu sinh lợi của các chủ thể kinh doanh trên thị trường. Theo nghĩa hẹp, thương mại là quá trình mua bán hàng hóa, dịch vụ trên thị trường. là lĩnh vực phân phối, lưu thông hàng hóa. Nếu hoạt động trao đổi hàng hóa (kinh doanh hàng hóa) vượt ra khỏi biên giới quốc gia thì người ta gọi là ngoại thương (kinh doanh quốc tế). 1.1.1.2. Nội thương Nội thương là hoạt động thương mại diễn ra trong phạm vi biên giới của một quốc gia (thương mại nội địa). Trong hoạt động nội thương, chỉ tiêu TMBLHH và DTDVTD được coi là một thước đo quan trọng để đánh gia hiệu quả hoạt động.[16] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1.1.1.2. Hàng hóa Hàng hóa là sản phẩm của lao động có thể thỏa mãn nhu cầu nào đó của con người và đi vào tiêu dùng thông qua trao đổi mua bán. Hàng hóa có hai thuộc tính: giá trị và giá trị sử dụng. Hàng hóa là một phạm trù lịch sử, xuất hiện và tồn tại khi có phân công lao động xã hội với những chủ sở hữu khác nhau về tư liệu sản xuất hoặc những chủ thể kinh doanh. 1.1.1.3. Thị trường Thị trường, trong kinh tế học và kinh doanh, là nơi người mua và người bán (hay người có nhu cầu và người cung cấp) tiếp xúc trực tiếp hay gián tiếp với nhau để trao đổi, mua bán hàng hóa và dịch vụ. Đó là nơi chuyển giao quyền sở hữu sản phẩm, dịch vụ hoặc tiền tệ, nhằm thỏa mãn nhu cầu của hai bên cung và cầu về một loại sản phẩm nhất định theo các thông lệ hiện hành, từ đó xác định rõ số lượng và giá cả cần thiết của sản phẩm và dịch vụ.[17] Thị trường, trong kinh tế học và kinh doanh, là nơi người mua và người bán (hay người có nhu cầu và người cung cấp) tiếp xúc trực tiếp hay gián tiếp với nhau để trao đổi, mua bán hàng hóa và dịch vụ. Đó là nơi chuyển giao quyền sở hữu sản phẩm, dịch vụ hoặc tiền tệ, nhằm thỏa mãn nhu cầu của hai bên cung và cầu về một loại sản phẩm nhất định theo các thông lệ hiện hành, từ đó xác định rõ số lượng và giá cả cần thiết của sản phẩm và dịch vụ. Thị trường hoạt động theo quy luật cung cầu. Cung là số lượng có để bán hoặc số lượng mà người bán sẵn lòng bán ở một giá xác định. Lý thuyết về cung cầu và điểm cân bằng là lý thuyết trung tâm của kinh tế học. Đường cong (D) biểu diễn như cầu tăng lên khi giảm giá, còn đường cong (S) chỉ ra sự kết hợp giữa giá cả và số lượng sản phẩm mà tại đó cả người mua và người bán đều thỏa thuận. Trong nền kinh tế thị trường, giá cả có thể thay đổi nhanh chóng do sự thay đổi trong quan hệ cungcầu. về mặt lý thuyết, khi cung lớn hơn cầu, thì người sản xuất phải giảm giá, ngược lại khi cung nhỏ hơn cầu thì người mua sẽ đẩy giá lên do họ cạnh tranh nhau để mua được hàng. Lượng hàng hóa ra bằng lượng hành khách mua và sự cung cầu như vậy luôn luôn cân bằng. Quy luật cung cầu quy định giá cả chỉ trong nền kinh tế thị trường tự do cạnh tranh, nhưng trên thực tế, trong nhiều trường hợp các chính phủ can thiệp làm hạn chế quy luật này.[16] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1.1.2. Vai trò, chức năng của nội thương. 1.1.2.1. Vai trò Nội thương là một trong hai phân ngành của thương mại, làm nhiệm vụ và trao đổi hàng hóa và dịch vụ trong một quốc gia. Là một bộ phận của nền kinh tế nội thương đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta. Hoạt động nội thương là điều kiện để thúc đẩy sản xuất hàng hóa phát triển. Thông qua hoạt động buôn bán trên thị trường, nhà sản xuất được cung cấp nguyên liệu, vật tư, máy móc và tiêu thụ sản phẩm sản xuất ra. Đối với người tiêu dùng, hoạt động nội thương không những đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của họ mà họ còn có tác dụng tạo ra thị hiếu mới, nhu cầu mới. Điều đó đảm bảo cho quá trình sản xuất được bình thường, thúc đẩy tái sản xuất mở rộng, lưu thông hàng hóa và dịch vụ trong nước được thông suốt. Thông qua các hoạt động quảng cáo, khuyến mãi… hoạt