Tài liệu Một số biện pháp chỉ đạo dạy giải toán có lời văn cho học sinh tiểu học đạt hiệu quả

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HÓA PHÒNG GD&ĐT THỌ XUÂN SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM MỘT SỐ BIỆN PHÁP CHỈ ĐẠO DẠY GIẢI TOÁN CÓ LỜI VĂN CHO HỌC SINH TIỂU HỌC ĐẠT HIỆU QUẢ Người thực hiện: Mai Thị Oanh Chức vụ: Hiệu trưởng Đơn vị công tác: Trường TH Xuân Bái –Thọ Xuân SKKN thuộc lĩnh vực(môn): Toán THANH NĂM 2016 PHẦNHÓA I : MỞ ĐẦU 0 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: Như chúng ta đã biết giáo dục Tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học lên. Trong các môn dạy ở cấp Tiểu học thì môn Toán là một môn học chiếm một vị trí rất quan trọng và then chốt trong nội dung chương trình các môn học mà các em học sinh được học. Các kiến thức kĩ năng của môn toán ở Tiểu học có nhiều ứng dụng trong đời sống, chúng rất cần cho người lao động, rất cần thiết để học các môn học khác ở tiểu học và các lớp trên. Làm thế nào để các em học sinh giải được các bài toán ở nhiều dạng khác nhau là cả một vấn đề mà mỗi giáo viên chúng ta luôn trăn trở. Bản thân giáo viên phải tìm tòi, suy nghĩ, đúc kết kinh nghiệm để sau mỗi bài học học sinh của mình đều làm được bài tập là một điều hết sức cần thiết. Nội dung cơ bản môn toán ở Tiểu học bao gồm 5 tuyến kiến thức chính: Số học, Đại lượng và đo đại lượng, Hình học, Thống kê mô tả, Giải toán có lời văn. Trong đó tuyến kiến thức giải toán có lời văn là nội dung cơ bản, chủ yếu của chương trình môn Toán ở Tiểu học, Toán có lời văn có vị trí rất quan trọng trong chương trình toán ở trường phổ thông được thể hiện rõ ở 4 chức năng: Giáo dục toàn diện Phát triển tư duy trí tuệ - Kiểm tra đánh giá - Dạy học. Dạy học giải giải toán có lời văn có ý nghĩa to lớn nhằm giúp HS củng cố lý thuyết vận dụng vào giải bài tập, vận dụng vào đời sống; Rèn các kĩ năng; Phát triển tư duy như tư duy độc lập, sáng tạo, lôgic, suy luận, phán đoán; Rèn cho HS thái độ học tập như tính đam mê, cẩn thận, chính xác, tự giác, tích cực, sáng tạo, tự tin,… trong học tập. Trong những năm làm công tác quản lí tôi thấy chất lượng học tập môn Toán của các em học sinh chưa đạt cao so với các môn học khác. Với mong muốn làm sao để nâng cao chất lượng giảng dạy trong nhà trường nói chung và giảng dạy môn toán nói riêng? Làm thế nào để các em học sinh giải được các bài toán ở nhiều dạng khác nhau là cả một vấn đề mà mỗi giáo viên chúng ta luôn trăn trở. Bản thân giáo viên phải tìm tòi, suy nghĩ, đúc kết kinh nghiệm để sau mỗi bài học học sinh của mình đều làm được bài tập là một điều hết sức cần thiết. Bởi vì việc dạy học giải toán ở Tiểu học nhằm giúp học sinh biết cách vận dụng những kiến thức về toán, được rèn luyện kĩ năng thực hành với những yêu cầu được thể hiện một cách đa dạng, phong phú. Nhờ việc dạy học giải toán mà học sinh có điều kiện rèn luyện và phát triển năng lực tư duy, rèn ngôn ngữ giao tiếp, rèn