Tài liệu Nghiên cứu các giải pháp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông

Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................................... 4 MỤC TIÊU CỦA ĐỀ TÀI ......................................................................................................... 6 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................................................. 6 KẾT CẤU CHUNG BÁO CÁO................................................................................................. 6 NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI................................................................................ 7 CHƯƠNG I: ĐÁNH GIÁ TỔNG QUÁT VỀ TÀI NGUYÊN NƯỚC LƯU VỰC SÔNG ....... 8 I.1 Tổng quan tình hình quản lý và phát triển tài nguyên nước .............................8 I.2 Thực trạng quản lý tài nguyên LVS ở Việt Nam.............................................19 I.3 Tổng hợp đánh giá tài nguyên nước lưu vực sông tại các vùng của Việt Nam 22 I.4 Tổng hợp các lưu vực sông Việt Nam ..............................................................39 I.5 Hiện trạng và dự báo nhu cầu sử dụng nước ở Việt Nam ................................84 CHƯƠNG II : CÁC GIẢI PHÁP TỔNG HỢP ĐỂ TĂNG NGUỒN SINH THỦY, DUY TRÌ, ĐIỀU HÒA NGUỒN NƯỚC TRONG NĂM TRÊN LƯU VỰC SÔNG. ..................... 93 II.1 Giải pháp quản lý, bảo vệ rừng đầu nguồn, tầng phủ ....................................94 II.2 Giải pháp bảo vệ đất canh tác, giảm thiểu xói mòn .....................................101 II.3 Giải pháp Nông – Lâm – Thủy nhằm tăng lượng nguồn sinh thủy,..............111 CHƯƠNG III: HOÀN THIỆN THỂ CHẾ VÀ CHÍNH SÁCH TRONG QUẢN LÝ TỔNG HỢP TÀI NGUYÊN NƯỚC LƯU VỰC SÔNG Ở VIỆT NAM.......................................... 125 III.1 Phương pháp quản lý tổng hợp lưu vực sông ..............................................125 III.2 Những cơ sở pháp lý về quản lý tổng hợp tài nguyên nước,ủa Việt Nam:.126 III.3 Mô hình quản lý TNN cấp Trung ương ......................................................130 III.4 Hoàn thiện các cơ quan quản lý Tài nguyên nước cấp địa phương .............137 III.5 Hoàn thiện và cải tiến tổ chức quản lý lưu vực sông ...................................137 CHƯƠNG IV: MÔ HÌNH PHÁT TRIỂN QUẢN LÝ TỔNG HỢP LƯU VỰC SÔNG MÃ141 IV.1 Giới thiệu khái quát lưu vực sông Mã .........................................................141 IV.2 Mô hình phát triển tổng hợp quản lý cho lưu vực sông Mã .....................147 CHƯƠNG V : KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ........................................................................ 190 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................................... 194 PHỤ LỤC BÁO CÁO ............................................................................................................ 196 PHỤ LỤC 1 ............................................................................................................................ 196 BẢNG BIỂU Bảng 1: Lượng dòng chảy của một số nước.....................................................11 Bảng 2: Trữ lượng nước ngầm toàn cầu ..........................................................11 Bảng 3: Tài nguyên nước mặt các vùng ở Việt Nam.........................................24 Bảng4: Đặc trưng dòng chảy bình quân năm trên các lưu vực sông Việt Nam 31 Bảng 5 : Trữ lượng nước ngầm trên các lưu vực sông (số liệu dự báo) ............35 Bảng 6: Tổng hợp tài nguyên nước lưu vực sông Hồng – Thái Bình .................39 Bảng 7: Đặc trưng dòng chảy năm trung bình nhiều năm trên hệ sông Hồng ....40 Bảng 8: Đặc trưng dòng chảy năm trung bình nhiều năm HT sông Thái Bình. .42 Bảng 9: Tổng hợp tài nguyên nước LVS Kỳ cùng- Bằng giang và phụ cận .......48 Bảng 10: Dòng chảy năm trung bình nhiều năm một số vị trí sông Mã - Chu....50 Bảng 11: Dòng chảy trung bình năm lưu vực sông Cả ......................................53 Bảng 12: Phân bố tài nguyên nước lưu vực sông thuộc Quảng Bình .................55 Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 1 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng Bảng 13: Đặc trưng hình thái lưu vực sông Nhật lệ ..........................................56 14 Phân bố tài nguyên nước LVS thuộc tỉnh Quảng Trị.........................58 15 : Đặc trưng dòng chảy sông Vu gia – Thu bồn và phụ cận .................60 16: Đặc trưng dòng chảy các sông Quảng ngãi ........................................63 17: Đặc trưng dòng chảy các sông tỉnh Bình Định...................................63 19: Đặc trưng dòng chảy LV sông Ba và các sông tỉnh Phú yên ..............65 20:Phân phối dòng chảy năm thiết kế tại Đồng Trăng .............................68 21: Đặc trưng dòng chảy LV sông tỉnh Khánh hòa ..................................68 22 : Đặc trưng dòng chảy các LV sông tỉnh Ninh Thuận .........................69 24 : Đặc trưng dòng chảy các lưu vực sông Sê san, Srêpok .....................72 25: Đặc trưng dòng chảy các sông ven biển Bà rịa - Vũng tàu Đồng nai .75 26: Đặc trưng dòng chảy tại trạm thuỷ văn và tuyến công trình ..............76 27: Nhu cầu nước toàn quốc, P= 75%, triệu m3 .......................................91 28: Độ che phủ rừng toàn quốc, ha .........................................................95 29: Hiện trạng thảm phủ thực vật của RPHĐN toàn quốc, ha ..................96 30: Hiệu quả chống xói mòn trên nương lúa (đất bazan, dốc 35%) ........ 102 31: Diện tích mặt bằng theo địa giới hành chính thuộc LV sông mã ..... 141 32 : Đặc trưng hình thái sông lớn thuộc HT sông Mã ............................ 142 33: Diện tích, dân số và mật độ dân số năm 2007 của LV sông Mã ....... 145 34: Diện tích rừng và đất lâm nghiệp LV sông Mã ở địa bàn Thanh Hoá146 35: Đặc điểm các mô hình quản lý rừng phòng hộ LV sông Mã............. 172 36:Tình hình áp dụng các mô hình canh tác đất dốc ở nông hộ .............. 174 37: Nhu cầu nước tưới hiện tại.............................................................. 200 38: Nhu cầu nước tưới giai đoạn 2010 .................................................. 201 39: Nhu cầu nước tưới giai đoạn 2020 .................................................. 202 40: Nhu cầu nước cho chăn nuôi hiện tại .............................................. 203 41:Nhu cầu nước cho chăn nuôi giai đoạn 2010 .................................... 204 42: Nhu cầu nước cho chăn nuôi giai đoạn 2020 ................................... 204 43: Nhu cầu nước cho sinh hoạt hiện tại ............................................... 205 44: Nhu cầu nước cho sinh hoạt giai đoạn năm 2010 ............................. 206 45: Nhu cầu nước cho sinh hoạt giai đoạn 2020 ................................... 207 46: Nhu cầu nước cho thủy sản hiện tại................................................. 208 47: Nhu cầu nước cho thủy sản giai đoạn 2010 - 2020 .......................... 209 48: Nhu cầu nước cho công nghiệp giai đoạn 2010 - 2020..................... 210 49: Nhu cầu nước cho môi trường hạ du trong tương lai........................ 211 HÌNH VẼ Hình 1: Các sông thuộc HTS Hồng – Thái Bình ...............................................39 Hình 2: Bản đồ hệ thống sông đồng bằng sông Cửu Long ................................80 Hình 2: Mô hình trồng sắn trên đất dốc.......................................................... 103 Hình 3: Ở những vùng đồi có nhiều đá thì xây dựng hệ thống phòng hộ bằng bờ đá là thích hợp nhất ....................................................................................... 104 Hình 4: Xây dựng bờ đá vừa tăng diện tích cây trồng, vừa hạn chế xói mòn ... 104 Hình 5: Trồng các loại cây họ đậu (cốt khí, keo dậu) ..................................... 104 Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 2 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông Hình 6: Phía trên hàng cây họ đậu trồng dứa hoặc cỏ (Ghine) ........................ 104 Hình7: Thước để đo đường đồng mức là thước chữ A, .................................. 105 Hình 8: Người H’Mông thôn Khuổi Sáp xã Xuân Lạc - Chợ Đồn - Bắc Kạn đang sử dụng thước chữ A xác định đường đồng mức ............................................ 105 Hình 9: Nếu độ dốc 200 thì bề rộng bậc thang nhỏ, khoảng cách hai đường đồng mức từ 1-2m; Nếu độ dốc 150 thì bề rộng bậc thang lớn, khoảng cách hai đường đồng mức 2-3m ............................................................................................. 105 Hình 10: Lúa trồng trên đất dốc ..................................................................... 106 Hình 11: Mô hình ngô đồi trồng có băng cây xanh cản dòng chảy .................. 106 Hình 12: Mô hình canh tác theo đường đồng mức tại Mai Châu, Hoà Bình..... 108 Hình 13: Canh tác theo đường đồng mức kết hợp che phủ trên ruộng ngô ...... 110 Hình 14: Quan trắc xói mòn .......................................................................... 110 Hình 15: Sơ đồ hệ thống cấp nước bằng bơm va ............................................ 111 Hình 23: Vị trí địa lý Tỉnh Thanh Hóa ........................................................... 143 Hình 24: Sông Mã ......................................................................................... 145 Hình 25: Kỹ thuật xây dựng ruộng bậc thang để canh tác ngô ........................ 176 Hình 26: Xây dựng hàng rào xanh cản dòng chảy .......................................... 176 Hình 27: Kết quả mô phỏng tại vị trí trạm thủy văn Xã Là ứng P mưa 75%.... 179 Hình 28: Giao diện phần mềm ArcView sử dụng biên tập bản đồ LVS Mã ..... 188 Hình 29 : Giao diện phần mềm Mapinfo ........................................................ 189 Hình 30: Kết quả mô phỏng tại vị trí trạm thủy văn Xã Là ứng P mưa 90%.... 196 Hình 31: Kết quả mô phỏng tại vị trí trạm thủy văn Xã Là ứng P mưa 95%... 196 Hình 32: Kết quả mô phỏng tại vị trí trạm thủy văn ứng với P mưa 75% ....... 197 Hình 33: Kết quả mô phỏng tại VT trạm thủy văn Cẩm Thủy ứng P mưa 90% 197 Hình 34: Kết quả mô phỏng tại trạm thủy văn Cẩm Thủy ứng với P mưa 95% 198 Hình 35: Kết quả mô phỏng tại trạm thủy văn Cửa Đạt ứng với P mưa 75% ... 198 Hình 36: Kết quả mô phỏng tại trạm thủy văn Cửa Đạt ứng với P mưa 90% .. 199 Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 3 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông MỞ ĐẦU Nước vừa là tài nguyên vừa là nguồn lợi, là sự sống của vạn vật, nước liên quan đến sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước, cho nên quản lý sử dụng bảo vệ và phát triển tài nguyên nước là vấn đề rất quan trọng . Nguồn nước, dòng chảy, tổng lượng nước đã thay đổi nhiều do các nguồn nước từ nước ngoài thay đổi như Trung Quốc và các nước láng giềng xây dựng nhiều hồ, đập làm cho dòng chảy sông Mê Kông bị thay đổi, sông Hồng cũng có xu hướng ít nước. Ở trong nước các hồ thuỷ điện, thuỷ lợi cũng xây dựng nhiều làm cho dòng chảy các sông ngòi miền Trung, Đông Nam Bộ bị xáo trộn bất thường, việc xả lũ hồ thuỷ điện khó theo quy trình đã gây thiệt hại và tranh cãi nhiều hiện nay. Nước của các dòng sông trên tất cả các lưu vực sông lớn nhỏ ở Việt Nam đều bị ô nhiễm nghiêm trọng do các khu công nghiệp, các đô thị và nông thôn thải xả trực tiếp vào các nguồn nước và không được xử lý làm sạch. Tình trạng ô nhiễm các nguồn nước càng nghiêm trọng hơn nhiều so với sự thiếu hụt nguồn nước, chúng lây lan nhanh, ô nhiễm đất, nước ảnh hưởng xấu trực tiếp đến đời sống xã hội. Hiện nay tư duy về việc quản lý tài nguyên nước đã thay đổi không còn giống như cách đây 10 - 20 năm trước: - Một là : Tài nguyên nước phục vụ đa ngành như sản xuất nông nghiệp, công nghiệp, cấp nước sinh hoạt, thủy sản, thủy điện, dịch vụ, sinh thái môi trường, cho nên công tác quản lý tài nguyên nước là trách nhiệm của các ngành và mọi người dân . - Hai là: Bảo vệ nguồn nước là trách nhiệm của mọi người, mọi ngành; - Ba là: Chúng ta có hệ thống công trình đã được xây dựng trong những năm qua, có khả năng đáp ứng một cách chủ động điều tiết dòng chảy, nguồn nước phục vụ cho các nhu cầu kinh tế - xã hội hiện nay. - Bốn là: Tài nguyên nước ở nước ta hiện nay được quản lý theo nhiều hệ thống khác nhau, dưới sự chỉ đạo của Chính phủ. Có thể nói trong tất cả các hoạt động khai thác, sử dụng, bảo vệ tài nguyên nước đều có các cơ quan Nhà nước phụ trách. Có nhiều các văn bản về Luật, Pháp lệnh, Nghị định, Quyết định liên quan đến bảo vệ, quản lý, khai thác, sử dụng và phát triển tài nguyên nước đã được ban hành Quản lý tài nguyên nước ở nước ta giống được tổ chức theo hai cấp là cấp Trung ương và cấp địa phương. Về quản lý lưu vực sông Chính phủ giao cho Bộ Tài nguyên và Môi trường chỉ đạo. Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 4 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông Tuy việc phân công nhiệm vụ cho các ngành quản lý đã rõ ràng cụ thể nhưng vẫn còn một số tồn tại và vướng mắc cần thảo luận để thống nhất giải pháp giữa các ngành, các địa phương về tăng cường năng lực, hiệu quả quản lý tài nguyên nước lưu vực sông như : Điều hành liên hồ chứa và an toàn hồ chứa; quy hoạch và thực thi các giải pháp phòng chống lũ lụt, cấp nước liên vùng, liên tỉnh; chỉ đạo các quy hoạch liên ngành về bảo vệ, khai thác và phát triển tài nguyên nước quốc gia; kiểm soát lũ lụt, phòng tránh thiên tai, cứu hộ cứu nạn; giải quyết các tranh chấp về nguồn nước, xử lý gây ô nhiễm phạm vi liên tỉnh, liên ngành theo phân cấp; các chính sách phát triển ngành nước mang lợi ích quốc dân. Để phát triển bền vững, tài nguyên nước và các tài nguyên thiên nhiên khác cần phải được quản lý một cách tổng hợp, bảo đảm tính hệ thống của lưu vực sông, không chia cắt theo địa giới hành chính Trong phương pháp quản lý này, lưu vực sông được lấy làm cơ sở và xem đó là một hệ thống thống nhất, trong đó có những tác động qua lại giữa các tài nguyên (nước, đất, rừng, các hệ sinh thái...) và con người. Phương pháp này nhằm quản lý lưu vực sông như một thực thể với những mục đích bảo vệ toàn bộ năng suất của các nguồn tài nguyên trong một thời gian lâu dài, đồng thời bảo vệ và cải thiện chất lượng môi trường của lưu vực sông. Có thể nói rằng, quản lý tài nguyên và môi trường lưu vực sông là một lĩnh vực đa ngành, đa mục tiêu, ẩn chứa những quyền lợi khác nhau, có khi xung đột nhau. Quản lý tổng hợp lưu vực sông có tác động toàn diện đến các mặt kinh tế, xã hội và đem lại nhiều lợi ích cho lưu vực. Quản lý lưu vực sông trước hết nhằm bảo vệ và phát triển nguồn nước, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt của con người và phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Mặt khác, quản lý lưu vực sông hướng tới việc khai thác sử dụng hợp lý, tiết kiệm và công bằng nguồn nước. Quản lý tài nguyên nước lưu vực sông là quản lý tổng hợp các giải pháp nông – lâm - thủy trong lưu vực để phát triển bền vững. Đề tài “ Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông” nhằm đánh giá những vấn đề còn tồn tại và đề xuất những giải pháp hợp lý. Các giải pháp quản lý tổng hợp sẽ giúp các Cơ quan Nhà nước và các địa phương quản lý tài nguyên nước theo ngành, theo lãnh thổ hiệu quả nhất, tài nguyên nước lưu vực sông sẽ được bảo vệ, khai thác, sử dụng và không ngừng phát triển . Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 5 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông MỤC TIÊU CỦA ĐỀ TÀI - Đề xuất được các giải pháp tổng hợp để duy trì, điều tiết, cân bằng lượng nước giữa các mùa trong năm; - Áp dụng xây dựng được mô hình quản lý cho một lưu vực sông cụ thể. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Kế thừa các chuỗi tài liệu thống kê về Tài nguyên và Môi trường, các báo cáo đánh giá hiện trạng khai thác sử dụng nguồn nước và môi trường của các cơ quan chuyên môn, kết quả của các đề tài, dự án đang được thực hiện trong những năm gần đây. - Thông qua việc tập hợp số liệu để xác định việc điều tra, khảo sát, phân tích bổ sung các chỉ tiêu phục vụ cho công tác nghiên cứu. - Ứng dụng các phương pháp tiên tiến để đánh giá diễn biến và dự báo tương lai như: ảnh vệ tinh, chập bản đồ, sơ đồ hoá, khái quát hoá thông qua GIS, mô hình toán. - Khảo sát thực địa kết hợp thu thập các tài liệu để đánh giá hiện trạng các thành phần tài nguyên môi trường trong khu vực nghiên cứu. - Điều tra thu thập kế thừa các tài liệu chất lượng môi trường nước để đánh giá hiện trạng và dự báo. - Thu thập, phân tích phương pháp luận ở một số nước tiên tiến về quản lý điều hành hiệu quả nguồn nước để chọn lọc và vận dụng. - Lấy ý kiến chuyên gia, các bên liên quan, các nhà quản lý, hoạch định chính sách thông qua các hội thảo, tham quan nhằm tranh thủ các ý kiến, quan điểm, học hỏi kinh nghiệm để xây dựng tốt hơn, sát thực hơn các biện pháp đề xuất theo mục tiêu của đề tài. Để thực hiện tốt các nhiệm vụ chuyên môn, đáp ứng các mục tiêu đã đề ra, đề tài đã tập hợp trên 20 nhà khoa học và cán bộ nghiên cứu có kinh nghiệm trong lĩnh vực sông thuộc các Viện Nghiên cứu để triển khai các nhiệm vụ nghiên cứu. Các cơ quan, bộ phận trong và ngoài Viện tham gia chính như sau: 1. Viện Nước, Tưới tiêu và Môi trường – Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam; 2. Trung tâm đào tạo và Hợp tác quốc tế - Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam; 3. Phòng thí nghiệm trọng điểm động lực học sông biển (Viện KHTL VN). 4. Trung tâm nghiên cứu sinh thái môi trường rừng - Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt nam (Viện KHLNVN). KẾT CẤU CHUNG BÁO CÁO Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài gồm phần mở đầu, 5 chương và phụ lục: Chương I : Đánh giá tổng quát về tài nguyên nước lưu vực sông Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 6 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông Chương II : Các giải pháp tổng hợp để tăng nguồn sinh thủy, duy trì , điều hòa nguồn nước trong năm trên lưu vực sông Chương III: Hoàn thiện thể chế và chính sách trong quản lý tổng hợp tài nguyên nước lưu vực sông ở Việt nam; Chương IV: Mô hình phát triển quản lý tổng hợp lưu vực sông Mã Chương V: Kết luận và kiến nghị Tài liệu tham khảo Phụ lục báo cáo. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI - Đề tài đánh giá tổng quan tài nguyên nước lưu vực sông trên thế giới và Việt Nam; đã xây dựng được bộ hồ sơ đánh giá tài nguyên nước mặt các lưu vực sông; thống kê tổng dòng chảy trung bình năm trong năm, hiện trạng và mức độ ô nhiễm các lưu vực sông ; tổng quan đánh giá hiện trạng và định hướng phát triển hệ thống tài nguyên nước về quản lý và công trình trong cả nước . - Kết quả nghiên cứu phân tích lựa chọn các giải pháp tổng hợp quản lý tài nguyên nước LVS bao gồm sự phối hợp các hệ thống giải pháp về nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy lợi và quản lý nhằm duy trì tăng nguồn sinh thủy, điều hòa nguồn nước trong năm, cùng nhắm đến mục tiêu cơ bản là phối hợp phát triển bền vững kinh tế, xã hội và môi trường trong lưu vực sông, cụ thể là : + Đã lựa chọn giới thiệu các mô hình quản lý, giải pháp, chính sách để bảo vệ phát triển gần 6 triệu ha rừng phòng hộ đầu nguồn trong cả nước nhằm phục hồi môi trường và nuôi dưỡng nguồn nước cho các lưu vực sông suối. + Đánh giá lựa chọn mô hình giải pháp canh tác nông nghiệp, nông lâm nghiệp, kết hợp nông lâm thủy trên đất dốc, đất đồi núi nhằm tăng nguồn sinh thủy, điều hòa nguồn nước, bảo vệ đất chống xói mòn và phát triển sản xuất nâng cao đời sống nhân dân . + Đề xuất việc đổi mới tổ chức quản lý tài nguyên nước lưu vực sông như đổi mới về phân cấp quản lý về các mặt giữa các Bộ, ngành, địa phương; Cơ cấu lại tổ chức, nhiệm vụ phân giao, giải thể, tách nhập để thống nhất tổ chức cơ quan quản lý nhà nước về tài nguyên nước, lưu vực sông ở cấp Trung ương và địa phương. - Áp dụng nghiên cứu mô hình sông Mã về đánh giá lựa chọn các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững lưu vực sông. Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 7 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông CHƯƠNG I: ĐÁNH GIÁ TỔNG QUÁT VỀ TÀI NGUYÊN NƯỚC LƯU VỰC SÔNG I.1 Tổng quan tình hình quản lý và phát triển tài nguyên nước lưu vực sông trên thế giới và Việt Nam I.1.1 Khái niệm và từ ngữ: Các khái niệm, từ ngữ liên quan đến tài nguyên nước(TNN), lưu vực sông (LVS) trong báo cáo thống nhất theo Luật Tài nguyên nước ngày 20/5/1998 và Nghị định 120/2008/NĐ-CP ngày 01/12/2008 về quản lý lưu vực sông, như sau : “Tài nguyên nước” theo quy định của Luật TNN, bao gồm các nguồn nước mặt, nước mưa, nước dưới đất, nước biển (ven bờ) thuộc lãnh thổ nước CHXHCN Việt Nam . "Lưu vực sông" là vùng đất mà từ đó nước mưa, nước dưới đất chảy tự nhiên vào sông. "Nguồn nước" chỉ các dạng tích tụ nước tự nhiên hoặc nhân tạo có thể khai thác, sử dụng được, bao gồm: sông, suối, kênh, rạch; biển, hồ đầm, ao; các tầng chứa nước dưới đất; mưa, băng, tuyết và các dạng tích tụ nước khác. "Nguồn nước quốc tế" bao gồm các nguồn nước từ lãnh thổ Việt Nam chảy sang lãnh thổ các nước khác, từ lãnh thổ các nước khác chảy vào lãnh thổ Việt Nam hoặc nằm trên biên giới giữa Việt Nam và nước láng giềng. "Lưu vực sông quốc tế" là lưu vực sông có một hay nhiều nguồn nước quốc tế. "Phát triển tài nguyên nước" là mọi hoạt động nhằm nâng cao khả năng khai thác, sử dụng bền vững và nâng cao giá trị tài nguyên nước. "Khai thác nguồn nước" là các hoạt động nhằm mang lại lợi ích từ nguồn nước. "Sử dụng tổng hợp nguồn nước" là sử dụng hợp lý, phát triển mọi tiềm năng của một nguồn nước và hạn chế các tác hại do nước gây ra để phục vụ cho nhiều mục đích. "Vùng bảo hộ vệ sinh nguồn nước" là vùng phụ cận nguồn nước được quy định để bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng của nguồn nước dùng cho sinh hoạt. "Ô nhiễm nguồn nước" là sự làm thay đổi các tính chất vật lý, hoá học và thành phần sinh học của nước vi phạm tiêu chuẩn cho phép. "Suy thoái, cạn kiệt nguồn nước" là sự suy giảm về chất lượng và số lượng nước của nguồn nước. Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 8 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông "Quy hoạch lưu vực sông" là quy hoạch về bảo vệ, khai thác, sử dụng nguồn nước, phát triển tài nguyên nước; phòng, chống và khắc phục hậu quả tác hại do nước gây ra trong lưu vực sông. "Công trình thuỷ lợi" là các công trình khai thác mặt lợi của nước, phòng, chống tác hại do nước gây ra và bảo vệ môi trường sinh thái. "Hệ thống công trình thuỷ lợi" bao gồm các công trình thuỷ lợi có liên quan trực tiếp với nhau về mặt khai thác và bảo vệ trong một khu vực nhất định. "Phân lũ, chậm lũ" là việc chủ động chuyển một phần dòng nước lũ theo hướng chảy khác, tạm chứa lại ở một khu vực để giảm mức nước lũ. "Nhóm lưu vực sông" là tập hợp các lưu vực sông gần nhau về mặt địa lý. Danh mục lưu vực sông" là tập hợp các lưu vực sông được phân loại dựa trên các tiêu chí về tầm quan trọng, quy mô diện tích lưu vực, chiều dài các căn cứ khác. "Danh bạ dữ liệu môi trường - tài nguyên nước lưu vực sông" là cơ sở dữ liệu tổng hợp các đặc trưng thống kê của một lưu vực sông, bao gồm: Vị trí tình trạng khai thác, sử dụng nước, xả nước thải, các đặc điểm về kinh tế - xã hội, các đặc trưng về môi trường. "Kế hoạch phòng, chống ô nhiễm môi trường nước và phục hồi các nguồn nước bị ô nhiễm " là nội dung bao gồm các biện pháp quản lý, phương án đầu tư và tiến độ triển khai các hoạt động cụ thể nhằm bảo đảm mục tiêu chất lượng nước đã xác định trong quy hoạch bảo vệ tài nguyên nước. "Kế hoạch điều hoà, phân bổ tài nguyên nước" là nội dung bao gồm các biện pháp quản lý, phương án đầu tư và tiến độ triển khai các hoạt động cụ thể nhằm bảo đảm điều hoà, phân bổ tài nguyên nước theo mức phân bổ, tỷ lệ đã xác định trong quy hoạch phân bổ tài nguyên nước để đáp ứng sử dụng của các đối tượng sử dụng nước. "Dòng chảy tối thiểu" là dòng chảy ở mức thấp nhất cần thiết để duy trì dòng sông hoặc đoạn sông, bảo đảm sự phát triển bình thường của hệ sinh thái thuỷ sinh và bảo đảm mức tối thiểu cho hoạt động khai thác, sử dụng theo thứ tự ưu tiên đã được xác định trong quy hoạch lưu vực sông. - Khái niệm về quản lý tổng hợp: Trong phương pháp quản lý này, lưu vực sông được lấy làm cơ sở và xem đó là một hệ thống thống nhất, trong đó có những tác động qua lại giữa các tài nguyên (nước, đất, rừng, các hệ sinh thái...) và con người. Phương pháp này nhằm quản lý lưu vực sông như một thực thể với những mục đích bảo vệ toàn bộ năng suất của các Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 9 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông nguồn tài nguyên trong một thời gian lâu dài, đồng thời bảo vệ và cải thiện chất lượng môi trường của lưu vực sông. Có nhiều cách định nghĩa về quản lý tổng hợp lưu vực sông, nhưng có thể hiểu đây là một khái niệm rộng gắn với các kế hoạch, chính sách và hoạt động nhằm kiểm soát nguồn nước, tài nguyên và môi trường cũng như các quá trình liên quan trong một lưu vực nhất định. Như vậy, quản lý tổng hợp lưu vực sông hay quản lý tổng hợp tài nguyên và môi trường theo lưu vực sông là sự hợp tác trong quản lý và khai thác sử dụng các nguồn tài nguyên có trên lưu vực một cách hợp lý, công bằng để đạt được lợi ích kinh tế và xã hội mà không làm tổn hại đến sự bền vững của hệ sinh thái. I.1.2 Kinh nghiệm tổ chức quản lý lưu vực sông của một số nước Hiện nay, do nguồn nước ngọt ngày càng khan hiếm, nhiều quốc gia đã nỗ lực nâng cao hiệu quả sử dụng nước. Trong nỗ lực đó, quản lý tổng hợp được coi như là một giải pháp và lưu vực được xem như là một đơn vị quản lý đối với các nguồn tài nguyên đất, nước và các nguồn tài nguyên khác. I.1.2.1. Phân bố tài nguyên nước trên thế giới Trên phạm vi lục địa, trữ lượng nước mặt bao gồm nước băng tuyết ở các địa cực và các vùng núi cao xứ hàn đới (98,83%), nước hồ (1,15%), nước đầm lầy (0,015%) và nước sông (0,005%). Về khối lượng nước băng tuyết chiếm tỷ lệ tuyệt đối lớn (99%) và nếu giả thiết khối băng hà tan thành nước thì mực nước đại dương có thể dâng lên 66,4 m. Lượng nước băng tuyết bằng tổng lượng dòng chảy sông trong 600 năm. Tuy nhiên, trong thực tế băng hà nằm ở khu vực giá lạnh vĩnh cửu, nên khả năng sử dụng chúng còn rất hạn chế. Ngược lại, nước sông và hồ tuy chiếm tỷ lệ diện tích rất nhỏ (1,2%), song do tham gia vào chu trình tuần hoàn vận động rất tích cực nên chúng có vai trò hết sức quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của con người. Sơ bộ ước tính có 2,8 triệu hồ tự nhiên, trong đó 145 hồ có diện tích trên 100 km2/1 hồ. Tổng dung tích hữu ích của hồ nhân tạo ước tính gần 5.000 km3 (1,78%). Nước đầm lầy ước tính 11.470 km3 với tổng diện tích 2.682 km2. Nước sông luôn vận động và tuần hoàn, nên nhanh chóng được phục hồi. Nhờ vậy, tuy thể tích chứa của các sông ước tính chỉ bằng 1.200 km3, nhưng lượng dòng chảy sông phong phú hơn nhiều tới 41.500 km3/năm, có nghĩa là dòng sông đã tái hồi trung bình 34,6 lần trong mỗi năm. Điều này cho phép tăng đáng kể khả năng khai thác dòng sông cho các mục tiêu sử dụng khác nhau. Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 10 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông Đặc biệt nổi bật của dòng chảy sông là sự phân bố rất không đều theo thời gian và không gian theo vùng lãnh thổ, xem lượng dòng chảy của một số nước (bảng 1) TT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Bảng 1: Lượng dòng chảy của một số nước Lượng dòng chảy bình quân năm Diện tích Bình quân Tỷ lệ Bình quân Tên nước Tổng số (103km2 đầu người toàn cầu diện tích (km3) 3 2 3 (103m /ng (%) (103m /km ) Braxin 8.512 9.230 1.084 135 22,2 CHLB Nga 17.075 4.003 234 23,5 9,6 Trung Quèc 9.597 2.552 268 2,6 6,1 Cana®a 9.975 2.472 248 102,2 5,9 Mü 9.347 1.938 207 9,4 4,7 An §é 3.269 1.680 514 2,4 4,4 Na Uy 524 405 1.248 102,1 0,98 Ph¸p 551 183 332 3,7 0,4 PhÇn Lan 337 110 326 23,1 0,2 ViÖt Nam 327 300,4 917 5,60 0,7 Toµn cÇu 148.817 41.500 279 9,02 100 (Nguồn Iso Standards Handô K 16) Sự phân bố dòng chảy không đều theo thời gian và vùng lãnh thổ là đặc trưng phổ biến đối với nhiêù nước, trong đó có Việt Nam. Về trữ lượng nước ngầm hiện nay mới chỉ đánh giá ở mức tương đối, vì đó là một nội dung khá phức tạp, một mặt do mối quan hệ qua lại hữu cơ giữa nước ngầm và nước mặt, mặt khác do khả năng khoan sâu còn hạn chế và tài liệu khoan còn ít. Căn cứ vào tài liệu của LHQ (UNCSCO) được thực hiện trong khuôn khổ chương trình: “thập kỷ quốc tế về thuỷ văn - địa chất” bắt đầu từ năm 1966, có thể sơ bộ đánh giá về trữ lượng nước ngầm trên toàn cầu như ở bảng 2: Ph¹m vi §é s©u tíi 1.000 m §é s©u tõ 1.000 ®Õn 6.000 m Tæng c¸c lo¹i theo dù b¸o Bảng 2: Trữ lượng nước ngầm toàn cầu Khèi l−îng Møc ®é thøc hîp khi §é kho¸ng ho¸ (g/l) 3 3 (10 km ) thùc hiÖn Chñ yÕu n−íc nh¹t, §¸p øng yªu cÇu ®èi víi 4.000 l−îng muèi hoµ tan n−íc sinh ho¹t vµ n−íc kh«ng qu¸ 1 t−íi PhÇn lín lµ n−íc Cã thÓ dïng cho c«ng mÆn, víi l−îng muèi nghiÖp ho¸ häc, khi sö Kho¶ng 5.000 hoµ tan tíi 30-100, dông cho sinh ho¹t hoÆc ®«i khi ®Õn 300-400 t−íi cÇn ph¶i lµm nh¹t 60.000 (Nguồn theo LHQ (UNCSCO) ) Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 11 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông I.1.2.2 Tổng quan quản lý tài nguyên nước lưu vực sông trên thế giới Quản lý tài nguyên nước, lưu vực sông trên thế giới rất đa dạng, nhưng tại tất cả các nước đều có những tổ chức được lập để quản lý nước. Mỗi nước áp dụng những loại hình tổ chức quản lý lưu vực sông (LVS) khác nhau như Mỹ, Úc, châu Âu, Trung quốc … Để có được cách nhìn một cách tổng hợp chúng ta lần lượt xem xét một số loại hình tiêu biểu về quản lý LVS trên thế giới. Tổ chức LVS (RBOs)[24] được thành lập theo các nhu cầu khác nhau trên khắp thế giới, từ những năm đầu thế kỷ XX. Hiện nay có khoảng 261 lưu vực sông lớn trên thế giới thuộc diện sông Quốc tế hoặc sông liên bang. Viện Tài nguyên thế giới của Mỹ thống kê 106 lưu vực sông trên thế giới trong đó có sông Hồng Hà và sông Mê Kông của Việt Nam. Năm 2005 trên mạng quốc tế của tổ chức lưu vực sông thông báo có 133 thành viên ở trên 50 nước khác nhau. Có 3 mô hình lưu vực sông quốc gia và quốc tế (mô hình hay loại hình)/ Erik Mostert/: Mô hình thuỷ văn (the hydrological model); mô hình hành chính (the administrative model); mô hình phối hợp (the coordinated model) - Mô hình thuỷ văn: Là cơ cấu tổ chức quản lý dựa trên tiêu chí gianh giới thuỷ văn và có quy hoạch lưu vực sông rộng lớn, có thể nói quản lý nước ở trong các cơ quan lưu vực sông tại Anh, Pháp giống với mô hình thuỷ văn; tuy nhiên họ chỉ có kế hoạch và tài chính, không có quyền quy định, sở hữu hoặc hoạt động cơ sở hạ tầng. Ở đây các cơ quan có thẩm quyền có thể được giới hạn trong phối hợp. - Mô hình hành chính: Là mô hình có nhiều mặt đối lập với mô hình thuỷ văn. Ở đây quản lý lưu vực sông là một phần của quản lý môi trường, thực hiện bởi các tỉnh, thành phố và các cơ quan khác không dựa trên ranh giới thuỷ văn. Không có quy hoạch lưu vực sông. Hệ thống quản lý của Đức và hệ thống sông Meuse giống mô hình hành chính nhất, có cơ chế điều phối trên quy mô lưu vực sông. - Mô hình phối hợp (thuỷ văn và hành chính): Là sự điều phối đan xen giữa thuỷ văn và hành chính. Trong mô hình quản lý nước này không tổ chức các cơ quan lưu vực sông độc lập mà có các uỷ ban lưu vực sông với nhiệm vụ phối hợp. Sự phối hợp của các uỷ ban này thường vạch ra chiến lược quy hoạch lưu vực sông. Trong các kế hoạch này những mục tiêu chiến lược được đặt ra như giảm lượng phát thái chất X của phần trăm Y sau năm Z. Lựa chọn và áp dụng các giải pháp đạt được những mục Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 12 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông tiêu này được giao cho các chủ thể khác nhau mà không dựa trên cơ sở của ranh giới thuỷ văn. Việc lựa chọn mô hình tuỳ thuộc vào điều kiện các nước khác nhau ví dụ: Mô hình phối hợp [24] ở Hà Lan và Bồ Đào Nha. Tại Hà Lan phối hợp được quy định trong nhiều thủ tục quy hoạch, mặc dù các vùng quy hoạch thường không trùng khớp với các lưu vực sông, ở Bồ Đào Nha vừa có quy hoạch lưu vực sông vừa có hội đồng lưu vực sông. Trong tương lai mô hình quản lý sông Meuse cũng sẽ theo mô hình phố hợp. Với mô hình thuỷ văn không thể khả thi đối với các nước có mức độ phân cấp cao như Đức, Hà Lan, nếu áp dụng mô hình này tức là sự tập trung vào cơ quan quản lý nước sẽ làm giảm khả năng tiếp xúc giữa nhà quản lý nước với người sử dụng nước và tăng cường quan liêu, hơn nữa khó khả thi về chính trị. Đối với những con sông quốc tế thì mô hình thuỷ văn gặp rất khó khăn, nếu nói là không thể vì liên quan chủ quyền quốc gia không thể chuyển qua cho cơ quan quản lý lưu vực sông (nông nghiệp, nuôi trồng, đất đai, lập kế hoạch…) Mô hình thuỷ văn áp dụng cho các nước không có sông quốc tế như vương quốc Anh. Một số ví dụ tổ chức quản lý lưu vực sông cụ thể : - Mô hình Cơ quan đại diện trong quản lý lưu vực sông của Pháp Nước Pháp từ năm 1966 đã quản lý tất cả 6 lưu vực sông trên cả nước dựa trên Luật về Nước ban hành năm 1964. Mỗi lưu vực có một Cơ quan đại diện lưu vực (Agence de Bassin) gồm có một Hội đồng quản trị trong đó một nửa là đại diện các cơ quan Nhà nước, 1/4 là đại diện các chính quyền địa phương và 1/4 còn lại là đại diện các hộ dùng nước (công nghiệp, nông nghiệp, cấp nước, thuỷ sản...). Các quyết định của Hội đồng quản trị phải được Cơ quan đại diện lưu vực sông phê chuẩn. Cơ quan đại diện lưu vực sông thường bao gồm từ 60 đến 110 uỷ viên, trong đó số đại diện của Nhà nước, chính quyền địa phương và các hộ dùng nước là tương đương.Cơ quan đại diện lưu vực có quyền tự chủ về tài chính, với nguồn thu là hai loại phí: Phí tài nguyên nước và phí ô nhiễm nước. Tiền thu được trích ra 10% cho các nghiên cứu và bộ máy quản lý, 90% được dùng vào việc chống ô nhiễm tài nguyên nước cùng với các địa phương. -Quản lý lưu vực sông ở Trung Quốc Hiện nay Trung Quốc có 7 Uỷ ban cho các lưu vực sông liên tỉnh do Chính phủ thành lập và trực thuộc hành chính Bộ Tài nguyên nước (Bộ TNN). Sau 1988, các chức năng về thuỷ điện, hàng hải và kiểm soát ô nhiễm đã chuyển sang các Bộ khác, Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 13 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông các tổ chức QLLVS, là đại diện cơ sở của Bộ TNN .Luật nước 1988 quy định rằng các bộ phận và các cơ quan thực thi pháp luật về nước là các cơ quan quản lý nhà nước về tài nguyên nước trong các cấp chính quyền, còn các tổ chức QLLVS được xếp vào tổ chức cung ứng dịch vụ công ích, mà không có chức năng hành chính. Luật nước 2002 lại quy định tổ chức QLLVS các quyền thực thi các chức năng tư pháp trong quản lý điều hành TNN mà trước đây còn hạn chế. Ví dụ Ủy ban Quản lý lưu vực sông Hoàng Hà , là con sông có lưu vực khoảng 795.000 km2, số dân 98 triệu người. Uỷ ban sông Hoàng Hà (YRCC) là một cơ quan của Bộ TNN Trung Quốc được thành lập nhằm quản lý lưu vực sông Hoàng Hà và các sông nội địa thuộc một số tỉnh và khu vực phía tây bắc Trung Quốc (Tân Cương, Nội Mông, Cam Túc, Thanh Hải). YRCC có chức năng như một bộ nhỏ với phạm vi hoạt động và quyền lực rất rộng và một bộ máy tổ chức đồ sộ (29.000 người), YRCC vừa là một cơ quan xây dựng và triển khai các chính sách, chiến lược, lại vừa là một cơ quan trực tiếp thực hiện các dự án đầu tư. - Quản lý lưu vực sông Murray-Darling của Australia Sông Murray-Darling là sông dài thứ tư trên thế giới (3780 km) với diện tích lưu vực khoảng 1 triệu km2. Lưu vực sông bao gồm 75% bang New South Wales, 56% bang Victoria, 15% bang Queensland, 8% bang Nam Australia và toàn bộ thủ đô Australia. Cơ cấu tổ chức quản lý bao gồm : Hội đồng cấp bộ trưởng của cấp liên bang và các bang trong lưu vực Murray – Darling; Uỷ ban lưu vực Murray – Darling trực thuộc Hội đồng và các nhóm đại diện cho các cộng đồng. Cơ cấu này tạo nên một diễn đàn để hoạch định các chính sách và chiến lược trong việc chia sẻ nguồn nước và quản lý những vấn đề nghiêm trọng về môi trường trong lưu vực. -Quản lý lưu vực sông Lerma-Chapala của Mexico Sông Lerma-Chapala có chiều dài 750 km, có tổng diện tích 54.000 km2, bao gồm 5 tiểu bang với tổng dân số là 15 triệu người, tổng GDP chiếm 9% tổng GDP của cả nước. Lưu vực này có hồ Chapala là một hồ tự nhiên diện tích 1110 km2, dung tích 8 tỷ m3. Hội đồng lưu vực sông Lerma-Chapala được thành lập năm 1993 Hội đồng lưu vực sông là một diễn đàn mà tại đó chính quyền cũng như đại diện các hộ sử dụng nước chia sẻ trách nhiệm phân phối tài nguyên nước, thúc đẩy quản lý toàn diện tài nguyên nước tại cấp lưu vực. Hội đồng hoạt động dựa trên nguyên tắc phối hợp và đồng thuận. Qua các nghiên cứu chúng tôi có nhận xét về các tổ chức lưu vực sông trên thế giới như sau : Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 14 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông 1- Về loại hình tổ chức : Quản lý lưu vực sông rất khác nhau, không theo một mẫu cụ thể nào, có thể chia nhóm các loại hình tổ chức quản lý LVS như sau: + Các uỷ hội hoặc cơ quan lưu vực (basin commissions or authorities) Các uỷ hội thông thường được thành lập theo các thông báo của chính phủ hoặc theo luật và có thể có hoặc không có thư ký thường trực. Họ thường giải quyết vấn đề công cộng và khi cần thiết quyết định phân phối nguồn nước có thể giữa các sử dụng, các vùng hoặc các nước ven sông. Họ cũng có thể phối hợp chống lũ lụt, hạn hán, đưa các biện pháp ngăn chặn ô nhiễm và cán bộ thực hiện kế hoạch dài hạn về phối hợp và hoạt động tại cấp lưu vực. Ở Châu Âu (EU) các uỷ hội quốc tế phối hợp thực hiện điều ước nước khung trong các nước ven sông của EU, tại các nước Liên Bang (Brazil, Úc), các uỷ hội được thành lập do chính phủ trung ương và các bang, tỉnh hoặc vùng để phối hợp chính sách và hoạt động trong cùng lưu vực sông. + Uỷ ban cố vấn (advisory committee): Là tổ chức chính thức hoặc bán chính thức, được chính phủ giao chiến lược, kế hoạch cho các tổ chức này, nhưng đây là cơ quan thừa hành, bị hạn chế thẩm quyền pháp lý. + Ban chỉ đạo hoặc các Cơ quan đại diện (basin directorates or agencies). Ban chỉ đạo hoặc đại diện thực hiện các quyết định quy hoạch và có các điều kiện được ấn định. Họ có thể đặt ra và thông qua các quy định, hoặc thực hiện các nguyên tắc trong khuôn khổ pháp luật và giữ vai trò quyết định trong tài phán xử trong những tranh chấp pháp định. Họ thường thực hiện các nhiệm vụ kế hoạch, tập hợp thuế nước, cho vay tài chính hoặc ủng hộ đầu tư để công trình dự án đạt hiệu quả, đáp ứng về chính sách nước, nghiên cứu, số liệu thống kê hoặc sản phẩm, thông tin cổ phần và sự kiện xã hội. + Hiệp hội lưu vực hoặc hội đồng (basin associations or councils) Hội đồng là nhóm chính thức hoặc không chính thức bao gồm các công chức Nhà nước, quốc hội, phi Chính phủ, và người dân cùng nhau thảo luận những vấn đề quản lý nước, đưa ra các tham vấn (tư vấn) cho Chính phủ. Các hiệp hội lưu vực hoặc hội đồng thường tồn tại bên cạnh chính quyền chính thức và đại diện cho các bên khác nhau của người sử dụng, tổ chức phi chính phủ hoặc nhóm cộng đồng địa phương. + Phường hội hoặc Công ty (corporations or companies) Các Công ty này thường được Chính phủ cho phép trong lĩnh vực trong xây dựng cơ sở hạ tầng và quản lý nó trong giai đoạn đặc biệt. Nói chung họ cung cấp các dịch vụ về nước cho sử dụng, như hàng hải, kiểm soát lũ, tưới, sản phẩm thuỷ điện. Họ không Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 15 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông phải là tổ chức quản lý lưu vực, nói chung họ có vai trò như những hộ sử dụng nước hơn là các tổ chức lưu vực. + Liên hiệp (Federation) thường có trong khuôn khổ cộng tác của các tổ chức, bộ phận trong một chính phủ hoặc liên chính phủ để quản lý lưu vực sông quốc tế. 2- Về quy mô tổ chức : Các tổ chức thực hiện việc quản lý như ủy hội, ủy ban thường có các cơ quan chuyên môn giúp việc ở các cấp và tại địa phương. Các hiệp hội hoạt động dưới dạng tư vấn, cố vấn, các diễn đàn thông qua hội họp đưa ra các kiến nghị, đề xuất với các cấp chính quyền . 3- Về chức năng, nhiệm vụ , quyền hạn : Tùy theo mục tiêu, nhiệm vụ được đặt ra với các tổ chức, cơ quan quản lý lưu vực khi thành lập và xuất phát từ các yêu cầu đòi hỏi quản lý của lưu vực sông. Thông thường các tổ chức quản lý tài nguyên nước lưu vực sông thực hiện các chức năng như : quản lý quy hoạch LVS, xả thải, chống ô nhiễm nguồn nước, phân phối nước, cấp phép cho các hộ dung nước, bảo vệ nguồn sinh thủy đất và rừng, giải quyết tranh chấp về nước và có thể quản lý công trình liên tỉnh, phòng chống tác hại của nước, lũ lụt thiên tai. Có tổ chức thực hiện nhiều chức năng, nhưng cũng có tổ chức chỉ thực hiện một vài chức năng. Phần lớn các tổ chức LVS có chức năng giám sát các hoạt động liên quan đến quy hoạch, bảo vệ, khai thác nguồn nước trong lưu vực. Quyền hạn tùy thuộc vào quy định của pháp luật mỗi nước. Nói chung nhiệm vụ thường nhiều, nhưng quyền hạn do luật pháp bảo hộ còn ít và hạn chế, chủ yếu đóng vai trò tư vấn cho chính quyền các cấp, trừ ở Trung quốc các Ủy ban được giao nhiều quyền hạn hơn. 4- Về cơ chế tài chính : các tổ chức quản lý LVS đều cần có nguồn kinh phí để hoạt động lâu dài. Nguồn tài chính dựa vào sự tài trợ của ngân sách nhà nước, các nhà tài trợ quốc tế, các hộ dùng nước hưởng lợi hoặc từ thu thuế tài nguyên, các lệ phí dùng nước. Ngoài ra còn có các nguồn lấy từ các hoạt động dịch vụ do tổ chức tự thực hiện. Tóm lại : Quản lý lưu vực sông là giải pháp quan trọng để đạt được mục tiêu quản lý tổng hợp tài nguyên nước. Hiện nay trên thế giới có rất nhiều loại hình tổ chức quản lý lưu vực sông với cơ cấu tổ chức, chức năng nhiệm vụ và hình thức hoạt động rất khác nhau, mỗi một loại hình tổ chức đều có những ưu điểm và nhược điểm nhất định. Các mô hình quản lý của các nước có giá trị tham khảo rất lớn đối với việc xây dựng mô hình quản lý cho lưu vực sông ở Việt Nam. I.1.3 Các nghiên cứu khoa học ở Việt Nam liên quan đến Tài nguyên nước : Trước những năm 80 của thế kỷ XX các nghiên cứu tập trung vào các giải pháp công trình khai thác nguồn nước như công nghệ xây dựng hồ chứa, đập dâng, các trạm Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 16 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông bơm, cống lấy nước và các hệ thống tưới tiêu phục vụ cho phát triển nông nghiệp. Từ những năm 80 trở lại đây, vấn đề quản lý tổng hợp TNN và LVS đã được các nhà khoa học đặc biệt quan tâm, một số nghiên cứu tiêu biểu gần đây như: - Đề tài cấp nhà nước KC.08.04 “Nghiên cứu mô hình quản lý tổng hợp tài nguyên và môi trường lưu vực sông Đà” do Tiến sỹ Nguyễn Quang Trung - Viện Khoa học Thủy lợi làm chủ nhiệm thực hiện từ tháng 10/2001 đến 10/2004. Đề tài xây dựng bộ hồ sơ lưu vực, thiết lập được phương pháp luận và đề xuất mô hình quản lý tổng hợp tài nguyên và môi trường lưu vực sông Đà có tính khả thi cao. - Đề tài cấp nhà nước KC.08.05 “ Nghiên cứu xây dựng cơ sở khoa học và đề xuất giải pháp bảo vệ và sử dụng hợp lý tài nguyên nước vùng Tây nguyên” do Tiến sỹ Đoàn Văn Cánh - Trường Đại học Mỏ - Địa chất chủ trì, thực hiện từ thứng 10/2001 đến tháng 9/2004. Kết quả chính của đề tài đã đánh giá được tiềm năng nước mặt, nước ngầm vùng Tây nguyên và đề xuất các giải pháp khai thác hợp lý tài nguyên nước để phát triển nông nghiệp. - Đề tài cấp nhà nước KC.08.25 “Nghiên cứu giải pháp tổng thể sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo vệ môi trường lưu vực sông Ba và sông Côn” do PGS.TSKH. Nguyễn Văn Cư - Viện Địa lý chủ trì, thực hiện từ tháng 1/2004 đến tháng 12/2005. Đề tài đã xây dựng được giải pháp tổng thể nhằm sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi trường lưu vực sông Ba sông Côn và mô hình lưu vực sông hướng tới sự phát triển bền vững. - Đề tài cấp nhà nước KC.08.31 “Nghiên cứu đánh giá hiện trạng, dự báo diễn biến tài nguyên và môi trường nước phục vụ phát triển bền vững lưu vực sông Vàm Cỏ” do GS.TS. Đào Xuân Học - Trường Đại học Thủy lợi làm chủ nhiệm, thực hiện từ tháng 1/2005 đến tháng 12/2005. Đề tài đã thiết lập được mô hình thủy lực của lưu vực và các vùng phụ cận chi tiết đến hệ thống kênh cấp 3 bằng phần mềm MIKE 11 để đánh giá và dự báo tài nguyên và môi trường nước lưu vực sông Vàm Cỏ. - Đề tài cấp nhà nước KC.08.08 “ứng dụng kinh tế môi trường để nghiên cứu và đánh giá diễn biến tài nguyên, môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa tại vùng kinh tế trọng điểm phía Nam” do Giáo sư Lâm Minh Triết - Viện Môi trường và Tài nguyên làm chủ nhiệm, thực hiện từ tháng 9/2001 đến tháng 12/2003. Đề tài đã sử dụng một số phương pháp đánh giá kinh tế tài nguyên và môi trường và một số công cụ kinh tế trong quản lý và bảo vệ môi trường để đề xuất áp dụng cho vùng kinh tế trọng điểm phía nam trong thời kỳ công nghiệp hóa và hiện đại hóa. - Đề tài cấp nhà nước KC.08.29 “Nghiên cứu các giải pháp khoa học công nghệ để ổn định lòng dẫn hạ du hệ thống sông Đồng Nai – Sài Gòn phục vụ phát triển kinh Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 17 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông tế xã hội vùng Đông Nam bộ“ do PGS.TS. Hoàng Văn Huân - Viện Khoa học Thủy lợi Miền Nam làm chủ nhiệm, thực hiện từ tháng 4/2004 đến tháng 12/2005. Đề tài đã ứng dụng mô hình MIKE 21C để dự báo sạt lở cho các khu vực trọng điểm vùng hạ du hệ thống sông Đồng Nai – Sài Gòn và đề xuất các giải pháp ổn định lòng dẫn hạ du hệ thống sông này. - Đề tài cấp nhà nước KC.08.27 “ Nghiên cứu giải pháp khai thác và sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi trường và phòng tránh thiên tai lưu vực sông Lô - sông Chảy” do Tiến sỹ Lã Thanh Hà - Viện Khí tượng Thủy văn làm chủ nhiệm, thực hiện từ tháng 1/2004 đến tháng 12/2005. Đề tài đã đánh giá được hiện trạng và diễn biến khai thác sử dụng tài nguyên thiên nhiên trên lưu vực sông Lô – sông Chảy; Chất lượng môi trường và các dạng tai biến thiên nhiên trên lưu vực; đề xuất các giải pháp khai thác và sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi trường trên lưu vực. - Đề tài khoa học công nghệ độc lập cấp Nhà nước “Nghiên cứu phương án phục hồi thích nghi cho vùng cửa sông ven biển Thuận An – Tư Hiền và đầm phá Tam Giang Cầu Hai” do GS.TS. Trần Đình Hợi làm chủ nhiệm, Trung tâm Nghiên cứu phát triển vùng là cơ quan chủ trì. Đề tài đã nghiên cứu các vấn đề về dòng chảy lũ, động lực biển, địa động lực hệ đầm phá nhằm đánh giá các biến động về điều kiện tự nhiên môi trường kinh tế xã hội, môi trường sinh thái do hậu quả của trận lũ tháng 11/1999 để lại nhằm trả lời câu hỏi để hay không để cửa Hoà Duân được mở trong lũ 1999. Đưa ra giải pháp ổn định cửa biển, ổn định bờ biển và các phương án nhằm phục hồi thích nghi cho khu vực ven biển Thuận An - Tư Hiền và Đầm phá Tam Giang Cầu Hai. - Đề tài “Sử dụng các mô hình thuỷ động lực họ MIKE tính toán lũ đồng bằng sông Hương phục vụ phát triển kinh tế xã hội” do TS. Lê Văn Nghị là chủ nhiệm thực hiện năm 2004-2005 đã sử dụng các công cụ mô hình thuộc họ MIKE của Viện thuỷ lực Đan Mạch (DHI) thiết lập mô hình thuỷ văn thuỷ lực trên hệ thống sông để bước đầu nghiên cứu các đặc trưng của dòng chảy lũ với các phương án hoàn nguyên lũ 1999 và lũ 2004 cho kết quả khá tốt, trên cơ sở đó nghiên cứu các kịch bản thoát lũ qua cửa biển bằng mô hình vỡ đập (Dam Break). Đề tài cũng tiến hành đánh giá sơ bộ thiệt hại do lũ gây ra trên đồng bằng sông Hương với các kịch bản thoát lũ qua cửa biển. - Dự án “Qui hoạch sử dụng tổng hợp nguồn nước lưu vực sông Hương” do Viện Quy hoạch thuỷ lợi thực hiện thực hiện năm 2005 đã nghiên cứu đến các phương án sửa dụng các công trình thuỷ lợi thuỷ điện tham gia cắt lũ và cấp nước hạ du. Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 18 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông - Đề tài nghiên cứu cấp nhà nước KC 08.18/06-10 “ Quản lý tổng hợp lưu vực và sử dụng hợp lý tài nguyên nước hệ thống sông Đồng nai” do PGS.TS Đỗ Tiến Lanh Viện Khoa học Thủy lợi Miền Nam làm chủ nhiệm , giai đoạn 2007- 2010 đã đề xuất các giải pháp nhằm sử dụng hợp lý TNN và kiểm soát ô nhiễm nguồn nước lưu vực sông Đồng nai. - Đề tài cấp nhà nước KC.08.25/06-10 “Nghiên cứu đánh giá tác động của các công trình trên dòng chính và giải pháp quản lý, sử dụng hiệu quả tài nguyên nưức mặt lưu vực sông Hương” do PGS.TS Nguyễn Quang Trung - Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam làm chủ nhiệm thực hiện từ tháng 4/2008 đến tháng 10/2010. Đề tài xây dựng bộ hồ sơ lưu vực, thiết lập được phương pháp luận và đề xuất mô hình quản lý tổng hợp tài nguyên và môi trường lưu vực sông Hương có tính khả thi cao. I.2 Thực trạng quản lý tài nguyên LVS ở Việt Nam Trong 55 năm qua, được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, sự nghiệp phát triển và quản lý tài nguyên nước ta đã đạt được nhiều thành tựu to lớn, góp phần quan trọng vào công cuộc phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường sinh thái của đất nước. + Thời kỳ 1955 - 1979. Ngay từ ngày 6/4/1955, miền Bắc mới được giải phóng, Chính phủ đã ban hành nghị định số 507 TTg thành lập ngành Thuỷ lợi trong Bộ Giao thông Công chính. Ngày 9/9/1955, Quốc hộ khoá 1 đã ra quyết định thành lập Bộ Thuỷ lợi và kiến trúc để giúp Chính phủ tổ chức chỉ đạo khôi phục các công trình thuỷ lợi. Ngày 29/4/1958, Uỷ ban thường vụ quốc hội khoá 1 ra quyết định thành lập Bộ Thuỷ lợi. Ngày 28/9/1959, Ban Bí thư trung ương Đảng CSVN khoá 2 đã ra chỉ thị số 164-CT/TW về xúc tiến kế hoạch trị thuỷ và khai thác hệ thống sông Hồng. Bộ thuỷ lợi đã lập Ban chỉ đạo nghiên cứu quy hoạch trị thủy và khai thác hệ thống sông Hồng do Bộ trưởng bộ thuỷ lợi làm trưởng ban, Cục trưởng cục khảo sát thết kế thuỷ lợi và một số cán bộ chủ chốt của Bộ làm uỷ viên. Cơ quan giúp việc của Ban là phòng sông Hồng thuộc Bộ. Ngay trong năm 1960, Ban đã chỉ đạo tổ chức khảo sát tổng hợp lưu vực sông Hồng và tổ chức nhiều lớp đào tạo cán bộ, công nhân chuyên môn kỹ thuật địa hình, địa chất, thuỷ văn ... để phát triển nguồn lực cho việc thành lập hơn 100 trạm thuỷ văn phục vụ công tác quy hoạch sông Hồng. Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 19 Đề tài: Nghiên cứu các giải pháp tổng hợp quản lý phát triển bền vững tài nguyên nước lưu vực sông Đến ngày 16/1/1961, Chính phủ đã ban ngành nghị định số 02 thành lập Uỷ ban trị thuỷ và khai thác hệ thống sông Hồng do Phó thủ tướng làm chủ nhiệm, Bộ trưởng Bộ thuỷ lợi làm phó chủ nhiệm thường trực, nhiều lãnh đạo Bộ, ngành Trung ương làm uỷ viên. Cơ quan giúp việc chuyên trách của Uỷ ban là văn phòng Uỷ ban sông Hồng đặt tại Bộ thuỷ lợi. Sau khi miền Nam giải phóng, Văn phòng sông Hồng được đổi thành Viện Quy hoạch và quản lý nước có nhiệm vụ tổ chức thực hiện việc lập Quy hoạch Thuỷ lợi, vừa có chức năng quản lý TNN trong phạm vi cả nước. + Thời kỳ 1979 - 1995. Thời kỳ này đánh dấu giai đoạn quản lý tài nguyên nước bắt đầu được chú trọng. Ngày 06/03/1979 Chính phủ đã ban hành Nghị định 88-CP quy định về tổ chức và hoạt động của Bộ thuỷ lợi đã chính thức xác lập "Bộ Thuỷ lợi" là cơ quan của Hội đồng Chính phủ chịu trách nhiệm thống nhất quản lý Nhà nước về TNN, phân phối sử dụng và bảo vệ môi trường nước. + Thời kỳ từ 10/1995 đến 8/2002. Khi Cục QLN và KTCTTL bắt đầu triển khai hoạt động thì Chính phủ ban hành nghị định 73/CP ngày 01/11/1995 về chức năng nhiệm vụ quyền hạn và tổ chức bộ máy của Bộ NN&PTNN trên cơ sở hợp nhất ba Bộ: Nông nghiệp và CN thực phẩm, lâm nghiệp và thuỷ lợi. Ngày 28/05/1996 Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 354/TTg quy định cục QLN và CTTL là cơ quan trực thuộc Bộ NN và PTNT, giúp Bộ trưởng Bộ NN và PTNT thực hiện chức năng quản lý Nhà nước về TNN. Tuy lực lượng vừa thiếu, vừa mới nhưng Cục QLN và CTTL đã tập trung sức thực hiện một bước chuyển quan trọng về quản lý TNN, đã tiếp tục chủ trì soạn thảo các văn bản quy phạm quy luật về nước. Luật TNN được Quốc hội khoá X tại kỳ họp thứ 3 thông qua ngày 20/05/1998 [1] và có hiệu lực thi hành từ 01/01/1999. Sau đó ngày 30/12/1999 Chính phủ đã ký NĐ 179/1999/NĐ-CP quy định việc thi hành luật TNN và ngày 15/06/2000 Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định thành lập Hội đồng Quốc gia về TNN. Rất nhiều nghiên cứu và hội thảo của các dự án và tăng cường năng lực quản lý TNN quốc gia được triển khai trong thời gian này. + Thời kỳ từ 8/2002 đến nay. Ngày 05/08/2002, Quốc hội khoá 11 kỳ họp thứ nhất đã ra Nghị Quyết số 02/2002/QH11 về cơ cấu tổ chức Chính phủ nhiệm kỳ 2002 - 2007 trong đó có Bộ Tài nguyên và Môi trường (TN-MT). Ngày 11/11/2002, Chính phủ đã ra Nghị Định Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam Báo cáo tổng hợp kết quả khoa học công nghệ đề tài 20