Tài liệu Năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của việt nam sang liên minh châu âu (eu) giai đoạn 2009 2012

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- LƢƠNG QUỐC DŨNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH HÀNG NÔNG SẢN XUẤT KHẨU CỦA VIỆT NAM SANG LIÊN MINH CHÂU ÂU (EU) GIAI ĐOẠN 2009 - 2012 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ QUỐC TẾ Hà Nội - 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- LƢƠNG QUỐC DŨNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH HÀNG NÔNG SẢN XUẤT KHẨU CỦA VIỆT NAM SANG LIÊN MINH CHÂU ÂU (EU) GIAI ĐOẠN 2009 - 2012 Chuyên ngành: KTTG&QHKTQT Mã số: 60 31 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ QUỐC TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TẠ KIM NGỌC Hà Nội - 2015 MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG......................................................................................... ii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ................................................................................... iv LỜI MỞ ĐẦU .............................................................................................................1 Chương 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH SẢN PHẨM VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH HÀNG NÔNG SẢN XUẤT KHẨU SANG LIÊN MINH CHÂU ÂU ...................................6 1.1. Lý luận chung về năng lực cạnh tranh sản phẩm .......................................... 6 1.1.1. Khái niệm về năng lực cạnh tranh ......................................................... 6 1.1.2. Các tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh sản phẩm ........................... 8 1.1.3. Nhân tố ảnh hưởng tới năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu12 1.2. Sự cần thiết phải nâng cao năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam ...................................................................................................... 18 1.2.1. Vai trò của xuất khẩu hàng nông sản đối với Việt Nam ...................... 18 1.2.2. Yêu cầu của thị trường Liên minh châu Âu .......................................... 19 1.3. Kinh nghiệm của một số nước trong nâng cao năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu sang Liên minh châu Âu ..................................................... 22 1.3.1. Kinh nghiệm của Thái Lan ................................................................... 22 1.3.2. Kinh nghiệm của Trung Quốc .............................................................. 24 1.3.3. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ...................................................... 26 Chương 2: THỰC TRẠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH HÀNG NÔNG SẢN XUẤT KHẨU CỦA VIỆT NAM SANG LIÊN MINH CHÂU ÂU TRONG GIAI ĐOẠN 2009 - 2012 ...................................................................................................28 2.1. Tổng quan về hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam ............................... 28 2.1.1. Khái lược về ngành hàng nông sản Việt Nam...................................... 28 2.1.2. Tình hình xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam .............................. 30 2.2. Phân tích năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu trong giai đoạn 2009 - 2012................................................ 33 2.2.1. Kim ngạch xuất khẩu hàng nông sản ................................................... 33 2.2.2. Thị phần hàng nông sản xuất khẩu ...................................................... 37 2.2.3. Chi phí sản xuất và giá hàng nông sản ................................................ 42 2.2.4. Chất lượng và cơ cấu hàng nông sản xuất khẩu .................................. 46 2.2.5. Thương hiệu hàng nông sản xuất khẩu ................................................ 50 2.2.6. Phương thức xuất khẩu hàng nông sản ................................................ 51 2.3. Đánh giá năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu trong giai đoạn 2009 - 2012................................................ 