động nội thương có vai trò rất lớn trong việc hướng dẫn tiêu dùng, tạo ra các tập quán tiêu dùng mới. Hoạt động nội thương có vai trò rất lớn trong phân công lao động theo lãnh thổ giữa các vùng trong nước. Đó là vì mỗi vùng tham gia vào quá trình phân công lao động theo lãnh thổ bằng cách sản xuất ra những sản phẩm hàng hóa dựa trên các lợi thế so sánh của mình để cung cấp cho các vùng khác, đồng thời lại tiêu thụ sản phẩm hàng hóa nhập từ ngoài vùng. Phân công lao động theo lãnh thổ càng sâu sắc thì thương mại nói chung và nội thương nói riêng càng phát triển và ngược lại. Trong hoạt động nội thương có sự cạnh tranh giữa các chủ thể kinh doanh trên thị trường trong mua bán hàng hóa, dịch vụ. Quan hệ giữa các chủ thể kinh doanh là quan hệ bình đẳng, thuận mua vừa bán, nói cách khác là quan hệ được tiền tệ hóa. Vì vậy, trong hoạt động buôn bán đòi hỏi các doanh nghiệp phải có sự năng động, sáng tạo trong sản xuất, kinh doanh, thúc đẩy cải tiến, phát huy sáng kiến để nâng cao khả năng cạnh tranh của hàng hóa, dịch vụ trên thị trường. Điều đó góp phần thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển nhanh chóng, giúp các doanh nghiệp tồn tại và phát triển trong môi trường cạnh tranh. 1.1.2.2. Chức năng Chức năng của mỗi ngành kinh tế là một phạm trù khách quan, được hình thành trên cơ sở phát triển lực lượng sản xuất và trình độ phân công lao động xã hội. Ở nước ta, nội thương có những chức năng cơ bản sau đây: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn - Tổ chức quá trình lưu thông hàng hóa, dịch vụ trong nước. Đây là chức năng xã hội của ngoại thương, đòi hỏi phải nghiên cứu và nắm vững nhu cầu cảu thị trường, nhu cầu của xã hội, thiết lập hợp lý các mối quan hệ kinh tế trong nền kinh tế quốc dân và thực hiện có hiệu quả các hoạt động dịch vụ trong quá trình kinh doanh. - Thông qua quà trình lưu thông hàng hóa, nội thương thực hiện chức năng tiếp tục quá trình sản xuất trong lưu thông hàng hóa. Thực hiện chức năng này, nội thương phải tổ chức công tác vận chuyển hàng hóa, tiếp nhận, bảo quản, phân loại và lồng ghép đồng bộ hàng hóa,… - Thông qua hoạt động trao đổi, mua bán hàng hóa trong nước, nội thương thúc đẩy quá trình tái sản xuất mở rộng, góp phần tăng nhu cầu sản xuất và tiêu dùng trong nước, từ đó làm cơ sở đẩy mạnh hoạt động ngoại thương, gắn kết thị trường trong nước với thị trường quốc tế. - Nội thương thực hiện chức năng chuyển hóa hình thái giá trị của hàng hóa, dịch vụ (từ giá trị sang giá trị sử dụng). Đây là chức năng quan trọng nhằm đáp ứng tốt mọi nhu cầu sản xuất và đời sống, nâng cao mức hưởng thụ của người tiêu dùng. 1.1.3. Đặc điểm chính của nội thương Nền kinh tế thị trường là nền kinh tế hàng hóa phát triển ở trình độ cao, khi tất cả các quan hệ kinh tế trong quá trình tái sản xuất xã hội đều được tiền tệ hóa, các yếu tố của sản xuất (như đất đai và tài nguyên, vốn bằng tiền và vốn vật chất, sức lao động, công nghệ và quản lý, các sản phẩm và dịch vụ tạo ra, chất xám,…) đều là đối tượng mua bán và trở thành hàng hóa. Nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước là nền kinh tế hỗn hợp vừa có cơ chế tự điều chỉnh của thị trường và vừa có cơ chế quản lý, điều tiết của Nhà nước. Trong điều kiện như vậy, nội thương có những đặc điểm cơ bản sau: - Phát triển trao đổi hàng hóa và dịch vụ trong nước dựa trên cơ sở nền kinh tế nhiều thành phần, bao gồm kinh tế Nhà nước, kinh tế ngoài Nhà nước (kinh tế cá thể và tiểu chủ, kinh tế tư bản tư nhân, kinh tế tư bản Nhà nước), kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài. - Phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa dưới sự quản lý của Nhà nước. Buôn bán theo cơ chế thị trường không thể nào giải quyết được hết những vấn đề do Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn