Tài liệu Nghiên cứu hiệu quả cải thiện hội chứng viêm nhiều dây thần kinh tại long sơn, kim bôi, hoà bình bằng bánh đa vi chất

Bé y tÕ ViÖn Dinh D−ìng ________________________________________________________ B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi Nghiªn cøu hiÖu qu¶ c¶i thiÖn héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh t¹i Long S¬n, Kim B«i (Hßa B×nh) b»ng b¸nh ®a vi chÊt Chñ nhiÖm ®Ò tµi: Ph¹m ThÞ Thu H−íng 6489 27/8/2007 Hµ Néi - 2007 PhÇn A. Tãm t¾t kÕt qu¶ næi bËt cña ®Ò tµi. 1. KÕt qu¶ næi bËt cña ®Ò tµi: a, §ãng gãp míi cña ®Ò tµi KÕt qu¶ cña ®Ò tµi cã nh÷ng ®ãng gãp míi vÒ nghiªn cøu khoa häc còng nh− vÒ kinh tÕ vµ x· héi Bæ sung vitamin B1 ®¬n thuÇn hoÆc kÕt hîp ®a vi chÊt chØ c¶i thiÖn nång ®é vitamin B1 m¸u vµ c¸c triÖu chøng cña bÖnh ë mét sè ®èi t−îng, tuy nhiªn kh«ng ®iÒu trÞ khái c¸c dÊu hiÖu cña bÖnh. ThiÕu vitamin B1 m¸u lµ yÕu tè liªn quan ®Õn bÖnh ”Tª tª-say say” ë x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh. Rèi lo¹n chuyÓn ho¸, hÊp thu vitamin B1 lµ nguyªn nh©n g©y thiÕu vitamin B1 m¸u ë mét sè ®èi t−îng. b, KÕt qu¶ cô thÓ HiÖu qu¶ c¶i thiÖn t×nh tr¹ng bÖnh “tª tª-say say” ë x· Long S¬n, huyÖn Kim B«i, tØnh Hoµ B×nh b»ng bæ sung b¸nh ®a vi chÊt - HiÖu qu¶ cña bæ sung vitamin B1 kÕt hîp ®a vi chÊt, vµ bæ sung vitamin B1 ®Õn t×nh tr¹ng bÖnh "tª tª, say say", kh¸c nhau kh«ng cã ý nghÜa thèng kª. - Bæ sung 50 mg vitamin B1/ngµy trong thêi gian 3 th¸ng ®· c¶i thiÖn ®−îc t×nh tr¹ng dinh d−ìng cña ng−êi bÖnh (c©n nÆng, nång ®é Hb m¸u, vµ Ferritin huyÕt thanh), t×nh tr¹ng vitamin B1 m¸u (§· c¶Þ thiÖn ®−îc nång ®é vitamin B1 m¸u cña 51,9 % ®èi t−îng cã nång ®é vitamin B1 m¸u < 2mcg/dl tr−íc can thiÖp ë nhãm bæ sung vitamin B1 ®¬n thuÇn vµ 37% ë nhãm bæ sung vitamin B1 kÕt hîp víi ®a vi chÊt), c¸c dÊu hiÖu l©m sµng (Kh«ng cßn c¸c dÊu hiÖu chñ quan nh−: tª b× 15,9%, mái yÕu ch©n tay 20,3%, mái hµm 51,3%, buån ngñ 53,8%, ®au c¬ 55,2%, ®au ®Çu 50%, mÖt mái 55,5%. Kh«ng cßn dÊu hiÖu gi¶m ph¶n x¹ g©n x−¬ng: 77,8% ph¶n x¹ tam ®Çu, 77,8% ph¶n x¹ nhÞ ®Çu, 77,8% ph¶n x¹ ch©m quay, 74,2% ph¶n x¹ g©n gèi, 72% ph¶n x¹ g©n gãt), tèc ®é dÉn truyÒn thÇn kinh ( c¶i thiÖn tèc ®é dÉn truyÒn thÇn kinh ë 100% ®èi t−îng cã tèc ®é dÉn truyÒn thÇn kinh c¬ gi¶m <-2SD ban ®Çu). - Bæ xung 50 mg vitamin B1/ngµy trong thêi gian 3 th¸ng ®· kh«ng c¶i thiÖn ®−îc, t×nh tr¹ng vitamin B1 (cã 17,6% ®èi t−îng bÞ gi¶m nång ®é vitamin B1<2mcg/dl mÆc dï tr−íc can thiÖp cã nång ®é vitamin B1 m¸u>2mcg/dl). Mét sè tr−êng hîp xuÊt hiÖn c¸c triÖu chøng l©m sµng mµ tr−íc can thiÖp kh«ng cã (C¸c dÊu hiÖu chñ quan: tª b× 2,7%, c¨ng mái c¼ng ch©n 4,1%, mái hµm 19,1%, buån ngñ 19,1%, ®au c¬ 32,8%, ®au ®Çu 24,6%, chãng mÆt 38,3%, mÖt mái 30%. C¸c triÖu chøng gi¶m ph¶n x¹ g©n x−¬ng: 9,5% gi¶m ph¶n x¹ tam ®Çu, 9,5% gi¶m ph¶n x¹ nhÞ ®Çu, 9,5% gi¶m ph¶n x¹ ch©m quay, 6,8% gi¶m ph¶n x¹ g©n gèi, 6,8% gi¶m ph¶n x¹ g©n gãt). -1- - Nh÷ng tr−êng hîp cã nång ®é vitamin B1 m¸u < 2mcg/dl sau can thiÖp cã nguy c¬ bÞ bÖnh nÆng lªn hoÆc kh«ng thay ®æi gÊp 13,7 lÇn nh÷ng tr−êng hîp cã nång ®é vitamin B1 >2mcg/dl. §éng häc vitamin B1 m¸u cña ng−êi bÖnh “tª tª-say say” ë x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh. - Sau uèng 50 mg vitamin B1, diÔn biÕn nång ®é vitamin B1 m¸u cña ng−êi bÖnh “tª tª-say say” còng gièng nh− ng−êi b×nh th−êng. - Nång ®é vitamin B1 m¸u trung b×nh cña ng−êi bÖnh “tª tª-say say” t¹i c¸c thêi ®iÓm 30 phót, 1giê, 2 giê, 3 giê, 6 giê vµ 12 giê sau uèng 50 vitamin B1 ®Òu thÊp h¬n nång ®é vitamin B1 m¸u trung b×nh cña ng−êi b×nh th−êng. - 40% tr−êng hîp cã nång ®é vitamin B1 m¸u thÊp (1,3 mcg/dl) t¹i thêi ®iÓm sau 12 giê uèng vitamin B1. c, HiÖu qu¶ vÒ ®µo t¹o Mét nghiªn cøu sinh ®· tham gia nghiªn cøu vµ sö dông sè liÖu cña ®Ò tµi trong luËn ¸n tiÕn sÜ vµ ®· b¶o vÖ luËn ¸n tiÕn sÜ ë cÊp c¬ së. d, KÕt qu¶ vÒ kinh tÕ: Gi¶m chi phÝ ®Õn møc thÊp nhÊt c¸c tr−êng hîp m¾c bÖnh nhê dù phßng vµ ph¸t hiÖn sím bÖnh. Do ®ã sÏ ®¶m b¶o søc khoÎ ®Ó lao ®éng s¶n suÊt t¨ng thu nhËp cho gia ®×nh vµ ®ãng gãp cho x· héi e, HiÖu qu¶ x· héi: KÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ c¬ së khoa häc ®Ó ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p can thiÖp nh»m gãp phÇn gi¶m ®Õn møc thÊp nhÊt c¸c hËu qu¶ cña bÖnh g©y ra. T¹o niÒm tin cho ng−êi bÖnh vµ céng ®ång. f, C¸c hiÖu qu¶ kh¸c: Kh«ng 2. ¸p dông vµo thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ ®êi sèng x· héi KÕt qu¶ cña ®Ò tµi lµ c¬ së ®Þnh h−íng cho nh÷ng nghiªn cøu tiÕp theo vµ ®−a ra c¸c biÖn ph¸p can thiÖp thÝch hîp 3. §¸nh gi¸ thùc hiÖn ®Ò tµi ®èi chiÕu víi ®Ò c−¬ng nghiªn cøu ®· ®−îc phª duyÖt: a, TiÕn ®é: ChËm so víi thêi gian ®−îc phª duyÖt -2- b, Thùc hiÖn môc tiªu nghiªn cøu: §· thùc hiÖn ®−îc môc tiªu ®Ò ra ban ®Çu - Nghiªn cøu hiÖu qu¶ c¶i thiÖn héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ngo¹i biªn ë x· Long s¬n, huyÖn Kim b«i, tØnh Hoµ b×nh b»ng b¸nh ®a vi chÊt - T×m hiÓu mét sè yÕu tè nguy c¬ cña héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ngo¹i biªn ë x· Long s¬n, huyÖn Kim b«i, tØnh Hoµ b×nh c, C¸c s¶n phÈm t¹o ra so víi dù kiÕn cña b¶n ®Ò c−¬ng: Theo ®óng dù kiÕn - B¸o c¸o ph©n tÝch vÒ hiÖu qu¶ c¶i thiÖn héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ngo¹i biªn ë x· Long s¬n, huyÖn Kim b«i, tØnh Hoµ b×nh b»ng bæ sung vitamin B1, ®a vi chÊt vµ ®éng häc vitamin B1 m¸u cña ng−êi bÖnh. Trªn c¬ së ®ã t×m ra yÕu tè nguy c¬ liªn quan cña bÖnh lµ vitamin B1 m¸u thÊp do rèi lo¹n chuyÓn ho¸, hÊp thu vitamin B1 - B¶n kiÕn nghÞ d, §¸nh gi¸ viÖc sö dông kinh phÝ: ChØ sö dông 1/3 kinh phÝ so víi dù kiÕn ban ®Çu. 4. C¸c ý kiÕn ®Ò xuÊt: Bé Y tÕ cÇn ph©n bæ kinh phÝ theo néi dung ho¹t ®éng vµ tiÕn ®é cña ®Ò tµi. ViÖc ph©n bæ kinh phÝ theo n¨m nh− nh÷ng n¨m qua rÊt khã kh¨n vµ tèn kÐm cho viÖc triÓn khai c¸c ho¹t ®éng, thËm chÝ cã ho¹t ®éng kh«ng thÓ triÓn khai ®−îc do c¸c ho¹t ®éng ph¶i triÓn khai trong cïng mét thêi ®iÓm, nÕu kh«ng ®ñ kinh phÝ th× ho¹t ®éng ®ã sÏ khã triÓn khai l¹i vµo thêi ®iÓm kh¸c -3- PhÇn B. Néi dung b¸o c¸o chi tiÕt kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi cÊp bé 1. §Æt vÊn ®Ò 1.1. TÝnh cÊp thiÕt, ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi BÖnh cã tªn “héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh”, cã tªn gäi ®Þa ph−¬ng lµ “ tª tª-say say” ®· xuÊt hiÖn tõ nh÷ng n¨m cña thËp kû 70 thÕ kû XX t¹i nhiÒu huyÖn cña tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt lµ x· Long S¬n. N¨m 1970, bÖnh ré lªn víi nhiÒu ng−êi m¾c vµ cã 40 ng−êi tö vong. BÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng vitamin nhãm B vµ bÖnh ®· ®−îc dËp t¾t. Nh−ng tõ ®ã n¨m nµo còng cã ng−êi m¾c bÖnh, triÖu chøng chÝnh cña bÖnh lµ tª b×, kiÕn bß, mái yÕu tay, ch©n vµ c¬ nhai, ®Æc biÖt g©y cho¸ng v¸ng vµ ng·, nh©n d©n gäi bÖnh lµ “Tª tª- say say”, hay cßn gäi lµ bÖnh “tª mái”. N¨m 1997, t¹i x· Long s¬n, bÖnh x¶y ra trªn mét diÖn réng víi 450 ng−êi m¾c bÖnh vµ 3 ng−êi tö vong. BÖnh x¶y ra ë mäi løa tuæi, song ®èi t−îng m¾c nhiÒu nhÊt lµ tuæi lao ®éng vµ phô n÷ cho con bó. §èi t−îng m¾c bÖnh bao gåm ng−êi M−êng vµ ng−êi Kinh. NhiÒu nghiªn cøu ®· ®−îc tiÕn hµnh t¹i ®©y cho thÊy: Hµm l−îng Pb, Hg, CN- trong n−íc ®Òu ë giíi h¹n cho phÐp, kh«ng cã sù kh¸c nhau gi÷a nhãm bÖnh vµ nhãm chøng vÒ tiªu thô l−¬ng thùc thùc phÈm b×nh qu©n ®Çu ng−êi. Gi¸ trÞ c¸c chÊt dinh cña khÈu phÇn ¨n cña nh©n d©n Long s¬n tuy ch−a ®¸p øng ®−îc nhu cÇu ®Ò nghÞ cña ViÖn Dinh d−ìng nh−ng cßn kh¸ h¬n khÈu phÇn ¨n cña mét sè vïng. Kh«ng nhËn thÊy sù liªn quan gi÷a bÖnh vµ t×nh tr¹ng kinh tÕ kÐm, ng−êi m¾c bÖnh cã c¶ nhãm kinh tÕ kh¸ cao [13]. Kh«ng t×m thÊy mèi liªn quan gi÷a møc Kali m¸u, Hb m¸u, Porphyrin niÖu, cholinesterase m¸u víi bÖnh. Cã mèi liªn quan gi÷a møc acid lactic víi bÖnh[23], cã mèi liªn quan gi÷a t×nh tr¹ng vitamin B1 c¬ thÓ vµ bÖnh [17]. MÆc dï ®−îc ®iÒu trÞ dù phßng b»ng vitamin B1 cho nh©n d©n toµn x· Long s¬n 3 n¨m liªn tôc, nh−ng bÖnh “Tª tª - say say” vÉn b¸m dai d¼ng. BÖnh do thiÕu vitamin B1 th−êng x¶y ë ®Þa ph−¬ng ¨n g¹o lµ l−¬ng thùc chÝnh, chÕ ®é ¨n nghÌo thùc phÈm nguån gèc ®éng vËt. Do vËy ®èi t−îng kh«ng chØ thiÕu vitamin B1 mµ cßn thiÕu phèi hîp nhiÒu chÊt dinh d−ìng kh¸c. Gi¶ thuyÕt nghiªn cøu ®−îc ®Æt ra cã lÏ bÖnh liªn quan tíi t×nh tr¹ng thiÕu hôt nhiÒu chÊt dinh d−ìng mµ chóng ta ch−a biÕt. §iÒu trÞ thö lµ mét biÖn ph¸p t×m nguyªn nh©n g©y bÖnh 1.2. Môc tiªu: Môc tiªu nghiªn cøu: Nghiªn cøu hiÖu qu¶ c¶i thiÖn héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ngo¹i biªn ë x· Long s¬n, huyÖn Kim b«i, tØnh Hoµ b×nh b»ng b¸nh ®a vi chÊt vµ t×m hiÓu mét sè yÕu tè nguy c¬. -4- 2. Tæng quan tµi liÖu 2.1. LÞch sö c¸c dÞch viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ë ViÖt Nam 2.1.1. Giai ®o¹n tr−íc thËp kû 70 thÕ kû XX §Êt n−íc ®ang tr¶i qua thêi kú chèng thùc d©n x©m l−îc, c¶ n−íc −u tiªn cho cuéc kh¸ng chiÕn, ®êi sèng cña nh©n d©n gÆp nhiÒu khã kh¨n, an ninh thùc phÈm kh«ng ®−îc ®¶m b¶o. Trong giai ®o¹n nµy ®· xuÊt hiÖn c¸c tr−êng hîp viªm nhiÒu d©y thÇn kinh cã liªn quan ®Õn dinh d−ìng ë nh÷ng n¬i ®êi sèng khã kh¨n. ë nhiÒu vïng, bÖnh x¶y ra trªn mét vïng réng, nhiÒu ng−êi m¾c. Cã hai lo¹i bÖnh ®· x¶y ra, ®ã lµ bÖnh tª phï vµ bÖnh cã triÖu chøng gièng tª phï. BÖnh tª phï (beriberi): BÖnh tª phï cã tõ ®ång nghÜa lµ bÖnh viªm nhiÒu d©y thÇn kinh do thiÕu vitamin B1, th−êng x¶y ra ë nh÷ng n−íc mµ khÈu phÇn ¨n chñ yÕu lµ g¹o vµ chÊt l−îng g¹o kÐm. ë ViÖt Nam, sè ng−êi bÞ tª phï n¨m 1916 cã 988 ng−êi, n¨m 1932 cã 9425 ng−êi vµ n¨m 1936 cã 35 ngµn ng−êi [12]. BÖnh cã triÖu chøng gièng tª phï BÖnh cã triÖu chøng gièng bÖnh tª phï, tªn gäi ®Þa ph−¬ng lµ “Tª tª- say say” ®· xuÊt hiÖn tõ nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 50 cña thÕ kû XX, bÖnh x¶y ra ë mét sè ®Þa ph−¬ng ë miÒn B¾c. BÖnh“ tª tª- say say“ lµ bÖnh phøc t¹p, kh«ng nh÷ng liªn quan ®Õn dinh d−ìng mµ cã thÓ do nhiÒu yÕu tè kh¸c, nh−ng hiÖn nay ch−a râ nguyªn nh©n. • TØnh Thanh Hãa: Tõ n¨m 1954 ®Õn 1966 ë x· Cao QuÝ huyÖn Ngäc L¹c tØnh Thanh Ho¸ x¶y ra mét bÖnh cã tªn ®Þa ph−¬ng lµ “tª tª, say say”, cã 14 tr−êng hîp tö vong, trong ®ã 11 tr−êng hîp lµ ng−êi lín (8 tr−êng hîp lµ phô n÷ ®· sinh tõ 1 ®Õn 4 lÇn vµ 3 tr−êng hîp lµ trÎ em. BÖnh cã triÖu chøng chÝnh lµ mái ch©n tay (th−êng mái tõ bµn ch©n lªn ®Çu gèi, lªn ®ïi vµ toµn bé c¬ thÓ, khi nhai c¬m còng mái), tª b× ë bµn tay vµ bµn ch©n, cã c¶m gi¸c kiÕn bß, ng−êi bÖnh nhiÒu khi c¶m thÊy chãng mÆt lao ®ao, chÖnh cho¹ng nh− ng−êi say r−îu, do ®ã ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng gäi bÖnh lµ “Tª tª, say say”, mét sè ng−êi gäi bÖnh lµ “bÖnh tª mái”. T×nh tr¹ng yÕu mái nh− trªn cã thÓ kÐo dµi vµi th¸ng ®Õn vµi n¨m. Nh÷ng tr−êng hîp nÆng cã hiÖn t−îng phï nÒ ë ch©n, nhiÒu khi bÖnh xuÊt hiÖn ®ét ngét ®au ngùc tøc thë, mê m¾t, mét sè tr−êng hîp ®· tö vong. Nghiªn cøu cña Lª Ngäc B¶o cho thÊy, sè ng−êi m¾c bÖnh lµ 89 ng−êi (d©n sè cña x· trªn 200 ng−êi), dÊu hiÖu cña bÖnh lµ c¸c dÊu hiÖu thÇn kinh 66%, dÊu hiÖu tim m¹ch 52 %, xÐt nghiÖm thÊy acid pyruvic m¸u vµ n−íc tiÓu t¨ng h¬n gi¸ trÞ b×nh th−êng, vitamin B1 n−íc tiÓu gi¶m, khÈu phÇn ¨n nghÌo. Nh− vËy triÖu chøng cña bÖnh gièng triÖu chøng cña bÖnh Beriberi. T¸c gi¶ ®· ®Ò nghÞ gi¶m ®ãng thuÕ nghi· vô l−¬ng thùc vµ thùc phÈm, ®ång thêi vËn ®éng t¨ng gia s¶n xuÊt t¨ng nguån thùc phÈm c¶i thiÖn b÷a ¨n, bªn c¹nh ®ã ®iÒu trÞ dù phßng cho toµn d©n b»ng vitamin B1 trong 1 th¸ng -5- vµ Bcomplex cho nh÷ng ng−êi bÞ bÖnh nÆng trong 2 th¸ng. Sau 10 th¸ng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p nh»m c¶i thiÖn t×nh tr¹ng bÖnh, c¸c chØ sè sinh ho¸ trë vÒ giíi h¹n b×nh th−êng vµ tõ ®ã kh«ng cßn ng−êi xin thuèc ®iÒu trÞ bÖnh nµy [3]. BÖnh “tª tª- say say„ ë x∙ Cao QuÝ huyÖn Ngäc L¹c tØnh Thanh Ho¸ ®−îc chÈn ®o¸n liªn quan ®Õn thiÕu vitamin B1 ♦ TØnh Hßa B×nh Còng trong thêi gian tõ ®Çu nh÷ng n¨m thËp kû 60 cña thÕ kû XX, nhiÒu HuyÖn cña tØnh Hoµ B×nh ®· xuÊt hiÖn mét bÖnh cã triÖu chøng gièng bÖnh tª phï vµ t−¬ng tù nh− bÖnh ë x· Cao QuÝ tØnh Thanh Ho¸. C¸c huyÖn Kim B«i, Yªn Thuû, L¹c S¬n cña tØnh Hoµ B×nh lµ nh÷ng huyÖn cã ng−êi m¾c bÖnh nµy. DiÔn biÕn cña bÖnh rÊt phøc t¹p, ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 bÖnh thuyªn gi¶m, nh−ng kh«ng chÊm døt. §· cã nhiÒu lÜnh vùc tham gia nghiªn cøu, nh−ng vÊn ®Ò c¨n nguyªn cña bÖnh cho ®Õn nay vÉn ch−a ®−îc biÕt râ. Nh©n d©n gäi bÖnh lµ “Tª tª, say say”, hay cßn gäi lµ bÖnh “tª mái”, bëi v× ng−êi m¾c bÖnh tª b×, kiÕn bß, nªn cã thuËt ng÷ lµ “tª”. Ng−êi bÖnh cßn cã triÖu chøng mái yÕu tay, ch©n, ®Æc biÖt cã c¶m gi¸c cho¸ng v¸ng vµ ng· nh− ng−êi say r−îu nªn cã thuËt ng÷ lµ “say”. Hµng n¨m chØ cã r¶i r¸c c¸c tr−êng hîp. Nh−ng n¨m 1970, bÖnh ®· x¶y ra thµnh dÞch ë x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hßa B×nh, víi nhiÒu ng−êi m¾c vµ 40 ng−êi tö vong. Thêi gian ®ã bÖnh viÖn B¹ch Mai ®· tæ chøc ®iÒu trÞ t¹i chç: 179 ng−êi m¾c bÖnh ph¶i ®iÒu trÞ tËp trung, trong ®ã cã 54 tr−êng hîp nÆng vµ chuyÓn 15 ng−êi vÒ ®iÒu trÞ t¹i bÖnh viÖn B¹ch Mai. BÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng vitamin nhãm B vµ bÖnh ®· ®−îc dËp t¾t. Giai ®o¹n nµy bÖnh ch−a t×m ®−îc nguyªn nh©n, nh−ng ®−îc chÈn ®o¸n “tª tª- say say” cã liªn quan thiÕu vitamin B1 2.1.2. Giai ®o¹n tõ thËp kû 80 ®Õn thËp kû 90 cña thÕ kû XX. §Êt n−íc ®· ®−îc gi¶i phãng, trªn ®−êng kh«i phôc vµ x©y dùng ®Êt n−íc. Bªn c¹nh ®ã, th¶m häa thiªn nhiªn nh− lò lôt...th−êng xuyªn x¶y ra lµm cho ®êi sèng cña ng−êi d©n vÉn cßn khã kh¨n. ë nhiÒu vïng ®Æc biÖt nh÷ng vïng cã th¶m häa thiªn nhiªn ®· xuÊt hiÖn c¸c bÖnh liªn quan ®Õn dinh d−ìng nh− tª phï, ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 dÞch ®· ®−îc dËp t¾t vµ bÖnh cã triÖu chøng gièng tª phï “tª tª - say say“®· chuyÓn sang xu thÕ míi. BÖnh tª phï: Theo th«ng b¸o cña Bé Y tÕ, n¨m 1985 bÖnh tª phï ®· x¶y ra ë nhiÒu tØnh cña miÒn B¾c ViÖt Nam nh− Qu¶ng Ninh, Hµ S¬n B×nh, Hµ Néi: cã 3345 ng−êi m¾c, trong ®ã 19 ng−êi tö vong. -6- Sè bÖnh nh©n “tª phï” cña c¸c tØnh chuyÓn vÒ bÖnh viÖn B¹ch Mai ®iÒu trÞ cho thÊy: c¸c triÖu chøng cña bÖnh bao gåm dÊu hiÖu viªm nhiÒu d©y thÇn kinh, c¸c dÊu hiÖu tim m¹ch nh− nhÞp tim nhanh, suy tim vµ triÖu chøng phï. C¸c ®èi t−îng ®−îc xÐt nghiÖm thÊy acid pyruvic m¸u t¨ng, ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 tiªm 100 mg/ngµy kÕt hîp víi vitamin nhãm B vµ c¸c thuèc ®iÒu trÞ suy tim nÕu cã c¸c triÖu chøng cña suy tim. KÕt qu¶ ®iÒu trÞ cho thÊy khái hoµn toµn kh«ng ®Ó l¹i di chøng 50 % sè tr−êng hîp, 50% khái kh«ng hoµn toµn vµ ®Ó l¹i di chøng teo c¬, rèi lo¹n c¶m gi¸c vµ ph¶n x¹. Sè tr−êng hîp khái kh«ng hoµn toµn lµ nh÷ng tr−êng hîp nÆng ®iÒu trÞ muén kh«ng kÞp thêi [15]. Hµ Huy Kh«i vµ céng sù, tiÕn hµnh nghiªn cøu vÒ bÖnh tª phï ë x· Liªn B¹t huyÖn øng Hoµ tØnh Hµ t©y cho thÊy: tæng sè ng−êi m¾c lµ 872 ng−êi, ®èi t−îng m¾c bÖnh lµ ng−êi lao ®éng vµ phô n÷ cho con bó, c¸c dÊu hiÖu l©m sµng chñ yÕu víi viªm nhiÒu d©y thÇn kinh lµ 44,1 %, phï vµ tª c¸c ®Çu chi lµ 54,1 %. Hµm l−îng acid pyruvic trong m¸u ë nhãm bÖnh cao h¬n nhãm b×nh th−êng. ViÖc ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 b»ng ®−êng uèng vµ ®−êng tiªm ®· ®Èy lïi bÖnh. Sau bèn th¸ng, nh÷ng ng−êi m¾c bÖnh ®· hoµn toµn trë vÒ b×nh th−êng[18]. Trong thêi gian trªn bÖnh tª phï cßn x¶y ra ë nhiÒu ®¬n vÞ trong qu©n ®éi víi hµng ngh×n ng−êi m¾c. Nguyªn nh©n ®ã lµ do chÊt l−îng g¹o kÐm, xÐt nghiÖm hµm l−îng vitamin B1 ë c¸c mÉu g¹o cho thÊy hµm l−îng vitamin B1 thÊp (0,03 mg% ®Õn 0,05 mg%), c¸c thùc phÈm giµu vitamin B1 tõ nguån ®éng vËt vµ thùc vËt ®Òu Ýt. Ph¹m ViÖt Hïng khi nghiªn cøu 316 tr−êng hîp phï n»m t¹i ViÖn Qu©n Y 91 tõ 1986 ®Õn 1991 cho thÊy: C¸c dÊu hiÖu chñ quan chñ yÕu lµ mái yÕu hai ch©n ®i l¹i kh«ng v÷ng 100%, ®au c¨ng tøc b¾p ch©n 100%, tª b× ë hai bµn ch©n vµ c¼ng ch©n 100%, ch¸n ¨n 95,25% håi hép tim ®Ëp nhanh 52,84% [16]. BiÖn ph¸p ®iÒu trÞ t¹i c¸c ®¬n vÞ cã dÞch tª phï lµ can thiÖp b»ng dinh d−ìng, gi¶m c−êng ®é ho¹t ®éng cña bé ®éi, ®iÒu trÞ dù phßng cho tËp thÓ b»ng thuèc: Vitamin B1: 20-30 mg/ng−êi/ngµy, vitamin C: 50 mg/ng−êi/ngµy vµ thêi gian 10-15 ngµy. Víi c¸c biÖn ph¸p phßng bÖnh nh− trªn, ë 100% c¸c ®¬n vÞ sau mét tuÇn ¸p dông kh«ng cã bÖnh nh©n míi ph¸t sinh n÷a, theo dâi suèt nhiÒu th¸ng sau c¸c ®¬n vÞ nµy kh«ng cã bÖnh nh©n tª phï xuÊt hiÖn thªm, dÞch ®−îc ng¨n chÆn hoµn toµn. Sè tr−êng hîp ph¶i ®iÒu trÞ trong ViÖn qu©n Y 91 tõ n¨m 1986 ®Õn 1991, cã nång ®é acid pyruvic trong m¸u t¨ng. §iÒu ®ã cµng kh¼ng ®Þnh dÞch tª phï cña bé ®éi lµ do thiÕu vitamin B1. C¸c ®èi t−îng ®−îc ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 kÕt hîp víi vitamin nhãm B ®em l¹i tiÕn bé cho 100% c¸c ®èi t−îng ®iÒu trÞ. Ngay c¶ nh÷ng tr−êng hîp nÆng cã liÖt, lóc ra viÖn kh«ng cßn tr−êng hîp nµo liÖt, c¸c bÖnh nh©n vËn ®éng b×nh th−êng. Søc c¬ kh¸ lªn ë tÊt c¶ bÖnh nh©n. Mét sè tr−êng hîp xuÊt hiÖn trë l¹i ph¶n x¹ g©n x−¬ng sau nhiÒu th¸ng mÊt ph¶n x¹ g©n x−¬ng. Tr−¬ng lùc c¬ tèt lªn ë 100% tr−êng hîp[16] -7- Th¸ng 1 n¨m 1987 t¹i x· Sµo B¸y huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh còng x¶y ra vô dÞch tª phï, t−¬ng tù, cã nhiÒu ng−êi tö vong. ViÖn Dinh d−ìng vµ Vô §iÒu trÞ Bé Y tÕ ®· tiÕn hµnh mét ®ît ®iÒu tra. Sau khi th¨m kh¸m l©m sµng, ®iÒu tra khÈu phÇn, lµm xÐt nghiÖm kim lo¹i nÆng trong n−íc giÕng, ®oµn ®iÒu tra h−íng tíi chÈn ®o¸n do thiÕu vitamin B1 do chÕ ®é ¨n kÐm. Sau ®ã nh©n d©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 vµ dÞch còng ®−îc dËp t¾t. BÖnh cã triÖu chøng gièng tª phï BÖnh “tª tª- say say“: vÉn b¸m dai ë tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt lµ x· Long S¬n huyÖn Kim B«i. Theo kinh nghiÖm, nh©n d©n Long S¬n vµ nh©n d©n c¸c vïng cña tØnh Hßa B×nh khi bÞ bÖnh th× ®iÒu trÞ b»ng c¸ch tiªm hoÆc uèng vitamin B1 th× bÖnh thuyªn gi¶m, nh−ng bÖnh kh«ng døt. Tõ n¨m 1990 ®Õn n¨m 1997, theo b¸o c¸o cña UBND huyÖn L¹c S¬n vµ huyÖn Yªn Thñy, Kim B«i hµng n¨m ®Òu cã ng−êi m¾c vµ tö vong. Trong ba huyÖn kÓ trªn th× huyÖn Kim b«i cã sè m¾c nhiÒu h¬n c¶, sau ®ã lµ L¹c S¬n vµ cuèi cïng lµ Yªn Thuû [27,28,29]. Sau khi nÒn kinh tÕ thay ®æi theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, ®êi sèng cña nh©n d©n, kÓ c¶ c¸c vïng miÒn nói, vïng s©u, vïng xa ®· ®−îc c¶i thiÖn. Tuy nhiªn n¨m 1997, t¹i x· Long s¬n vµ mét sè x· l©n cËn thuéc huyÖn Kim B«i, tØnh Hoµ B×nh bÖnh “tª tª- say say”l¹i ré lªn víi nhiÒu ng−êi m¾c vµ tö vong. Theo b¸o c¸o cña Së Y tÕ Hoµ B×nh sè 354 NV/YT, th× trong tØnh Hoµ B×nh cã hai huyÖn ®ang cã bÖnh. §ã lµ huyÖn Yªn Thuû cã 24 ng−êi m¾c trong mét x· vµ tö vong 2 tr−êng hîp. HuyÖn Kim B«i cã trªn 500 ng−êi m¾c trong 3 x· vµ tö vong 3 tr−êng hîp. Riªng x· Long S¬n cã 450 ng−êi m¾c bÖnh vµ 3 ng−êi tö vong. Bé Y tÕ ®· cö mét ®oµn c«ng t¸c xuèng ®iÒu tra t¹i x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh, gåm c¸c lÜnh vùc: chuyªn khoa dÞch tÔ, truyÒn nhiÔm, thÇn kinh, tim m¹ch, ho¸ sinh, dinh d−ìng vµ c¸c chuyªn viªn cña Vô §iÒu trÞ, Vô Y tÕ dù phßng thuéc Bé Y tÕ. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cho thÊy: §©y lµ héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh víi triÖu chøng hiÖu tª b×, ph¶n x¹ g©n x−¬ng gi¶m hoÆc mÊt râ ë 2 chi d−íi, vËn ®éng chãng mÖt mái, nhÞp tim nhanh ®Æc biÖt khi g¾ng søc, kh«ng cã phï. Thêi ®iÓm bÖnh t¨ng cao vµo c¸c th¸ng 4, th¸ng 5 lµ nh÷ng th¸ng nãng nhÊt. BÖnh x¶y ra ë mäi løa tuæi, nh−ng tËp trung nhiÒu ë løa tuæi lao ®éng vµ cao nhÊt lµ ë phô n÷ trong ®é tuæi. C¸c bÖnh nh©n ®Òu cã thÓ tr¹ng gÇy yÕu, kh«ng cã sèt hoÆc biÓu hiÖn nhiÔm trïng. C¸c tr−êng hîp tö vong ®−îc m« t¶ chÕt trong bÖnh c¶nh suy tim cÊp. §iÒu trÞ b»ng vitamin B1 th× bÖnh cã ®ì, nh−ng kh«ng khái h¼n, cã thÓ t¸i ph¸t c¸c ®ît nÆng. §iÒu tra s¬ bé vÒ dinh d−ìng vµ khÈu phÇn ¨n ch−a thÊy cã sù kh¸c biÖt so víi c¸c v×ng kh¸c ë ®ång b»ng B¾c Bé. Tuy nhiªn kÕt qu¶ pháng vÊn gi÷a c¸c hé m¾c bÖnh vµ ch−a m¾c bÖnh t¹i x· Long S¬n cho thÊy xu h−íng c¸c hé kinh tÕ kh¸ h¬n th× m¾c Ýt h¬n. Pháng vÊn t¹i ®Þa ph−¬ng cßn cho thÊy: Ng−êi ®· m¾c c¨n bÖnh nµy mµ di chuyÓn ®i n¬i kh¸c sinh -8- sèng ë n¬i kh¸c th× bÖnh khái hoµn toµn. Tæng côc ®Þa chÊt tiÕn hµnh khoan th¨m dß vïng khai th¸c t¹i x· Long S¬n, huyÖn Kim B«i ®· kÕt luËn lµ ®©y lµ vïng cã thuû ng©n vµ vµng, ®Ò nghÞ di chuyÓn d©n ®i n¬i kh¸c [1 ] BÖnh “tª rÇn” Cïng thêi gian ®ã, t¹i tØnh Kon Tum còng x¶y ra bÖnh cã triÖu chøng t−¬ng tù bÖnh “Tª tª - say say” ë x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh. BÖnh cã tªn gäi ®Þa ph−¬ng lµ bÖnh “tª rÇn” v× ®a sè ng−êi bÖnh b¾t ®Çu b»ng triÖu chøng tª rÇn tø chi. BÖnh xuÊt hiÖn trong céng ®ång ng−êi M−êng ë huyÖn Kú B¾c vµ Kú S¬n sèng t¹i tØnh Hßa B×nh tõ nh÷ng n¨m 60-70 thÕ kû XX, di c− vµo huyÖn Ngäc Håi, tØnh Kon Tum theo chÝnh s¸ch di d©n lßng hå S«ng §µ thêi gian1991-1993. Tõ th¸ng 2 n¨m 1993 ®· xuÊt hiÖn mét bÖnh cã triÖu chøng t−¬ng tù nh− bÖnh “tª tªsay say” ë Hßa B×nh. Tõ n¨m 1990 ®Õn th¸ng 5 n¨m 1995 tæng sè m¾c thèng kª ®−îc lµ 4374, tö vong 23. Toµn bé t¸m th«n ng−êi M−êng thuéc bèn x· Sa Loong, Bê Y, §ak Só, thÞ trÊn Plei CÇn ®Òu cã ng−êi m¾c. BÖnh m¾c quanh n¨m, nh−ng th−êng m¾c nhiÒu h¬n vµo mïa m−a ë T©y Nguyªn lµ th¸ng 3 vµ th¸ng 4. Theo b¸o c¸o cña ViÖn VÖ sinh dÞch tÔ T©y Nguyªn göi Bé Y tÕ sè 207/VTN: Tõ th¸ng 3 n¨m 1997 bÖnh ré lªn cã 6 trêng hîp tö vong. TriÖu chøng l©m sµng cña bÖnh lµ mái c¬, tª rÇn ®Çu tø chi, khã thë, mê m¾t. C¶m gi¸c ngo¹i biªn, søc c¬, ph¶n x¹ g©n x−¬ng ®Òu gi¶m. BÖnh x¶y ra ë c¸c løa tuæi, nh−ng løa tuæi m¾c bÖnh nhiÒu nhÊt lµ ®èi t−îng lao ®éng 20-49 tuæi (64,3%) n÷ (69%) nhiÒu h¬n nam (31%). BÖnh chØ x¶y ra ë ng−êi M−êng, kh«ng cã ë c¸c d©n téc kh¸c tuy cïng sèng trªn mét ®Þa bµn. Cã ng−êi trong gia ®×nh cïng m¾c (87%), kh«ng cã ng−êi trong gia ®×nh cïng m¾c (13%). Cã 6 tr−êng hîp tö vong trong 3 gia ®×nh. C¸c tr−êng hîp tö vong ®ét ngét. C¸c tr−êng hîp tö vong liªn quan ®Õn c¸c triÖu chøng tim m¹ch, kh«ng lµm gi¶i phÉu tö thi do ®ã khã kÕt luËn nguyªn nh©n g©y ra bÖnh. Tuy nhiªn c¸c tr−êng hîp nµy ®Òu cã liªn quan ®Õn bÖnh tª rÇn, hoÆc gia ®×nh cã ng−êi m¾c bÖnh nµy[ 2]. §· cã nhiÒu lÜnh vùc tham gia nghiªn cøu ®Ó t×m hiÓu nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ ®−a ®Õn nhËn xÐt bÖnh “tª tª-say say” cã thÓ liªn quan ®Õn dinh d−ìng. Do tÝnh chÊt phøc t¹p cña bÖnh, cã tr−êng hîp ®· ®iÒu trÞ vitamin B1 nh−ng vÉn tö vong, bÖnh tª tª -say say vÉn b¸m dai. Nghiªn cøu t×m hiÓu nguyªn nh©n cña bÖnh “tª tª- say say” lµ cÇn thiÕt, trªn c¬ së ®ã ®Ò ra c¸c biÖn ph¸p phßng chèng thÝch hîp ®Ó h¹n chÕ sè m¾c bÖnh vµ tö vong 2.2. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ viªm nhiÒu d©y thÇn kinh vµ thiÕu vitamin B1 LÞch sö ph¸t hiÖn BÖnh Beriberi cã tõ ®ång nghÜa lµ dÞch viªm nhiÒu d©y thÇn kinh. Beriberi lµ bÖnh ®iÓn h×nh do thiÕu vitamin B1 ®· ®−îc biÕt ë Trung Quèc tõ 2600 n¨m tr−íc c«ng nguyªn. VÒ nguyªn nh©n sinh bÖnh tr−íc ®©y ng−êi ta nghÜ lµ do vi khuÈn, nh−ng tõ -9- nh÷ng nhËn xÐt cña Takaki n¨m 1882, ng−êi ta cho r»ng bÖnh do nguyªn nh©n dinh d−ìng. N¨m 1897 EijKman, ng−êi Hµ Lan ®· g©y bÖnh viªm nhiÒu d©y thÇn kinh (t−¬ng tù bÖnh beriberi) thùc nghiÖm cho gµ b»ng ¨n g¹o s¸t tr¾ng, sau ®ã ®iÒu trÞ b»ng c¸m g¹o th× bÖnh thuyªn gi¶m. N¨m 1911 Funk, ®· chiÕt suÊt tõ c¸m g¹o mét chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc gäi lµ vitamin. N¨m 1926 Jansen vµ Donath t×m ®−îc vitamin B1, lµ chÊt chèng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh rÊt tèt. N¨m 1936, Williams t×m ra c«ng thøc ho¸ häc cña vitamin B1 vµ n¨m 1936 «ng ®· tæng hîp ®−îc vitamin B1 trong phßng thÝ nghiÖm. C«ng thøc ho¸ häc cña vitamin B1 H×nh 2.1. C«ng thøc ho¸ häc cña vitamin B1 Ph©n tö vitamin B1 bao gåm mét vßng pyrimidin vµ mét vßng thiazol nèi víi nhau bëi cÇu methylen. C¸c d¹ng phosphoryl cña vitamin B1 bao gåm: Thiamin monophosphat (TMP), thiamin pyrophosphat, thiamin triphosphat (TTP). Trong tÕ bµo ®éng vËt, vitamin B1 tù do vµ c¸c d¹ng phosphoryl cña nã cã mÆt víi sè l−îng kh¸c nhau. TTP chiÕm 5-10% cña tæng sè vitamin B1. §Æc tÝnh cña vitamin B1 Ph©n tö vitamin B1 cã thÓ hoµ tan trong n−íc, kÕt tinh thµnh thÓ r¾n, mµu tr¾ng. ë tr¹ng th¸i kÕt tinh hay trong dung dÞch acid, vitamin B1 rÊt bÒn v÷ng, ngay c¶ khi ®un nãng. ë m«i tr−êng trung tÝnh hoÆc kiÒm, vitamin B1 kh«ng æn ®Þnh vµ nh¹y c¶m víi nhiÖt ®é, oxy vµ tia cùc tÝm. Vitamin B1 ®Æc biÖt nhËy c¶m víi sulfit lµ chÊt th−êng ®−îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn thùc phÈm mµ bÞ t¸ch ra thµnh nguyªn tö pyrimidin vµ nguyªn tö thiazol. V× vËy c¸c ho¹t tÝnh ho¸ häc cña nã bÞ ph¸ huû. - 10 - HÊp thu vµ chuyÓn ho¸: Vitamin B1trong thùc phÈm th«ng qua b÷a ¨n ®−îc hÊp thu vµo m¸u qua niªm m¹c ruét theo hai c¬ chÕ: ë nång ®é d−íi 1 µmol/l, vitamin B1 ®−îc hÊp thu chñ yÕu theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc, ë nång ®é cao vitamin B1 ®−îc hÊp thu theo c¬ chÕ khuyÕch t¸n. Sù hÊp thu vitamin B1 vµo m¸u vµ tíi c¸c tæ chøc lµ kh¸ nhanh. Rozenbe vµ céng sù ®· dïng chÊt ®ång vÞ phãng x¹ ®¸nh dÊu S35 nghiªn cøu ë sóc vËt thÊy r»ng b¾t ®Çu sau uèng 15 phót vµ sau 30 phót ®· thÊy vitamin B1 ë m« [dÉn theo 20]. Bake nhËn thÊy c¸c vitamin tan trong n−íc hÊp thu nhanh vµo m¸u chØ sau 10 phót uèng vitamin nµy vµ thêi gian hÊp thu cña ruét vÉn tiÕp tôc sau 120 phót [33]. Sù hÊp thu vitamin B1 ë ruét non th−êng giíi h¹n víi møc tèi ®a 8-15 mg/ngµy vµ c¬ chÕ hÊp thu phô thuéc nång ®é thiamin cña c¬ thÓ [21]. Sau khi vitamin B1 ®−îc hÊp thu, mét phÇn nhá ®−îc dù tr÷ ë c¸c tæ chøc cña c¬ thÓ, cßn mét phÇn kh«ng ®−îc sö dông sÏ ®−îc bµi tiÕt ra ngoµi theo con ®−êng n−íc tiÓu. Cã mèi liªn quan gi÷a nhu cÇu thiamin cña tÕ bµo vµ sè l−îng thiamin bµi tiÕt qua n−íc tiÓu, v× thÕ nång ®é thiamin trong n−íc tiÓu thay ®æi kh¸c nhau. Trong ®iÒu kiÖn sinh lý b×nh th−êng, l−îng thiamin bµi tiÕt theo n−íc tiÓu 150-500 µg mçi ngµy, nh−ng ®«i khi cã thÓ cao h¬n. Trong tr−êng hîp thiÕu thiamin th× sè l−îng thiamin bµi tiÕt ra n−íc tiÓu gi¶m [21]. Tallaksen (1993) nhËn thÊy ë ng−êi sau khi tiªm 50 mg HCL thiamin th× thiamin kh«ng ®−îc phosphoryl t¨ng nhanh trong m¸u, thêi gian b¸n huû lµ 96 phót, sau ®ã nã trë vÒ gi¸ trÞ ban ®Çu trong 12 giê. Trong tr−êng hîp uèng 50 mg HCL thiamin, th× sau 53 phót thÊy xuÊt hiÖn c¸c ®Ønh trong huyÕt thanh, thêi gian b¸n huû lµ 154 phót. Sau 24 giê, 53% liÒu vitamin B1 ®−îc th¶i trõ ra n−íc tiÓu [Tallaksen 1993]. Thiamin cßn th¶i qua con ®−êng må h«i víi nång ®é 0,30 mg %. Thiamin kh«ng th¶i trõ qua ph©n, nh−ng ng−êi ta thÊy cã mét l−îng nhá thiamin trong ph©n, cã lÏ l−îng nµy t−¬ng øng víi l−îng thiamin do vi khuÈn ë ruét tæng hîp [Maurice Derot 1972]. Trong tÕ bµo ®éng vËt thiamin ë d−íi d¹ng phosphat-este g¾n víi protein bao gåm: thiamin monophosphat (TMP), thiamin diphosphat (TDP), thiamin triphosphat (TTP). TDP lµ d¹ng ho¹t ®éng cña thiamin cßn ®−îc gäi lµ thiamin pyrophosphat (TPP). C¸c s¶n phÈm bµi tiÕt cña thiamin: thiamin carboxylic acid, 4methyl thiazole-5 acetic acid, 2 methyl-4 amino-5 formyl amino-pyrimidin. Hµm l−îng thiamin kh¸c nhau trong c¸c tÕ bµo cña cïng mét loµi vµ gi÷a c¸c loµi. C¸c tæ chøc kh«ng tÝch tr÷ vitamin B1, nªn l−îng vitamin B1 cña c¬ thÓ kh¸ h¹n chÕ [98]. Tæng sè vitamin B1 cña c¬ thÓ ng−êi lµ kho¶ng 30 mg vµ ph©n bè kh¸c nhau ë c¸c m« tõ nhiÒu ®Õn Ýt lµ Gan > tim >thËn > c¬ x−¬ng > n·o > ruét non. Gan: 0,2- 0,76 mg/100g ThËn 0,24- 0,58 mg/100 g. Tim: 0,28- 0,79 mg/100g N·o; 0,14- 0,44 mg/100 g. - 11 - Trong c¬ thÓ, 40% vitamin B1 ph©n bè ë c¬ x−¬ng.Thêi gian b¸n huû sinh häc cña nã lµ 9,5- 18,5 ngµy [45]. Vai trß cña vitamin B1: Chøc n¨ng chuyÓn ho¸: Thiamin Diphosphat (TDP) lµ yÕu tè cÇn thiÕt cho chuyÓn ho¸ cacbonhydrat, v× vËy thiamin (vitamin B1) cÇn thiÕt cho chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng. Mét sè enzym sö dông TDP nh− mét yÕu tè cÇn cho sù c¾t c¸c liªn kÕt c¸c bon cña alpha Ketoacid (nh− pyruvat) t¹o ra c¸c s¶n phÈm ®−îc vËn chuyÓn ®Õn n¬i chÊp nhËn. C¸c enzym phô thuéc TDP ®ßi hái Mg++ hoÆc mét vµi canion ho¸ trÞ 2 cho ho¹t ®éng. Trong qu¸ tr×nh oxy ho¸ decarboxyl cña alpha ketoacid, TDP cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng cña nhiÒu phøc hîp enzym alpha ketoacid dehydrogenase. Cã ba lo¹i enzym alpha ketoacid dehydrogenase phô thuéc TDP: 1. Pyruvat dehydrogenase chuyÓn pyruvat thµnh acetyl CoA. 2. α- ketoglutarate dehydrogenase chuyÓn α ketoglutarate thµnh succinyl CoA. 3. α- ketoacid dehydrogenase chuçi nh¸nh chuyÓn α ketoacid thµnh Acyl CoA. Trong mçi phøc hîp men bao gåm: • 1 decarboxylase g¾n TDP. • 1 enzym chÝnh g¾n acid lipoic • 1 flavoprotein dehydrolipoamid dehydrogenase. TDP cßn cã mét chøc n¨ng sèng cßn kh¸c, ®ã lµ mét yÕu tè cÇn thiÕt ®èi víi transketolase, lµ enzym xóc t¸c sù c¾t liªn kÕt cacbon trong ®−êng alpha keto (Xylulose 5 phosphat, sedoheptulose7-phosphat, fructose 6 phosphat, D xylulose, Dfructose), vËn chuyÓn mÈu 2 cacbon tíi mét aldose chÊp nhËn. Chøc n¨ng cña transketolase thÓ hiÖn ë hai b−íc trong con ®−êng chuyÓn hãa hexose monophosphat ®Ó oxyho¸ glucose (lèi nµy ®−îc gäi lµ lèi pentose lµ mét thay thÕ quan träng con ®−êng chu kú Krebs), ®Æc biÖt lµ con ®−êng duy nhÊt cho s¶n phÈm cña pentose ®Ó tæng hîp RNA, DNA vµ NADPH cho tæng hîp acid bÐo [43]. Sù oxy ho¸ glucose theo con ®−êng pentose x¶y ra ë c¸c m« song song víi con ®−êng ®−êng ph©n, nh−ng víi tû lÖ thÊp, chØ cã kho¶ng 7-10 %. Tuy nhiªn ë mét sè m« vµ tÕ bµo nh−: hång cÇu, gan, tuyÕn s÷a trong thêi kú ho¹t ®éng, tæ chøc mì... sù tho¸i ho¸ glucose theo con ®−êng pentose chiÕm −u thÕ. NÕu c¬ thÓ thiÕu vitamin B1 th× acid pyruvic trong m¸u sÏ t¨ng lªn vµ t¨ng theo c¶ acid lactic [74, 75, 68, 46, 62]. Kh«ng ph¶i chØ cã chuyÓn ho¸ glucid bÞ rèi lo¹n, mµ nãi chung chuyÓn ho¸ protein vµ lipid còng bÞ ¶nh h−ëng. H×nh 1.2 cho thÊy vai trß cña vitamin B1 vµ c¸c vitamin nhãm B kh¸c trong chuyÓn ho¸ c¸c chÊt [44]. - 12 - H×nh 2.2.Vai trß cña c¸c vitamin nhãm B tham gia vµo mét sè qu¸ tr×nh chuyÕn ho¸ chñ yÕu (Good man,s vµ Gil man,s 1985) Chøc n¨ng thÇn kinh: Thiamin ë d¹ng thiamin Diphosphat (TDP) ®ãng vai trß trong dÉn truyÒn thÇn kinh. Viªm nhiÒu