53 2.3.1. Điểm mạnh ........................................................................................... 53 2.3.2. Hạn chế và nguyên nhân ...................................................................... 54 Chương 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH HÀNG NÔNG SẢN XUẤT KHẨU CỦA VIỆT NAM SANG LIÊN MINH CHÂU ÂU TRONG THỜI GIAN TỚI.......................................................................................................58 3.1. Những cơ hội và thách thức trong xuất khẩu hàng nông sản sang Liên minh châu Âu ............................................................................................................... 58 3.1.1. Cơ hội ................................................................................................... 58 3.1.2. Thách thức ............................................................................................ 62 3.2. Định hướng xuất khẩu hàng nông sản sang Liên minh châu Âu trong thời gian tới ................................................................................................................ 67 3.2.1. Định hướng xuất khẩu nông sản của Việt Nam ................................... 67 3.2.2. Triển vọng ............................................................................................ 69 3.3. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu trong thời gian tới .............................................. 70 3.3.1. Giải pháp từ phía Nhà nước................................................................. 70 3.3.2. Giải pháp từ phía Hiệp hội .................................................................. 76 3.3.3. Giải pháp từ phía doanh nghiệp .......................................................... 81 KẾT LUẬN ...............................................................................................................87 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................89 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Nguyên nghĩa STT Chữ viết tắt 1 EU Liên minh châu Âu 2 EC Cộng đồng châu Âu 3 EUROSTAT 4 ASEAN 5 EURO 6 USD Đồng đô la Mỹ 7 GDP Tổng sản phẩm quốc nội 8 WTO Tổ chức thương mại thế giới 9 FTA Hiệp định thương mại tự do 10 XK Xuất khẩu 11 NSXK Nông sản xuất khẩu 12 XKNS Xuất khẩu nông sản Thống kê của Uỷ ban châu Âu Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Đồng tiền chung châu Âu i DANH MỤC CÁC BẢNG STT Bảng Nội dung 1 Bảng 2.1 2 Bảng 2.2 3 Bảng 2.3 4 Bảng 2.4 5 Bảng 2.5 6 Bảng 2.6 7 Bảng 2.7 8 Bảng 2.8 9 Bảng 2.9 10 Bảng 2.10 Thị phần cà phê xuất khẩu của một số nước tại EU 40 11 Bảng 2.11 Thị phần hạt điều xuất khẩu của một số nước tại EU 41 12 Bảng 2.12 Thị phần hạt tiêu xuất khẩu của một số nước tại EU 41 13 Bảng 2.13 Thị phần gạo xuất khẩu của một số nước tại EU 42 Kim ngạch xuất khẩu nông sản của Việt Nam giai đoạn 2003 - 2012 Sản lượng xuất khẩu một số nông sản của Việt Nam giai đoạn 2003 - 2012 Kim ngạch xuất khẩu một số nông sản của Việt Nam giai đoạn 2003 - 2012 Kim ngạch xuất khẩu hàng nông sản sang EU Kim ngạch xuất khẩu một số mặt hàng nông sản sang EU Tốc độ tăng kim ngạch xuất khẩu một số mặt hàng nông sản chính sang EU Kim ngạch nhập khẩu một số mặt hàng nông sản của EU Thị phần nông sản Việt Nam tại thị trường EU Thị phần một số mặt hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang EU ii Trang 31 32 33 34 36 37 38 38 40 14 Bảng 2.14 15 Bảng 2.15 16 Bảng 2.16 17 Bảng 2.17 18 Bảng 2.18 Giá trung bình mặt hàng cà phê nhân xuất khẩu vào thị trường EU của một số nước Giá trung bình mặt hàng hạt tiêu nhân xuất khẩu vào thị trường EU của một số nước Giá trung bình mặt hàng gạo xuất khẩu vào thị trường EU của một số nước Giá trung bình mặt hàng chè xuất khẩu vào thị trường EU của một số nước Cơ cấu một số mặt hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang EU iii 43 44 45 45 48 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ STT Số hiệu 1 Hình 2.1 2 Hình 2.2 3 Hình 2.3 Tên hình vẽ Kim ngạch xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang EU Thị phần nông sản xuất khẩu của Việt Nam tại thị trường EU Cơ cấu các mặt hàng nông sản xuất khẩu của VN sang EU iv Trang 35 39 49 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam là một nước nông nghiệp với khoảng 70% dân số sống ở nông thôn và 60% lực lượng lao động đang hoạt động và tạo ra thu nhập từ sản xuất nông nghiệp. Với nhiều lợi thế về đất đai, lao động, các điều kiện tự nhiên, sinh thái, Việt Nam có thể sản xuất, chế biến nhiều loại nông sản xuất khẩu có giá trị kinh tế cao như gạo, cà phê, hạt điều, hạt tiêu, chè… Trong những năm vừa qua, thực hiện đường lối Đổi mới của Đảng và Nhà nước, nông nghiệp Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu đáng khích lệ, không những đáp ứng được nhu cầu trong nước mà còn từng bước gia tăng xuất khẩu nhiều mặt hàng nông sản. Thực tế cho thấy, Việt Nam về cơ bản đã đạt được những thành công nhất định trong việc tiếp cận và gia tăng giá trị xuất khẩu hàng nông sản tại nhiều thị trường trên thế giới, trong đó có Liên minh châu Âu (EU) -một trong những thị trường lớn và tiềm năng nhất. Đặc biệt, kể từ khi Việt Nam và EU ký tắt Hiệp định hợp tác và đối tác kinh tế (PCA) năm 2010 và xúc tiến đàm phán Hiệp định Thương mại tự do song phương (FTA) đến nay, kim ngạch xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam sang EU tăng đều qua các năm, từ 301,8 triệu USD năm 2001 lên 3,4 tỷ USD năm 2011, chiếm 25% tổng kim ngạch xuất khẩu nông sản của cả nước. Tuy nhiên, cũng phải nhìn nhận một thực tế: hàng nông sản của Việt Nam mới chiếm một tỉ trọng rất nhỏ trong tổng kim ngạch nhập khẩu hàng nông sản của EU; xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam sang EU chưa tương xứng với tiềm năng kinh tế của cả hai bên. Một trong những nguyên nhân quan trọng là do nền nông nghiệp Việt Nam về cơ bản vẫn chưa thoát khỏi tình trạng quy mô nhỏ, phân tán và lạc hậu; năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam trên thị trường thế giới nói chung và EU nói riêng còn thấp do năng suất, chất lượng kém, chi phí sản xuất cao, công nghệ sau thu hoạch và công nghệ chế biến lạc hậu. Trong khi đó, các nước EU đang khủng hoảng nợ công trầm trọng. Vấn đề quan trọng đặt ra đối với Việt Nam hiện nay là phải tìm kiếm những giải pháp thích hợp để nâng cao hơn nữa năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu sang EU. 1 Xuất phát từ đó, tôi đã chọn đề tài “Năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu (EU)giai đoạn 2009 2012”cho luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu là một trong những vấn đề giành được sự quan tâm của nhiều Bộ, Ban, Ngành, các cơ quan nghiên cứu… Liên quan tới đề tài này, đã có nhiều công trình nghiên cứu được công bố. Một số công trình đáng lưu ý bao gồm: (1) TS. Trịnh Thị Ái Hoa (2007), Chính sách xuất khẩu nông sản Việt Nam: Lý luận và thực tiễn, NXB Chính trị Quốc gia. Cuốn sách đề cập đến những cơ sở lý luận của chính sách xuất khẩu nông sản, thực trạng tác động của chính sách xuất khẩu nông sản Việt Nam từ năm 1989 đến 2007; các giải pháp, kiến nghị nhằm khắc phục những hạn chế trong chính sách xuất khẩu nông sản hiện hành, bao gồm những vấn đề liên quan đến các cam kết gia nhập WTO của nước ta; (2) Trần Thị Thu Thuỷ, Nguyễn Duy Lượng (2010), Những giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp vừa và nhỏ trong sản xuất, chế biến và tiêu thụ nông, lâm sản ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế, NXB Văn hoá Thông tin. Cuốn sách đã trình bày cơ sở lý luận về năng lực cạnh tranh, thực trạng năng lực cạnh tranh và những giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp vừa và nhỏ trong sản xuất, chế biến và tiêu thụ nông, lâm sản Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế. (3) Vũ Chí Lộc (2004), Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam sang thị trường Châu Âu, NXB Lý luận chính trị. Tác giả đã giới thiệu và phân tích vị trí của thị trường châu Âu hoạt động xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam; phương án xây dựng các mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam sang thị trường châu Âu và các giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh, đẩy mạnh xuất khẩu hàng hoá. (4) Báo cáo tổng hợp“Tác động của ngoại thương tới ngành nông nghiệp Việt Nam” (2005) của các tác giả David Roland Holst, Sarah Baird, Fredrich Kahrl, Bộ NN&PTNT phát hành (song ngữ Việt - Anh). Báo cáo đã giới thiệu ngành nông 2 nghiệp Việt Nam; phân tích các thay đổi cấu trúc thương mại đa phương, khu vực và sự tác động đối với ngành nông nghiệp Việt Nam; phân tích thị trường nông sản các nước Đông Á, Châu Âu, Hoa Kỳ, qua đó nêu thực trạng xuất khẩu nông sản Việt Nam với các thị trường này. (5) Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ “Thực trạng và giải pháp về tổ chức và hoạt động của các hiệp hội ngành hàng “nông sản xuất khẩu” Việt Nam” (2007) của Bộ NN&PTNT do TS. Nguyễn Đình Long làm chủ nhiệm. Đề tài đã đưa ra những vấn đề lý luận và thực tiễn về tổ chức và các hình thức hoạt động của các hiệp hội ngành hàng nông sản xuất khẩu; phân tích bản chất, vai trò và tổ chức của hiệp hội trong cơ chế thị trường; đề xuất các giải pháp, nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của các hiệp hội ngành hàng “nông sản xuất khẩu” trong thời gian tới trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. (6) Luận án Tiến sĩ “Sức cạnh tranh của hàng nông sản chủ Việt Nam trong điều kiện tự do hoá thương mại” (2009) của Lê Hữu Thành. Luận án đã đánh giá thực trạng sức cạnh tranh của hàng nông sản xuất khẩu chủ lực trong giai đoạn 1989 - 2009; khái quát những vấn đề đang đặt ratrước thách thức của tự do hoá thương mại; đề xuất các giảipháp nhằm nâng cao sức cạnh tranh của hàng nông sản xuất khẩu chủlực trong điều kiện tự do hoá thương mại. (7) Luận án Tiến sĩ “Lợi thế của Việt Nam trong xuất khẩu nông sản sau khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO)” (2011) của Trần Hoa Phượng. Luận án đã khảo sát, đánh giá thực trạng phát huy những lợi thế của nông sản xuất khẩu Việt Nam sau khi gia nhập WTO, chỉ ra nguyên nhân của việc chưa phát huy được những lợi thế đó; đề xuất quan điểm và giải pháp để hạn chế nhược điểm và phát huy hiệu quả những lợi thế trong thời gian tới. Ngoài ra còn có nhiều công trình khác nghiên từng loại nông sản xuất khẩu riêng biệt của Việt Nam như: Sách chuyên khảo “Xuất khẩu lúa gạo của Việt Nam từ 1989 đến 2011” (2012) của Võ Hùng Dũng, Bùi Chí Bửu, Võ Thành Danh; Luận án Tiến sĩ “Một số giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh cho cà phê Việt Nam” (2003) của Trần Ngọc Hưng; Luận án Tiến sĩ “Năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp trong Ngành Cao su 3 Việt Nam đến năm 2020” (2008) của Huỳnh Văn Sáu; sách chuyên khảo “Cây chè Việt Nam: Sản xuất – chế biến – tiêu thụ” (2003) của Đỗ Ngọc Quỹ v.v… Các công trình, bài viết nghiên cứu trên đây đã đánh giá tổng quan về năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế nói chung; thực trạng xuất khẩu hàng nông sản của Việt Nam trên thị trường thế giới. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện, đầy đủ, có hệ thống, cả về lý luận và thực tiễn về vấn đề năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh Châu Âu trong giai đoạn 2009 – 2012. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Phân tích, làm rõ thực trạng năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu trong giai đoạn 2009 - 2012. Trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp nhằm đẩy mạnh năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu trong thời gian tới. - Nhiệm vụ nghiên cứu: (1) Phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn về năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam trong giai đoạn 2009 - 2012; (2) Phân tích, đánh giá thực trạng năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu trong giai đoạn 2009 - 2012; (3) Đề xuất giải pháp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang EU trong thời gian tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Năng lực cạnh trạnh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu. - Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam (gạo, cà phê, chè, hạt tiêu, hạt điều, rau quả) sang Liên minh châu Âu trong giai đoạn 2009 - 2012. 4 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu duy vật biện chứng, duy vật lịch sử kết hợp với các phương pháp nghiên cứu chủ yếu như phương pháp hệ thống hóa, phương pháp phân tích lồng ghép nghiên cứu so sánh… trong nghiên cứu về hàng nông sản Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế về nâng cao năng lực cạnh hàng nông sản xuất khẩu; phương pháp phân tích mô hình kim cương của M. Porter trong đánh giá năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu; phương pháp phân tích SWOT đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu; phương pháp thống kê học để xử lý số liệu… 6. Những đóng góp mới của luận văn - Hệ thống hóa lý luận cơ bản về năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu; - Phân tích kinh nghiệm một số nước về nâng cao năng lực cạnh tranh trong xuất khẩu hàng nông sản sang EU và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam; - Phân tích, đánh giá thực trạng năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang EU; - Đề xuất giải pháp nhằm nâng cao năng lực canh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang EU trong thời gian tới; 7. Bố cục của luận văn Ngoài lời mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu gồm 03 chương: Chương 1: Lý luận chung về năng lực cạnh tranh sản phẩm và kinh nghiệm quốc tế về nâng cao năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu sang Liên minh châu Âu. Chương 2: Thực trạng năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu trong giai đoạn 2009 - 2012. Chương 3: Giải pháp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam sang Liên minh châu Âu trong thời gian tới. 5 Chƣơng 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH SẢN PHẨM VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH HÀNG NÔNG SẢN XUẤT KHẨU SANG LIÊN MINH CHÂU ÂU 1.1. Lý luận chung về năng lực cạnh tranh sản phẩm 1.1.1. Khái niệm về năng lực cạnh tranh Cạnh tranh là xu thế tất yếu của kinh tế xã hội. Trên thực tế cuộc sống, con người luôn cố gắng vươn lên làm chủ cuộc sống của mình theo nhiều phương diện khác nhau. Đối với hoạt động sản xuất, kinh doanh, những người tham gia lĩnh vực này thể hiện ý thức vươn lên của mình ở mong muốn đạt được những mục tiêu sản xuất, kinh doanh của mình cũng như khát khao vượt qua các đối thủ của mình để trở thành người giỏi nhất trong lĩnh vực đó. Trong bối cảnh hiện nay, cạnh tranh được cho là yếu tố khắc nghiệt nhất trong hoạt động sản xuất, kinh doanh. Trước đây, đã có một số khái niệm về cạnh tranh được đưa ra dưới những góc độ khác nhau ở mỗi giai đoạn phát triển của nền kinh tế, xã hội. Trong giai đoạn Chủ nghĩa Tư bản phát triển vượt bậc, Mác đã đưa ra khái niệm: “Cạnh tranh chủ nghĩa tư bản là sự ganh đua, đấu tranh gay gắt giữa các nhà tư bản nhằm giành giật những điều kiện thuận lợi trong sản xuất và tiêu thụ hàng hoá để thu được lợi nhuận siêu ngạch. Sau khi Chủ nghĩa Tư bản phát triển đến đỉnh điểm thành Chủ nghĩa Đế quốc rồi suy vong, ngày nay xu hướng chính của nền kinh tế thế giới là mở cửa, hội nhập hài hòa giữa các nền kinh tế, hoạt động theo cơ chế kinh tế thị trường đặt dưới sự quản lý, điều tiết của các Nhà nước. Trong bối cảnh đó, khái niệm cạnh tranh không còn mang tính giai cấp, song về bản chất, cạnh tranh vẫn được coi là sự đấu tranh gay gắt giữa các tổ chức, doanh nghiệp nhằm giành lấy ưu thế, điều kiện thuân lợi và đạt được mục tiêu trong sản xuất, kinh doanh. Cũng tồn tại một định nghĩa khác về cạnh tranh, đó là: “Cạnh tranh có thể định nghĩa như là một khả năng của doanh nghiệp nhằm đáp ứng và chống lại các đối thủ cạnh tranh trong cung cấp sản phẩm, dịch vụ một cách lâu dài và có lợi nhuận”. Như vậy, mặc dù có nhiều khái niệm khác nhau nhưng tựu trung lại, có thể hiểu Cạnh tranh là sự ganh đua, đấu tranh gay gắt, quyết liệt giữa những chủ thể 6 cùng tham gia hoạt động kinh doanh với nhau trên một thị trường hàng hóa nào đó nhằm giành khách hàng, qua đó nâng cao số lượng hàng hóa được tiêu thụ cũng như lợi nhuận, tạo nên cơ sở thuận lợi để thúc đẩy hoạt động sản xuất và tiêu thụ. Từ khái niệm này, có thể thấy cạnh tranh đem lại lợi ích cho chủ thể kinh doanh này, song cũng có thể gây thiệt hại cho chủ thể khác. Xét về phương diện xã hội, nhìn chung cạnh tranh đem lại tác động tích cực thể hiện ở việc góp phần đẩy mạnh việc phân bổ các nguồn lực một cách tối ưu. Nói cách khác, cạnh tranh trở thành một động lực để thúc đẩy nền kinh tế đi lên. Để tồn tại và phát triển được trong nền kinh tế thị trường, chủ thể kinh doanh phải chấp nhận cạnh tranh, phải cố gắng để nâng cao khả năng cạnh tranh của mình nhằm giành được ưu thế nào đó so với đối thủ. Nếu một chủ thể không sẵn sàng cho cạnh tranh, không giành được ưu thế hay tự thỏa mãn với bản thân thì sớm muộn sẽ phải rời khỏi thị trường. Trong quá trình cạnh tranh, để giành được ưu thế, các chủ thể sản xuất, kinh doanh phải thực hiện nhiều biện pháp khác nhau nhằm củng cố, phát triển vị thế của mình trên thị trường mà mình tham gia. Các biện pháp này phản ánh sức mạnh, ưu thế tương đối của chủ thể về một khía cạnh nào đó. Sức mạnh, ưu thế đó chính là khả năng hay năng lực cạnh tranh của chủ thể. Đối với sản phẩm, khi nghiên cứu về năng lực cạnh tranh của một mặt hàng, cần xem xét dưới những cấp độ khác nhau như cạnh tranh ở cấp độ doanh nghiệp, ở cấp độ ngành hay ở cấp độ một quốc gia. Ở cấp độ quốc gia, theo quan điểm của Michael E. Porter đưa ra năm 1990, năng lực cạnh tranh sản phẩm của một quốc gia là khả năng đạt được năng suất lao động cao và tăng liên tục. Để đạt được mục tiêu đó, vai trò của doanh nghiệp là đặc biệt quan trọng bởi năng suất lao động của một quốc gia phụ thuộc vào năng suất của doanh nghiệp. Muốn nâng cao nâng suất lao động của quốc gia, phải cải thiện năng suất lao động của từng doanh nghiệp bằng cách nâng cao chất lượng hàng hóa, cải tiến kỹ thuật, giảm chi phí sản xuất… của doanh nghiệp nhằm đáp ứng yêu cầu của thị trường. Những yêu cầu của thị trường có thể kể đến bao gồm chất lượng, hình thức, tính năng của sản phẩm, mức giá, thương hiệu... Như vậy, năng lực cạnh tranh sản phẩmở cấp độ một quốc gia có thể 7 hiểu là khả năng của quốc gia đó trong việc đưa ra các mặt hàng đáp ứng các yêu cầu của thị trường, đảm bảo phân bổ các nguồn lực, đạt được mức tăng trưởng cao và duy trì được tốc độ tăng trưởng ổn định. Tóm lại, năng lực cạnh tranh của một mặt hàng được hiểu là tất cả các đặc điểm, yếu tố, tiềm năng mà mặt hàng đó dựa vào để duy trì, củng cố và phát triển vị trí của mình trên một thị trường trong thời gian dài. Năng lực cạnh tranh đó thể hiện ở vị trí của sản phẩm trên thị trường: Sản phẩm nào có vị trí càng cao, được chấp nhận rộng rãi bởi người dùng tức là sản phẩm đó có năng lực cạnh tranh cao hơn. Năng lực cạnh tranh của sản phẩm gắn liền với năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, của ngành và của quốc gia tham gia kinh doanh hàng hóa đó. Một quốc gia, ngành hay doanh nghiệp có sức cạnh tranh đối với một sản phẩm thấp thì sức cạnh tranh của sản phẩm đó trên thị trường cũng sẽ thấp, đồng nghĩa với chỗ đứng của hàng hóa đó trên thị trường cũng thấp. 1.1.2. Các tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh sản phẩm - Sản lượng tiêu thụ và doanh thu Sản lượng tiêu thụ và doanh thu của hàng hóa là một trong những tiêu chí quan trọng hàng đầu, mang tính chất tuyệt đối và dễ xác định để đánh giá năng lực cạnh tranh của hàng hóa. Sản phẩm có doanh thu lớn là sản phẩm có năng lực cạnh tranh cao và dễ dàng được tiêu thụ trên thị trường. Một sản phẩm có sức cạnh tranh kém sẽ có mức tiêu thụ yếu hơn. Sản lượng tiêu thụ của một mặt hàng cũng phản ánh mức độ hài lòng của người tiêu dùng: Chỉ khi sản phẩm đáp ứng được các nhu cầu, thị hiếu tiêu dùng của đa dạng khách hàng thì sản phẩm đó mới dễ dàng được tiêu thụ và đạt doanh thu cao. Điều đó đồng nghĩa với việc mức độ thỏa mãn nhu cầu của khách hàng thường tỉ lệ thuận với sản lượng tiêu thụ và doanh thu, phản ánh rõ nét sức cạnh tranh của hàng hóa. Doanh thu của một loại hàng hóa được tính như sau: Trong đó: TR: Doanh thu 8 Pi: Giá cả của một đơn vị sản phẩm i Qi: Sản lượng tiêu thụ của sản phẩm i n: Số nhóm sản phẩm được tiêu thụ - Thị phần Thị phần (market share) của một loại hàng hóa là tỉ lệ phần trăm về thị trường mà hàng hóa đó nắm giữ so với tổng quy mô thị trường hàng hóa đó. Sản phẩm nào có thị phần lớn hơn phản ánh mức độ thành công cao hơn, có sức ảnh hưởng lớn hơn trên thị trường, đồng nghĩa với việc có sức cạnh tranh cao hơn. Sản phẩm có thị phần nhỏ hơn thể hiện sức cạnh tranh kém hơn và do đó mức độ thành công cũng hạn chế hơn, sức ảnh hưởng cũng kém hơn. Để có thể củng cố và nâng cao vị thế trên thị trường, sản phẩm phải đáp ứng đòi hỏi của khách hàng và tạo ra lợi thế riêng trong cạnh tranh với các sản phẩm khác. Thị hiếu, nhu cầu của khách hàng rất đa dạng và luôn luôn thay đổi, để chiếm lĩnh được thị trường và nâng cao được thị phần, sản phẩm phải kịp thời đáp ứng thị hiếu, nhu cầu đó, thể hiện ở các mặt: (i) Nhanh hơn đối thủ trong việc đáp ứng sự thay đổi của khách hàng về nhu cầu, thị hiếu tiêu dùng. Nói cách khác, sản phẩm phải đi trước đối thủ một bước so với đối thủ cạnh tranh; (ii) Lựa chọn chính xác nhóm đối tượng khách hàng có lượng cầu và thị hiếu phù hợp với sản phẩm của mình. Có như vậy, sản phẩm sẽ dễ dàng tiếp cận khách hàng tiềm năng và dễ dàng được tiêu thụ trên thị trường. - Chi phí sản xuất và giá cả Chi phí sản xuất (giá thành) của sản phẩm là giá trị của tất cả các yếu tố đầu vào hình thành nên sản phẩm như: nguyên vật liệu, nhân công, công nghệ sản xuất... Giá thành của sản phẩm là căn cứ quan trọng để xác định được giá bán trên thị trường. Do vậy, muốn có giá bán sản phẩm thấp thì doanh nghiệp phải tìm các hạ giá thành tức là phải tận dụng hợp lý các nguồn lực sẵn có như tài nguyên phong phú nguồn nhân lực dồi dào, đồng thời đổi mới thiết bị và công nghệ sản xuất, nâng cao hiệu quả quản lý... có như vậy mới hạ được giá thành sản xuất và nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm. Khả năng cạnh tranh về chi phí sản xuất phụ thuộc vào tất 9 cả các khâu của quá trình, bao gồm sản xuất, thu mua, vận chuyển, chế biến, kho bãi… Bất cứ khâu nào còn tồn tại bất cập, thiếu hiệu quả sẽ làm gia tăng chi phí và đồng thời giảm khả năng cạnh tranh của sản phẩm. Khả năng cạnh tranh về chi phí là điều cần chứ không phải là điều kiện đủ đối với việc duy trì và mở rộng thị phần vì sức cạnh tranh của sản phẩm còn phụ thuộc vào khả năng tiếp cận thông tin, năng lực marketing, khả năng đối phó rủi ro… Nói cách khác, chi phí thấp mới chỉ là sự khởi đầu chứ không phải yếu tố quyết định đến sức cạnh tranh. Giá của một sản phẩm trên thị trường được hình thành thông qua quan hệ cung cầu tức là thông qua sự thoả thuận giữa người mua và người bán để đi tới mức giá mà cả hai bên đều thấy có lợi và chấp nhận được. Trong nền kinh tế thị trường có sự cạnh tranh của các doanh nghiệp thì khách hàng có quyền lựa chọn cho mình sản phẩm tốt nhất và cùng một loại sản phẩm thì chắc chắn họ sẽ lựa chọn sản phẩm có giá bán thấp hơn. Vì vậy giá cả là công cụ cạnh tranh hữu hiệu trên thị trường. Doanh nghiệp có thể định giá bán thấp, bằng hoặc cao hơn giá thị trường. Để chiếm ưu thế trong cạnh tranh, doanh nghiệp cần phải có sụ lựa chọn các chính sách giá thích hợp cho từng loại sản phẩm từng giai đoạn trong chu kỳ sống của sản phẩm hay tuỳ thuộc vào đặc điểm của từng vùng thị trường. - Chất lượng và cơ cấu hàng hóa Trong thế giới hiện đại, người tiêu dùng ngày càng có yêu cầu cao hơn về chất lượng sản phẩm. Xu hướng chung là người tiêu dùng sẵn sàng trả giá cao hơn cho những sản phẩm cùng loại có chất lượng tốt hơn hẳn. Vì vậy, chất lượng sản phẩm là chỉ tiêu quan trọng nhất biểu hiện khả năng cạnh tranh sản phẩm. Chất lượng sản phẩm là hệ thống các thông số nội tại của sản phẩm được xác định bằng cách đo lường hoặc so sánh với sản phẩm khác xét trên tiêu chí thoả mãn yêu cầu của người tiêu dùng. Chất lượng sản phẩm được hình thành từ khâu lập kế hoạch đến khâu sản xuất và ngay cả sau khi tiêu thụ hàng hoá và chịu tác động của nhiều yếu tố: máy móc thiết bị, nguyên vật liệu, trình độ tay nghề của người lao động, trình độ quản lý, hệ thống dịch vụ khách hàng... Chất lượng sản phẩm thể hiện tính quyết định khả năng cạnh tranh sản phẩm của doanh nghiệp ở chỗ: 10 + Chất lượng sản phẩm tăng sẽ làm tăng giá trị và giá trị sử dụng của sản phẩm. + Nâng cao chất lượng sản phẩm sẽ làm tăng tốc độ tiêu thụ sản phẩm, tăng khối lượng sản phẩm bán ra và kéo dài chu kỳ sống của sản phẩm, tăng lợi nhuận. + Sản phẩm có chất lượng cao sẽ làm tăng uy tín từ đó góp phần nâng cao thị phần của sản phẩm đó. Vì thế, vấn đề chất lượng sản phẩm là vấn đề có ý nghĩa sống còn đối với một nhà cung cấp bởi vì chất lượng sản phẩm thấp cũng đồng nghĩa với việc giảm uy tín, lượng tiêu thụ kém, đánh mất khách hàng và nhanh chóng bị đào thải khỏi thị trường. - Thương hiệu và uy tín Trong bối cảnh nhu cầu tiêu dùng ngày càng tăng hiện nay, thương hiệu của sản phẩm là một trong những yếu tố quyết định đến sự thành bại của sản phẩm. Giữa vô vàn các sản phẩm trên cùng một phân khúc hàng hóa có chất lượng, kiểu dáng… tương tự nhau, rõ ràng thương hiệu của sản phẩm được người tiêu dùng xem như một nhân tố quan trọng trong việc lựa chọn sản phẩm. Thương hiệu không tự nhiên mà có, một sản phẩm mới đưa ra nếu không nhờ vào uy tín của chủ thể cung cấp sản phẩm đó thì không dễ để ngay lập tứcnhận được sự quan tâm của khách hàng. Để xây dựng được thương hiệu, sản phẩm không phải chỉ cần có chất lượng tốt, mức giá hợp lý, kiểu dáng bắt mắt… mà còn phải giữ được những ưu điểm của mình trong một khoảng thời gian nhất định. Một sản phẩm khi đã được đón nhận bởi người tiêu dùng hay có một thương hiệu tốt thì việc tiêu thụ, khẳng định vị thế trên thị trường dễ dàng hơn nhiều so với một sản phẩm chưa có thương hiệu. Như vậy, rõ ràng thương hiệu của sản phẩm cũng là một tiêu chí quan trọng để đánh giá năng lực cạnh tranh của hàng hóa. Uy tín của chủ thể cung cấp hàng hóa được hình thành dựa trên chất lượng, giá trị sử dụng của sản phẩm các dịch vụ sau bán hàng, thời gian giao hàng, quy mô của doanh nghiệp...Một chủ thể có uy tín với khách hàng thì đồng nghĩa với việc có được lợi thế trong cạnh tranh. Khách hàng khi đó tin rằng sản phẩm của doanh nghiệp có chất lượng cao, dịch vụ sau bán hàng tốt...Do đó sản phẩm của doanh 11 nghiệp khi đưa ra thị trường có thể nhanh chóng thu hút được người tiêu dùng. Điều này sẽ giúp cho doanh nghiệp giảm một phần chi phí cho việc thu hút khách hàng, khách hàng sẽ trung thành với doanh nghiệp hơn. 1.1.3. Nhân tố ảnh hưởng tới năng lực cạnh tranh hàng nông sản xuất khẩu 1.1.3.1. Nhóm các nhân tố vĩ mô - Các nhân tố kinh tế: Các yếu tố kinh tế vĩ mô như: tốc độ tăng trưởng kinh tế, thu nhập bình quân đầu người, lãi suất ngân hàng, tỷ giá hối đoái…có ảnh hưởng rất lớn đến năng lực cạnh tranh của sản phẩm. + Tốc độ tăng trưởng kinh tế, thu nhập bình quân đầu người cao dẫn đến khả năng tiêu thụ hàng hóa cao. Nền kinh tế phát triển cùng với các yếu tố như lãi suất ngân hàng, tỷ giá hối đoái… ổn định sẽ tạo cơ hội tốt cho các doanh nghiệp mở rộng kinh doanh, thu hút đầu tư nước ngoài. Đối với mặt hàng nông sản xuất khẩu, tốc độ tăng trưởng kinh tế cao sẽ giúp doanh nghiệp thu hút vốn đầu tư, cải tiến quy trình sản xuất, áp dụng công nghệ nhằm giảm chi phí, nâng cao năng suất, giảm giá thành sản phẩm, từ đó dẫn tới nâng cao năng lực cạnh tranh của sản phẩm. + Lãi suất ngân hàng có ảnh hưởng rất lớn đến khả năng cạnh tranh của sản phẩm. Tỷ lệ lãi suất là rất quan trọng khi người sản xuất cũng như người tiêu dùng thường xuyên vay tiền để thanh toán các khoản mua bán hàng hóa của mình. Lãi suất thấp sẽ kích thích tiêu dùng, và ngược lại, lãi suất cao sẽ khiến khách hàng phải suy tính hơn trong các khoản chi tiêu của mình. Đồng thời, lãi suất còn quyết định mức chi phí về vốn và do đó quyết định mức đầu tư. Nếu lãi suất ngân hàng cho vay cao sẽ dẫn đến chi phí đầu vào tăng lên, doanh nghiệp dè dặt hơn trong các phương án đầu tư, giá thành sản phẩm cũng vì thế tăng lên và năng lực cạnh tranh của hàng hóa sẽ giảm đi nhất là khi đối thủ cạnh tranh có tiềm lực mạnh về vốn. Ngược lại, nếu lãi suất ngân hàng thấp sẽ làm giảm chi phí đầu vào, giá thành sản phẩm hạ, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp có khả năng mở rộng sản xuất và cạnh tranh với các đối thủ khác trên thị trường bằng công cụ giá. + Tỷ giá hối đoái có tác động trực tiếp đến năng lực cạnh tranh của sản phẩm đặc biệt đối với các sản phẩm phải nhập khẩu nguyên liệu đầu vào hay các sản phẩm có lợi 12