phương pháp suy luận và những phẩm chất của người lao động mới. Việc giải các bài toán có lời văn còn là dịp để học sinh vận dụng một cách tổng hợp ngày càng cao các tri thức và kỹ năng về toán Tiểu học với kiến thức cuộc sống. Xuất phát từ vị trí quan trọng của việc dạy học giải toán ở Tiểu học cũng như qua thực tế dự giờ thăm lớp của đồng nghiệp tôi đã chọn đề tài: " Một số biện pháp chỉ đạo dạy Giải toán có lời văn cho học sinh Tiểu học đạt hiệu quả". 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU: Nghiên cứu SGK để nắm được nội dung chương trình trên cơ sở lí luận thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy giải toán có lời văn. 1 - Từ đó tìm hiểu thực trạng, nguyên nhân dẫn đến những sai lầm của học sinh khi giải toán có lời văn. - Đưa ra một số biện pháp khắc phục những sai lầm, yếu kém cho học sinh khi giải toán có lời văn. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ THỜI GIAN NGHIÊN CỨU: - Đối tượng: Học sinh lớp 2B và 4A trường Tiểu học Xuân Bái huyện Thọ Xuân Tỉnh Thanh Hóa - Thời gian: Thực hiện từ tuần 6 đến tuần 17. 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU: Để thực hiện mục đích đề ra của sáng kiến này, tôi đã sử dụng các phương pháp sau: 1. Phương pháp chính. - Nghiên cứu lý luận - Phương pháp khảo sát, thống kê - Phương pháp phân tích, tổng hợp - Phương pháp thực nghiệm. - Tổng kết và trao đổi kinh nghiệm 2. Phương pháp bổ trợ: - Phương pháp kiểm tra, đánh giá - Phương pháp nghiên cứu sản phẩm - Phương pháp trò truyện PHẦN II: NỘI DUNG SÁNG KIẾN 1- CƠ SỞ LÝ LUẬN: Giải toán là một thành phần quan trọng trong chương trình giảng dạy môn toán ở bậc Tiểu học. Nội dung của việc giải toán gắn chặt một cách hữu cơ với nội dung của số học, số tự nhiên, các số thập phân, các đại lượng cơ bản và các yếu tố đại số, hình học có trong chương trình.Vì vậy, việc giải toán có lời văn có một vị trí quan trọng thể hiện ở các điểm sau: a) Các khái niệm và các quy tắc về toán trong sách giáo khoa, nói chung đều được giảng dạy thông qua việc giải toán.Việc giải toán giúp học sinh củng cố,vận dụng các kiến thức, rèn luyện kỹ năng tính toán. Đồng thời qua việc giải toán của học sinh mà giáo viên có thể dễ dàng phát hiện những ưu điểm hoặc thiếu sót của các em về kiến thức, kỹ năng và tư duy để giúp các em khắc phục và phát huy. b) Việc kết hợp học với hành, kết hợp giảng dạy với đời sống được thực hiện thông qua việc cho học sinh giải toán, các bài toán liên hệ với cuộc sống một cách thích hợp giúp học sinh hình thành và rèn luyện những kỹ năng thực hành cần thiết trong đời sống hàng ngày, giúp các em biết vận dụng những kỹ năng đó trong cuộc sống. c) Việc giải toán góp phần quan trọng trong việc xây dựng cho học sinh những cơ sở ban đầu của lòng yêu nước, thế giới quan duy vật biện chứng: Việc giải toán với những đề tài thích hợp, có thể giới thiệu cho các em những thành tựu trong công 2 cuộc xây dựng đất nước, góp phần giáo dục