d©y thÇn kinh lµ dÊu hiÖu th−êng gÆp cña thiÕu vitamin B1. Sù tån t¹i cña TDP trong n·o vµ c¸c tÕ bµo thÇn kinh ®· gîi ý vai trß trùc tiÕp cña thiamin trong ho¹t ®éng thÇn kinh. Ng−êi ta còng nhËn thÊy c¸c kÝch thÝch thÇn kinh hoÆc ®iÒu trÞ c¸c thuèc thÇn kinh kÕt qu¶ lµm gi¶m møc TDP ®Æc biÖt thiamin triphosphat (TTP) trong hÖ thÇn kinh. TDP cßn ®ãng vai trß cÇn trong dÉn truyÒn thÇn kinh theo c¬ chÕ kªnh ®èi víi con ®−êng vËn chuyÓn Na+ vµ K+ [trÝch dÉn trong 38]. C¸c nghiªn cøu g©y bÖnh thiÕu vitamin B1 trªn ®éng vËt thùc nghiÖm nhËn thÊy sù dÉn truyÒn xung ®éng thÇn kinh bÞ øc chÕ khi nång ®é vitamin B1 trong c¬ thÓ gi¶m vµ qu¸ tr×nh diÔn ra b×nh th−êng sau khi ®éng vËt thùc nghiÖm ®−îc tiªm vitamin B1. Calingasan (1999), nghiªn cøu trªn chuét nhËn thÊy sau 9 ngµy thiÕu vitamin B1 ®· g©y tæn th−¬ng c¸c tÕ bµo thÇn kinh, ®Æc biÖt sau 11 ngµy thiÕu vitamin B1 ®· dÉn ®Õn chÕt mét sè vïng ®Æc biÖt [37]. Matsushita (1999), nhËn thÊy cã sù gi¶m nång ®é c¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh ë chuét khi thiÕu vitamin B1.Trªn ®éng vËt thÝ nghiÖm cßn ph¸t hiÖn thÊy gi¶m nång ®é ATP vµ epinephrin trong khi serotonin ë n·o t¨ng [59]. - 13 - Terasawa (1999), nhËn thÊy cã mèi liªn quan gi÷a thiÕu vitamin B1 víi kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c ®éng t¸c ®· d¹y ë chuét, nh÷ng con chuét ®−îc ¨n ®ñ vitamin B1 thùc hiÖn c¸c ®éng t¸c ®· ®−îc d¹y tèt h¬n nh÷ng con chuét ¨n thiÕu vitamin B1 [84]. Nguyªn nh©n thiÕu vitamin B1. a, ChÕ ®é ¨n thiÕu: Khi n¨ng l−îng khÈu phÇn chñ yÕu do g¹o cung cÊp, c¸c thùc phÈm giµu vitamin B1 tõ nguån ®éng vËt Ýt ®−îc sö dông sÏ lµ nguyªn nh©n g©y ra bÖnh tª phï do thiÕu vitamin B1. Vô dÞch tª phï ë mét sè tØnh miÒn B¾c ViÖt Nam n¨m1985 lµ do ¨n g¹o môc Èm vµ chÕ ®é ¨n nghÌo thùc phÈm nguån gèc ®éng vËt [18]. Dalton nhËn xÐt khÈu phÇn ¨n cña 107 ng−êi tª phï chØ cung cÊp ®−îc 0,76 mg vitamin B1 trong mét ngµy [40]. Jocelyn (1999), nhËn thÊy tû lÖ thiÕu vitamin B1 ë ng−êi cao tuæi ë Indonesia lµ 36,6 % vµ vitamin B1 khÈu phÇn ¨n cña hä chØ ®¸p 70% nhu cÇu ®Ò nghÞ vµ t¸c gi¶ thÊy cã mèi liªn quan gi÷a vitamin B1 khÈu phÇn vµ vitamin B1 m¸u [52]. Vitamin B1 cã nhiÒu trong c¸m g¹o, tuy nhiªn l−îng vitamin B1 trong g¹o phô thuéc nhiÒu vµo qu¸ tr×nh xay s¸t vµ b¶o qu¶n, chÕ biÕn. L−îng vitamin B1 cã trong 100 g g¹o nh− g¹o gi· dèi cã 240 µg, g¹o xay cã 300-500 µg, g¹o gi· tr¾ng chØ cã 100 µg. G¹o gi· tr¾ng kh«ng nh÷ng mÊt vitamin B1, mµ cßn lµm mÊt c¸c vitamin nhãm B: Vitamin B1 mÊt 73%, vitamin B2 mÊt 56,5 %, PP mÊt 63%, protid mÊt 17% vµ lipid mÊt hoµn toµn. ViÖc mÊt vitamin cßn ë kh©u chÕ biÕn, vo g¹o, nÊu c¬m nh− trong 100 g¹o ch−a vo chøa 200-300 µg vitamin B1 sau khi vo chØ cßn 100-150 µg [dÉn theo 20]. ChÊt l−îng g¹o kh«ng tèt còng lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn chøng tª phï vµ thùc tÕ ®· ®−îc chøng minh: “hai tµu cïng rêi mét bÕn ë Ên ®é, thÓ chÊt cña thuû thñ, c¸c mÆt trang thiÕt bÞ vµ thùc phÈm gièng nhau, riªng vÒ g¹o tÇu thø nhÊt dïng toµn g¹o m¸y, tµu thø hai dïng toµn g¹o løc, sau 35 ngµy ra kh¬i, 90% thuû thñ ë tµu thø nhÊt bÞ tª phï, c¸c thuû thñ cña tÇu thø hai vÉn m¹nh khoΔ [DÉn theo 10]. L−îng vitamin B1 cña g¹o cßn bÞ gi¶m do ®iÒu kiÖn b¶o qu¶n. Trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi ë §«ng D−¬ng, l−îng vitamin B1 trong g¹o mÊt 25 % sau vµi th¸ng [20 ]. Nh− vËy chÕ ®é ¨n nghÌo nµn, nguån cung cÊp n¨ng l−îng chÝnh do g¹o cung cÊp, g¹o s¸t qu¸ tr¾ng, kh«ng ®¶m kü thuËt nÊu c¬m nh− vo g¹o qu¸ kü, thæi c¬m më vung, ch¾t n−íc c¬m lµ nguyªn nh©n g©y ra tª phï. Tª phï do thiÕu vitamin B1 cßn gÆp trong c¸c tr−êng hîp nu«i ®−êng tÜnh m¹ch kÐo dµi. Remon th«ng b¸o mét tr−êng hîp bÖnh L¬-xª-mi ®−îc ®iÒu trÞ b»ng ho¸ chÊt vµ nu«i d−ìng qua ®−êng tÜnh m¹ch trong ba tuÇn, thÊy xuÊt hiÖn triÖu chøng nhiÔm acid lactic nÆng. C¸c dÊu hiÖu l©m sµng bao gåm c¶ rèi lo¹n thÇn kinh vµ tim m¹ch. BÖnh nh©n cã nång ®é vitamin B1 huyÕt thanh gi¶m. Tiªm vitamin B1 c¸c dÊu hiÖu trªn ®−îc kiÓm so¸t [74]. Velez, nhËn thÊy hai tr−êng hîp nu«i d−ìng b»ng ®−êng tÜnh m¹ch kh«ng bæ sung thªm vitamin B1 ®· xuÊt hiÖn c¸c triÖu chøng beriberi cÊp, c¸c - 14 - triÖu chøng nµy ®· ®−îc ®iÒu trÞ b»ng tiªm vitamin B1[89]. Klein, th«ng b¸o hai tr−êng hîp cã dÊu hiÖu nhiÔm acid lactic sau ba tuÇn ®−îc nu«i d−ìng b»ng ®−êng tÜnh m¹ch. Sau khi ®iÒu trÞ b»ng hai liÒu vitamin B1 400 mg b»ng ®−êng tiªm c¸c triÖu chøng ®· ®−îc c¶i thiÖn [54]. Nakasaki, nhËn thÊy s¸u tr−êng hîp nu«i b»ng ®−êng tÜnh m¹ch trong bèn tuÇn, thÊy xuÊt hiÖn c¸c triÖu chøng nh− h¹ huyÕt ¸p, nhÞp thë Kussmaul’s, xÐt nghiÖm m¸u cã t¨ng acid lactic, acid pyruvate vµ c¸c bÖnh nh©n nµy kh«ng cã c¸c dÊu hiÖu cña tæn th−¬ng gan, thËn, chøc n¨ng tôy. C¸c dÊu hiÖu trªn ®−îc c¶i thiÖn b»ng tiªm 100 mg vitamin B1[64]. b. MÊt vitamin B1 qua ®−êng n−íc tiÓu: ViÖc ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc lîi tiÓu ®· lµm mÊt mét l−îng ®¸ng kÓ vitamin B1 vµ c¸c vitamin tan trong n−íc kh¸c. C¸c triÖu chøng cña tª phï ®· xuÊt hiÖn ë nh÷ng bÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc lîi tiÓu kÐo dµi mµ kh«ng bæ sung vitamin B1. §Ó kiÓm ®Þnh gi¶ thiÕt nµy, Seligmann ®· tiÕn hµnh mét nghiªn cøu thö nghiÖm l©m sµng trªn 24 bÖnh nh©n suy tim nhËn ®iÒu trÞ furosemid ®−îc ghÐp cÆp víi 16 ng−êi kh«ng bÞ suy tim vµ kh«ng uèng thuèc lîi tiÓu. LiÒu furosemid lµ 80-240 mg, thêi gian nghiªn cøu lµ tõ 3 ®Õn 24 th¸ng. KÕt qu¶ nghiªn cøu chØ ra thiÕu vitamin B1 ë 21 trong sè 23 bÖnh nh©n ®iÒu trÞ furosemid vµ nhiÒu h¬n nhãm chøng cã ý nghÜa thèng kª (P<0,01), l−îng vitamin B1 ®−îc bµi tiÕt ra n−íc tiÓu cña nhãm ®iÒu trÞ thuèc lîi tiÓu lµ 410±95 µg/g creatinin ®−îc so s¸nh víi nhãm chøng lµ 236 ± 69µg/g creatinin [78]. Rieck nghiªn cøu bµi tiÕt vitamin B1 qua n−íc tiÓu cña 6 bÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng furosemid (1, 3, 10 mg), t¸c gi¶ nhËn thÊy bµi tiÕt vitamin B1 ra n−íc tiÓu t¨ng hai lÇn so víi ban ®Çu, cã mèi liªn quan gi÷a tû lÖ vitamin B1 bµi tiÕt n−íc tiÓu vµ l−îng n−íc tiÓu bµi tiÕt (r=0,54, P<0,01) [73]. Zanger, cho r»ng Furosemid vµ digoxin ®iÒu trÞ cho nh÷ng bÖnh nh©n suy tim cã thÓ g©y thiÕu vitamin B1 do c¸c thuèc nµy øc chÕ vitamin B1 vµo tÕ bµo tim. Møc thiamin pyrophosphat trong dÞch ngo¹i bµo b×nh th−êng gi¶m dÇn víi thêi gian b¸n huû tõ 16 ®Õn 19 ngµy, sau ®iÒu trÞ suy tim b»ng furosemid vµ digoxin th× møc vitamin B1 gi¶m nhanh víi nöa ®êi sèng tõ 5 ®Õn 6 ngµy [97]. c. ThiÕu vitamin B1 do r−îu: ë ng−êi nghiÖn r−îu, hÊp thu vitamin B1 th−êng bÞ gi¶m do gi¶m ho¹t ®éng vËn chuyÓn tõ nhung mao ruét vµo vßng tuÇn hoµn vµ do chÕ ®é ¨n thiÕu [97]. V× vËy thiÕu vitamin B1 th−êng gÆp ë nh÷ng ng−êi nghiÖn r−îu. Tallaksen nghiªn cøu trªn hai nhãm ng−êi, mét nhãm gåm 30 ng−êi bÖnh uèng r−îu trung b×nh 164 ±119 g/ngµy trong vßng 30 ngµy vµ mét nhãm gåm 40 ng−êi khoÎ m¹nh lµm chøng th× thÊy nång ®é thiamin monophosphat ë nhãm cã uèng r−îu thÊp h¬n nhãm chøng tr−íc vµ sau ®iÒu trÞ b»ng tiªm vitamin B1, thiamin tù do vµ thiamin diphosphat trong m¸u toµn phÇn vµ trong huyÕt thanh t−¬ng tù ë hai nhãm. Tû lÖ phosphoryl lµ thÊp ë nhãm bÖnh so víi nhãm chøng (P<0,05) [81]. Mét nghiªn cøu kh¸c còng cña Tallaksen, nghiªn cøu trªn 24 ng−êi x¬ gan do r−îu vµ 30 ng−êi khoÎ m¹nh cho thÊy c¸c thµnh phÇn cña vitamin B1 trong m¸u toµn phÇn, huyÕt thanh cña nhãm bÖnh thÊp - 15 - h¬n nhãm chøng. Sau khi tiªm 100mg vitamin B1 th× tû lÖ thiamin phosphoryl ë nhãm bÖnh thÊp h¬n nhãm chøng [81] d. C¸c chÊt ®èi kh¸ng vitamin B1: ®ã lµ c¸c chÊt cã kh¶ n¨ng øc chÕ c¹nh tranh vitamin B1 trong c¬ thÓ. Ng−êi ta ®· biÕt hai chÊt ®èi kh¸ng tù nhiªn hoÆc tæng hîp ®ã lµ Pyrithiamin vµ oxythiamin. Pyrithiamin lµ ®ång ph©n cña vitamin B1 trong ®ã cã sù thay thÕ nhãm CH=CH cña nguyªn tö sulfur trong ph©n tö vitamin B1. oxythiamin lµ ®ång ph©n cña thiamin trong ®ã nhãm hydroxyl thay thÕ mét nhãm amin. ë ®éng vËt cã vó vµ chim, pyrithiamin g©y ch¸n ¨n, gi¶m c©n vµ c¸c dÊu hiÖu thÇn kinh kiÓu thiÕu vitamin B1, v× thÕ ng−êi ta sö dông ®Ó g©y viªm n·o Wernicke trªn thùc nghiÖm ë ®éng vËt. Pyrithiamin øc chÕ qu¸ tr×nh phosphoryl thiamin dÉn ®Õn bµi tiÕt nhanh vitamin B1 ra n−íc tiÓu vµ lµm gi¶m vitamin B1 ë tÕ bµo. oxythiamin còng g©y ch¸n ¨n vµ gi¶m c©n nh−ng kh«ng g©y triÖu chøng thÇn kinh, nã kh«ng qua ®−îc hµng rµo m¸u- n·o, sù phosphryl oxythiamin ®Ó t¹o thµnh oxythiamin pyrophosphat sÏ c¹nh tr¹nh víi TDP. Amprolium, propylpyrimidin, chloroethylthiamin lµ nh÷ng chÊt ®èi kh¸ng vitamin B1 ®· ®−îc sö dông trong ®iÒu trÞ cÇu trïng ë gµ. Heier cho thÊy Fluoropyrimidines-5fluorouracil vµ doxifluridin lµm t¨ng thiamin diphosphat ngo¹i bµo trong khi thiamin tù do kh«ng thay ®æi vµ t¸c gi¶ ®· kÕt luËn fluoropyrimidin cã thÓ lµm t¨ng chuyÓn ho¸ vitamin B1 tÕ bµo vµ g©y ra triÖu chøng l©m sµng cña thiÕu vitamin B1 [48 ] C¸c kh¸ng vitamin B1 tù nhiªn t¸c ®éng bëi thay ®æi cÊu tróc vitamin B1 ®· ®−îc t×m thÊy trong tÕ bµo ®éng vËt vµ thùc vËt. Hai enzym g©y gi¶m vitamin B1 ®· ®−îc biÕt, ®ã lµ thiamin (vitamin B1)I, cã mÆt trong ruét cña c¸ chÐp vµ mét vµi loµi c¸, vµ Bacillus thiaminnolyticus xóc t¸c gi¶i phãng vitamin B1 bëi ho¹t ®éng thay ®æi mét baz¬ nitrogen hoÆc thµnh phÇn thiol. Ho¹t ®éng nµy thay thÕ nhãm metyl nh− trong tr−êng hîp nhãm sulfit. Thiamin (vitamin B1) II, cã mÆt chñ yÕu trong vi khuÈn ®−êng ruét (B. thiaminolyticus, B.anneurinelyticus vµ chlotridium thiaminolyticus) xóc t¸c thuû ph©n vitamin B1 t¹o pyrimidin vµ vßng thiazol. Mét sè lo¹i thùc vËt cã chøa polyhydroxyphenol (cafeic acid, tanin, chlorogenic) lµm gi¶m ho¹t tÝnh cña vitamin B1. Trong chÌ xanh vµ ®en cã chøa nhiÒu polyhydroxyphenols cã thÓ g©y gi¶m dù tr÷ vitamin B1 cña c¬ thÓ. Ali cho thÊy ho¹t ®éng cña thiamin diphosphate gi¶m ë ng−êi sö dông chÌ xanh hoÆc chÌ ®en[31]. Ch× cã thÓ thÕ chç cña vitamin B1 vµ g©y triÖu chøng thiÕu vitamin B1. Cheong cho chuét Wista ba tuÇn tuæi ®iÒu trÞ ch× hoÆc hçn hîp thiamin - ch×, nång ®é vitamin B1 vµ ho¹t ®éng transketolase gi¶m bëi ngé ®éc ch× vµ vitamin B1. Cung cÊp vitamin B1 ®· håi phôc c¸c dÊu hiÖu nµy vµ gi¶m nång ®é ch× trong n·o cña nhãm ®iÒu trÞ ch× [39] C¸c dÊu hiÖu l©m sµng cña thiÕu vitamin B1. • ThÓ kh« hay cßn gäi lµ viªm nhiÒu d©y thÇn kinh Beriberi, mµ ®Æc ®iÓm lµ tæn th−¬ng d©y thÇn kinh ngo¹i vi cã tÝnh chÊt ®èi xøng hai bªn, kh«ng cã dÊu hiÖu tim - 16 - m¹ch. Viªm ®a d©y thÇn kinh th−êng xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ë hai chi d−íi víi biÓu hiÖn rèi lo¹n c¶m gi¸c nh− tª b× kiÕn bß, ®au c¬ c¼ng ch©n, tiÕp theo lµ liÖt vµ teo c¬. BÖnh tiÕn triÓn th× viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ph¸t triÓn lªn hai tay vµ tíi c¸c bé phËn kh¸c cña c¬ thÓ kÌm theo c¸c rèi lo¹n vÒ ph¶n x¹ g©n x−¬ng nh− gi¶m ph¶n x¹ g©n x−¬ng vµ mÊt ph¶n x¹ g©n x−¬ng. Mét sè tr−êng hîp cã liÖt c¸c c¬ h« hÊp g©y ra khã thë, kÌm theo ®au vïng tr−íc tim. Tæn th−¬ng d©y thÇn kinh sä n·o Ýt gÆp trong c¸c thÓ b¸n cÊp th«ng th−êng mµ th−êng ®−îc quan s¸t thÊy trong nh÷ng thÓ nÆng. Tæn th−¬ng d©y thÇn kinh thÞ gi¸c lµm cho bÖnh nh©n bÞ mê m¾t, sî ¸nh s¸ng, c¸c triÖu chøng cña viªm thÇn kinh hËu nh·n cÇu víi sù thu hÑp thÞ tr−êng trung t©m, nh¹t mÇu phÇn th¸i d−¬ng cña gai thÞ, thÓ nµy cßn ®−îc gäi lµ thÓ m¾t, bÖnh nh©n mï dÇn nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ kÞp thêi [NguyÔn V¨n ®¨ng 2000]. Van Noort còng nªu mét tr−êng hîp bÖnh tª phï thÓ viªm d©y thÇn kinh thÞ gi¸c, thÞ lùc vµ thÞ tr−êng gi¶m nÆng [88]. Rèi lo¹n ph¸t ©m do tæn th−¬ng d©y thÇn kinh thanh qu¶n, nh¸nh cña d©y phÕ vÞ, tiÕng nãi trë nªn khµn “tiÕng kªu beriberi” th−êng gÆp ë trÎ nhò nhi [11] • ThÓ phï hoÆc Beriberi phï: Phï th−êng ë ch©n sau ®ã lan réng ra toµn c¬ thÓ, kÌm theo c¸c biÓu hiÖn rèi lo¹n tim m¹ch nh− khã thë, nhÞp tim nhanh, cã thÓ cã t¨ng huyÕt ¸p, thÓ nÆng cã thÓ cã suy tim tr¸i, gan to. Baunwald ®· gi¶i thÝch c¸c triÖu chøng tim m¹ch trong tª phï lµ do øc chÕ vËn m¹ch, lµm t¨ng søc c¨ng thµnh m¹ch dÉn tíi cao huyÕt ¸p c¶ t©m thu vµ t©m tr−¬ng, ¸p lùc m¸u dån c¶ lªn tim