các em ý thức bảo vệ môi trường, phát triển dân số có kế hoạch v.v... Việc giải toán còn có thể giúp các em thấy được nhiều khái niệm toán học. Ví dụ: các số, các phép tính, các đại lượng v.v... đều có nguồn gốc trong cuộc sống hiện thực, trong hoạt động của con người, thấy được các mối quan hệ giữa các dữ kiện, giữa cái đã cho và cái phải tìm v.v.. d) Việc giải toán góp phần quan trọng vào việc rèn luyện cho học sinh năng lực tư duy và những đức tính tốt của người lao động mới. Khi giải một bài toán, tư duy của học sinh phải hoạt động một cách tích cực vì các em cần phân biệt cái gì đã cho và cái gì cần tìm, để các em thiết lập mối liên hệ giữa các dữ kiện, giữa cái đã cho và cái phải tìm. Để từ đó các em suy luận, nêu ra những phán đoán, rút ra những kết luận, thực hiện những phép tính cần thiết để giải quyết vấn đề đặt ra v.v... Hoạt động trí tuệ có trong việc giải toán góp phần giáo dục cho các em ý chí vượt khó, đức tính cẩn thận, làm việc có kế hoạch, thói quen xem xét có căn cứ, thói quen tự kiểm tra kết quả công việc mình làm sau khi đã hoàn tất, sự độc lập suy nghĩ và sự sáng tạo v.v... Các bài toán số học ở Tiểu học được phân chia thành các bài toán đơn và khối các bài toán hợp. Để giải quyết được những bài toán này, giáo viên đã biết kết hợp các phương pháp dạy học: Phương pháp nêu vấn đề, phương pháp giảng giải - minh hoạ, phương pháp thực hành - luyện tập… Trong chương trình toán hiện hành, học sinh được làm quen toán có lời văn ngay từ lớp 1 và các lớp khác của bậc Tiểu học. Hầu hết ở các bài học dạng bài hình thành kiến thức mới hay luyện tập thực hành bao giờ cũng có ít nhất là một bài toán giải. Các bài toán giải có lời văn được rải đều tất cả các khối lớp và được nâng cao dần về mức độ. Từ giải toán đơn (1 phép tính) ở lớp 1 đến giải toán hợp (2 phép tính trở lên) và các bài toán điển hình ở lớp 2, 3, 4, 5. Toán có lời văn thực chất là những bài toán thực tế. Nội dung bài toán được ghi bằng lời văn nói về những quan hệ, tương quan và phụ thuộc, có liên quan tới cuộc sống thường xảy ra hằng ngày. Cái khó của bài toán có lời văn là phải lược bỏ những yếu tố về lời văn đã che đậy bản chất của bài toán, hay nói cách khác là chỉ ra các mối quan hệ giữa các yếu tố toán học chứa trong bài toán và nêu ra phép tính thích hợp để từ đó tìm được đáp số bài toán. 2. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ: Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ dạy và học, nhà trường đã gặp những thuận lợi và khó khăn như sau: 2.1.Thuận lợi: - Địa phương: Địa phương Xuân Bái là một trong những địa phương quan tâm nhiều đến công tác giáo dục. Trong những năm gần đây đời sống kinh tế văn hoá giáo dục của nhân dân được phát triển, nhận thức có nhiều chuyển biến tốt, con em đi học đã được phụ huynh quan tâm hơn. Các cấp uỷ Đảng, chính quyền địa phương luôn quan tâm đến công tác giáo dục của nhà trường. - Nhà trường: 3 Đội ngũ giáo viên nói chung và của khối lớp 4, 2 nói riêng đại đa số là trẻ khỏe nhiệt tình, tâm huyết với nghề và có năng lực chuyên môn tốt. Số giáo viên có trình độ trên chuẩn cao đạt trên chuẩn 100%. Nhà trường luôn nhận được sự chỉ đạo sát sao của Phòng giáo dục và đào tạo Thọ Xuân. 2.2. Khó khăn: - Xuân Bái Là một xã nắm phía tây huyện Thọ Xuân, địa bàn dân cư rộng, một bộ phận học sinh đi lại khó khăn( Khu Xuân Tân giáp Thường Xuân cách trường 4-5 km). Những hôm trời mưa đường lầy lội nên các em thường đi học chậm giờ thậm chí các em phải nghỉ học. - Trình độ dân trí không đều, điều kiện kinh tế của nhân dân còn nhiều khó khăn. Địa phương là một điểm nóng của tệ nạn ma tuý nên ảnh hưởng nhiều đến công tác giáo dục. Một bố phận phụ huynh chưa quan tâm đến việc học tập của con em mình, còn phó mặc cho nhà trường. - Trong những năm gần đây chất lượng đại trà có phần được cải thiện song tỉ lệ học sinh tiếp thu chậm về môn toán của nhà trường nói chung của khối 2, 4 nói riêng vẫn còn cao. 2.3. Kết quả điều tra khảo sát thực tiễn: Hiện nay khi giảng dạy môn Toán trong chương trình ở Tiểu học nhìn chung học sinh thường áp dụng khá thành thạo trong việc vận dụng các kĩ năng cộng, trừ, nhân, chia, đổi đơn vị đo đại lượng, nhận biết các loại hình học, nhưng kĩ năng giải toán có lời văn còn hạn chế. Cụ thể là: - Học sinh chỉ biết áp dụng giải đối với những bài tập đã cho biết hết điều kiện bài toán. - Học sinh yếu còn lúng túng chưa xác định được dạng toán để áp dụng cách giải cho phù hợp - Thậm chí có những học sinh còn chưa biết đặt lời giải, chưa trình bày một bài giải sao chính xác, đầy đủ, gọn. - Lời giải không trùng với yêu cầu của phép tính đặt ra. Các bài tập tôi đã sử dụng để khảo sát kết quả của học sinh trước thời gian hướng dẫn giải toán cho các em là: Lớp 2B: Bài kiểm tra lần 1 (Trước tác động): Bài 1. Trang 28 -Toán 2: Một đội trồng rừng có 27 nữ và 18 nam. Hỏi đội đó có bao nhiêu người? Bài 2. Trang 30 -Toán 2: Vườn nhà Mai có 17 cây cam, vườn nhà Hoa có ít hơn vườn nhà Mai 7 cây cam. Hỏi vườn nhà Hoa có mấy cây cam? Kết quả giải toán của học sinh lớp 2B: Năm học Kết quả đạt được 4 TS Học sinh Điểm 9-10 SL TL 2014-2015 31 5 2015-2016 34 6 Điểm 7-8 SL TL 16 7 17,6 8 Lớp 4A Điểm 5-6 SL TL Điểm dưới 5 SL TL 22,5 14 54,5 5 16 24,4 14 41 6 17,6 Bài kiểm tra lần 1 (Trước tác động): Bài 1: Có 4 gói bánh, mỗi gói cân nặng 150g. Có 2 gói kẹo, mỗi gói cân nặng 200g. Hỏi có tất cả mấy ki-lô-gam bánh và kẹo? Bài 2: Một cửa hàng ngày đầu bán được 120m vải, ngày thứ hai bán được bằng ½ số vái bán trong ngày đầu, ngày thứ ba bán gấp đôi ngày đầu. Hỏi trung bình mỗi ngày cửa hàng bán được bao nhiêu mét vải? Kết quả giải toán của học sinh lớp 4A: Kết quả đạt được Điểm 7- 8 Điểm 5 - 6 SL TL SL TL Năm học TS Học sinh 2014-2015 29 6 21 7 24 10 34 6 21 2015-2016 26 5 19 7 27 9 35 5 19 Điểm 9 - 10 SL TL Điểm dưới 5 SL TL 3. CÁC NGUYÊN NHÂN DẪN ĐẾN THỰC TRẠNG TRÊN: Từ thực trạng trên tôi đã tìm hiểu nguyên nhân. Cụ thể là: * Về phía giáo viên: Một số giáo viên chưa coi trọng việc hướng dẫn tổ chức học sinh biết cách tìm hiểu phân tích tổng hợp bài toán, bỏ qua bước phân tích bài toán khi hướng dẫn học sinh thực hành giải toán, thường là cho học sinh đọc đề toán, cho học sinh xác định điều kiện cho biết và yêu cầu cần tìm sau đó cho học sinh giải. Giáo viên đã bỏ qua bước quan trọng nhất để hướng dẫn học sinh cách giải bài toán chính xác đúng với yêu cầu đặt ra là phân tích bài toán để tìm ra mối liên quan giữa cái đã cho và cái cần tìm, xác định được dạng toán. *Về phía học sinh: Do chưa có khả năng phân tích, tổng hợp hay khả năng phân tích tổng hợp còn rất kém, sự chú ý không chủ định chiếm ưu thế, khả năng tư duy lôgíc, tư duy ngôn ngữ còn hạn hẹp. Để giải toán có lời văn học sinh phải kết hợp nhiều kĩ năng như: kĩ năng tính toán, kĩ năng tư duy ngôn ngữ để đặt lời giải, kĩ năng trình bày bài khoa học nhưng các em còn hạn chế ở kĩ năng này. Một số học sinh còn mải chơi, chưa chăm chỉ học tập, chây lười, ỷ lại, ngại hỏi giáo viên khi không hiểu bài. Không thích tìm hiểu, khám phá. *Về phía phụ huynh học sinh: Một số phụ huynh chỉ quan tâm dấu hiệu bên ngoài của việc học tập đó là chỉ cần biết tính toán là được. 5 Bên cạnh đó, phần đa hoàn cảnh gia đình các em còn khó khăn, do đó phụ huynh hầu như chỉ chăm lo làm kinh tế mà chưa thực sự quan tâm tới việc học tập và giúp đỡ các em tháo gỡ kịp thời những khúc mắc, khó khăn trong học tập khiến các em bỡ ngỡ khi làm bài, đặc biệt là Giải toán có lời văn,... dẫn đến sự chán nản, thiếu tự tin,... từ đó tạo nên những lỗ hổng kiến thức trong học tập của các em. 4. MỘT SỐ BIỆN PHÁP CHỈ ĐẠO ĐẠT HIỆU QUẢ: Việc học sinh thành thạo trong giải toán có lời văn sẽ giúp các em được rèn luyện các thao tác tư duy như: phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hoá, trừu tượng hoá, cụ thể hoá,…; rèn luyện tư duy lôgíc và ngôn ngữ chính xác, rèn luyện và phát triển các phẩm chất trí tuệ đó là tính linh hoạt và tính độc lập cho học sinh (trong cách đặt lời giải, lựa chọn cách giải ngắn gọn,…). Ngoài ra còn giáo dục cho các em tính thẩm mĩ: như biết lựa chọn một lời giải gọn, chính xác, độc đáo, sự lập luận chặt chẽ và hợp lôgíc; trình bày bài giải hợp lí, sạch sẽ, đẹp mắt và còn bồi dưỡng năng khiếu cho các em. Để đảm bảo được các chức năng và nhiệm vụ khi giảng dạy học sinh giải toán có lời văn người giáo viên cần coi trọng các bước khi hướng dẫn học sinh tham gia vào giải toán có lời văn trong mỗi bài tập từ đó tạo thói quen cho học sinh trước khi giải một bài toán có lời văn cần phải thực hiện qua các bước đó. Thông qua việc hướng dẫn học sinh các bước giải toán có lời văn sẽ giúp học sinh nắm vững cách giải toán có lời văn. Mỗi lần tổ chức cho HS lập sơ đồ cách giải cho mỗi bài toán là đã giúp học sinh củng cố và khắc sâu được vốn kiến kiến thức mà các em đã lĩnh hội. Sau khi khảo sát chất lượng giải toán đầu năm học, Giáo viên phải nắm