tr¸i vµ tim ph¶i, lµm nhÞp tim nhanh, cã tiÕng T3 vµ cã tiÕng thæi t©m thu ë mám [4]. Nh÷ng biÓu hiÖn thay ®æi trªn ®iÖn tim ë bÖnh nh©n tª phï ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ nªu lªn [26, 98, 9, 24]. Richard, Webster cho thÊy nh÷ng biÕn ®æi chøc n¨ng t©m thu cña t©m thÊt tr¸i ë ng−êi tª phï [72, 91]. Vò Quang BÝch, nghiªn cøu trªn 557 tr−êng hîp tª phï cho thÊy, thÓ phï chiÕm 41,66 %, thÓ phï tim chiÕm 10,74 % vµ thÓ viªm ®a d©y thÇn kinh chiÕm 38 %. DiÖn ®ôc cña tim to ë 100 % tr−êng hîp, nghe tim cã tiÕng thæi c¬ n¨ng (62%), tiÕng tim mê (18%), lo¹n nhÞp ngo¹i t©m thu (5%), t¨ng huyÕt ¸p (10%), gi¶m huyÕt ¸p (10%) [Vò Quang BÝch 1971]. Ph¹m ViÖt Hïng nhËn thÊy trong dÞch tª phï qu©n ®éi tõ 19861991 chñ yÕu lµ tª phï thÓ −ít (thÓ phï) biÓu hiÖn phï ë 207/316 tr−êng hîp, huyÕt ¸p t¨ng gÆp 12/43 tr−êng hîp [16] • Beriberi trÎ em hoÆc beriberri cÊp tÝnh: BÖnh diÔn biÕn cÊp tÝnh khã chÈn ®o¸n, trÎ bá bó, n«n, mÖt mái, cã thÓ cã tiÕng kªu rªn ®Æc biÖt (tiÕng kªu beriberi), ®«i khi cã c¬n co giËt, cã biÓu hiÖn suy tim, chÈn ®o¸n ®−îc nhê kh¸m thÊy mÑ bÞ tª phï, nguyªn nh©n tª phï ë trÎ bÐ lµ do s÷a cña mÑ thiÕu vitamin B1 [18, 20] • BÖnh n·o do thiÕu vitamin B1 (héi chøng Wernicke-Korsakoff): Héi chøng n·o wernicke bao gåm c¸c rèi lo¹n ý thøc, viªm nhiÒu d©y thÇn kinh, rèi lo¹n phèi hîp - 17 - ®éng t¸c, nãi khã. Ngoµi ra cßn cã c¸c biÓu hiÖn t©m thÇn. Héi chøng n·o Wernicke lµ rèi lo¹n thÇn kinh nÆng do thiÕu vitamin B1 th−êng gÆp ë nh÷ng ng−êi nghiÖn r−îu vµ nh÷ng ng−êi thiÕu dinh d−ìng. Hazell, gi¶i thÝch c¬ chÕ c¸c tÕ bµo n·o chÕt trong bÖnh n·o-wernicke lµ do thiÕu vitamin B1 ho¹t ®éng cña c¸c enzym alpha-ketoglutamat dehydrogenase phô thuéc TDP trong chu tr×nh Krebs gi¶m, g©y t¨ng acid lactic, gi¶m n¨ng l−îng cho tÕ bµo n·o vµ kÕt qu¶ lµm t¨ng gi¶i phãng glutamat [47]. Sear th«ng b¸o hai tr−êng hîp bÖnh n·o Wernicke ë trÎ em lµ biÕn chøng cña t×nh tr¹ng thiÕu dinh d−ìng[77]. C¸c xÐt nghiÖm ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1 cña c¬ thÓ: a, §¸nh gi¸ trùc tiÕp t×nh tr¹ng vitamin B1 cña c¬ thÓ • §o ho¹t ®éng transketolase (ETKA) trong m¸u toµn phÇn vµ hång cÇu. Transketolase lµ mét enzym trong con ®−êng oxy ho¸ glucose. Enzym nµy cã trong nhiÒu lo¹i tÕ bµo nh− hång cÇu...Tæng hîp enzym nµy kh«ng bÞ ¶nh h−ëng bëi t×nh tr¹ng vitamin B1, nh−ng ho¹t ®éng xóc t¸c cña nã phô thuéc vµo TDP g¾n víi nã. §o møc ho¹t ®éng cña enzym nµy trong hång cÇu lµ chØ tiªu ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1 v× hång cÇu lµ tÕ bµo ®Çu tiªn bÞ ¶nh h−ëng bëi t×nh tr¹ng thiÕu vitamin B1 [36]. Nghiªm ph¸p chøc n¨ng ®o transketolase trong m¸u toµn phÇn vµ trong hång cÇu, bao gåm: a. §o ho¹t ®éng enzym c¬ së trong hång cÇu, sè l−îng enzym ho¹t ®éng hiÖn cã (TKL) b. §o ho¹t ®éng enzym víi coenzym thõa ®−îc cho thªm vµo ®−îc gäi lµ ho¹t ®éng kÝch thÝch (EKT). c. So s¸nh chØ sè enzym c¬ së vµ enzym ho¹t ®éng kÝch thÝch ®Ó ®¸nh gi¸ møc b·o hoµ cña enzym víi coenzym. Mèi liªn quan gi÷a 2 chØ sè nµy ®−îc thÓ hiÖn hiÖu qu¶ ho¹t ®éng (AC) nh− sau: AC= Ho¹t ®éng Enzym kÝch thÝch (thªm coenzym) Ho¹t ®éng enzym c¬ së (kh«ng cho thªm coenzym) Tû lÖ % kÝch thÝch hoÆc tû lÖ TPP hiÖu qu¶ (%) = HoÆc = (AC x 100)-100. - 18 - EKT-TKL TKL X 100 HiÖu qu¶ ho¹t ®éng AC hoÆc tû lÖ TPP hiÖu qu¶ cµng cao - thiÕu vitamin B1 cµng nhiÒu. HiÖu qu¶ ho¹t ®éng AC Thiamin Pyrophosphat hiÖu qu¶ 1-1,14: b×nh th−êng 0-14 %: b×nh th−êng 1,14-1,25: thiÕu giíi h¹n 14-24 %:thiÕu giíi h¹n. >1,25 : thiÕu nÆng ≥ 25 %: thiÕu nÆng Nh×n chung trong thiÕu vitamin B1, møc c¬ së th−êng thÊp, møc enzym kÝch thÝch (EKT) th−êng cao. Khi møc enzym c¬ së vµ EKT ®Òu gi¶m, hiÖu qu¶ kh«ng ®æi, trong tr−êng hîp nµy, møc enzym c¬ së ®−îc quan t©m. Mét sè yÕu tè phô thuéc t×nh tr¹ng vitamin B1 ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng Transketolase hång cÇu. TKL phô thuéc vµo tuæi trung b×nh cña hång cÇu, víi c¸c tÕ bµo hång cÇu trÎ cã TKL cao h¬n tÕ bµo giµ [70]. TKL gi¶m nhËy trong tr−êng hîp thiÕu vitamin B1 m¹n tÝnh. APO-TKL (enzym TKL cïng coenzym kh«ng phô thuéc TDP) kh«ng æn ®Þnh c¶ trong vivo vµ trong vitro. Sù kh«ng æn ®Þnh cña Apo enzym TKL lµm cho viÖc sö dông nã trong thùc ®Þa bÞ h¹n chÕ. Møc Apo enzym bÞ ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp do t×nh tr¹ng thiÕu vitamin, bÖnh, hormon, thuèc. Trong tr−êng hîp ®iÒu trÞ thiÕu s¾t, møc TKL sÏ t¨ng. HiÖn t−îng t−¬ng tù còng x¶y ra ë bÖnh nh©n ®iÒu trÞ thiÕu m¸u ¸c tÝnh [53]. Trong bÖnh nh©n −ng th−, hiÖu qu¶ TPP gi¶m mÆc dï vitamin B1khÈu phÇn ®ñ, do chuyÓn vitamin B1 thµnh thiamin pyrophosphat gi¶m. C¸c bÖnh nh©n bÞ viªm nhiÒu d©y thÇn kinh, bÖnh thÇn kinh t¨ng urª, ung th−, ®¸i th¸o ®−êng tiªn ph¸t cã møc EKL gi¶m [34] • Vitamin B1 trong huyÕt thanh, hång cÇu, m¸u toµn phÇn lµ chØ sè ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1. Sö dông ph−¬ng ph¸p dÉn xuÊt huúnh quang cã thiochrom ®Ó x¸c ®Þnh vitamin B1 trong huyÕt thanh, hång cÇu, m¸u toµn phÇn lµ kh«ng nhËy. HiÖn nay ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p s¾c ký láng cao ¸p (HPLC), cho kÕt qu¶ chÝnh x¸c vµ nhËy h¬n vµ lµ chØ sè tèt ®Ó ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1 [41]. Wanock khi nghiªn cøu trªn chuét thiÕu vitamin B1 ®· chØ ra møc thiamin pyrophosphat hång cÇu gi¶m tr−íc khi cã bÊt cø thay ®æi g× vÒ ho¹t ®éng transketolase hång cÇu xuÊt hiÖn [90]. Masumoto khi nghiªn cøu trªn hai nhãm c¸ håi, mét nhãm ¨n bæ sung vitamin B1 vµ mét nhãm kh«ng bæ sung trong thêi gian 30 tuÇn, lµ thêi ®iÓm cã c¸c dÊu hiÖu thiÕu vitamin B1 xuÊt hiÖn ë nhãm kh«ng bæ sung vitamin B1. Ho¹t tÝnh transketolase vµ møc thiamin pyrophosphat trong hång cÇu vµ trong gan ®· ®−îc ®o hµng th¸ng. T¸c gi¶ ®· kÕt luËn r»ng, møc thiamin pyrophosphat trong hång cÇu vµ trong gan lµ chØ sè ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1 cña c¸ håi nhËy h¬n ho¹t tÝnh transketolase ë hång cÇu vµ gan [58]. NhËn ®Þnh t×nh tr¹ng thiÕu vitamin B1 m¸u, kh¸c nhau theo c¸c t¸c gi¶ : - 19 -