bắt được tình hình học sinh qua kĩ năng giải toán có lời văn đồng thời tìm hiểu những sai lầm mà các em thường mắc phải khi giải toán có lời văn. Cụ thể, tôi đã chỉ đạo giáo viên xây dựng các biện pháp như sau: 4.1 Biện pháp thứ nhất: Gợi nhu cầu nhận thức cho học sinh Nhà tâm lí học Pôlya nói: “… Con người chỉ tư duy tích cực khi có nhu cầu. Hoạt động nhận thức chỉ có kết quả cao khi chủ thể ham thích, tự giác và tích cực”. (Pôlya, Tâm lý học, Tập II, Tr 128) Do đó trong dạy học giải toán cần khéo léo sử dụng các phương pháp thích hợp có tác dụng khêu gợi và kích thích sự chú ý, tích cực hoá hoạt động tư duy của học sinh, làm cho học sinh nhận thức được đầy đủ ý nghĩa thực tiễn của giờ đang học. Đồng thời xây dựng niềm tin vào khả năng cho học sinh, làm cho học sinh cảm thấy rằng nếu mình tập trung, chịu khó học tập thì sẽ thu lượm được những kết quả tốt đẹp có ích cho bản thân, vừa lòng thầy cô, cha mẹ. Đặc thù của việc giải toán đòi hỏi có các đức tính cần cù, chịu khó, tỉ mỉ, nhẫn nại, thẩm mĩ,… nhưng học sinh tiểu học do tâm lý lứa tuổi thường hay phân tán sự tập trung, chóng chán. Hoạt động gợi nhu cầu nhận thức, gây hứng thú môn học có thể được sử dụng linh hoạt trong quá trình giảng dạy. Không nhất thiết, đơn thuần chỉ sử dụng ngay đầu tiết dạy. 4.2. Biện pháp thứ 2: Cá biệt hoá từng cá nhân 6 Nhận thức là hoạt động trí tuệ phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố mà hình thức thể hiện của nó là khả năng tiếp thu. Khả năng tiếp thu lại phụ thuộc vào nhiều yếu tố môi trường. Xây dựng môi trường riêng cho mỗi cá nhân trong giờ học có vai trò quan trọng trong việc giúp các em lĩnh hội các kiến thức bài học. Ta đã biết học là hoạt động đơn phức của hoạt động trí óc. Do đó giáo viên cần nắm thật vững, thật cụ thể lực học của từng cá nhân trong tập thể lớp để từ đó xây dựng môi trường riêng, cách hướng dẫn riêng cho cá nhân trong hoạt động nhận thức tiếp thu bài. Ví dụ: Học sinh A có tầm vóc thấp bé, cần bố trí chỗ ngồi hợp lý tránh tình trạng đứng viết hoặc viết trên ghế. Ví dụ: Học sinh B có thị lực yếu, cần bố trí vị trí ngồi hợp lý trong lớp để em nhìn rõ thuận tiện cho quá trình học tập. Ví dụ: Học sinh C ham chơi, khả năng tiếp thu chậm thì cần bố trí chỗ ngồi gần bảng gần bàn giáo viên ở dãy ngoài để thuận tiện cho việc học của học sinh cũng như giáo viên sẽ thuận tiện hơn trong việc kèm cặp, giúp đỡ. Đối với những học sinh yếu thì giáo viên phải chuẩn bị hệ thống câu hỏi phụ nhiều hơn, chi tiết hơn để gợi ý hướng dẫn các em từng bước tìm ra cách giải bài toán. 4.3. Biện pháp thứ 3: Xác định vai trò của dạy học giải bài toán Giáo viên cần phải xác định rõ: Việc dạy học giải toán ở Tiểu học nhằm giúp học sinh biết cách vận dụng những kiến thức về toán được rèn luyện ở kĩ năng thực hành với những yêu cầu được thể hiện một cách đa dạng, phong phú. Nhờ việc dạy học giải toán mà học sinh có điều kiện rèn luyện và phát triển năng lực tư duy, rèn luyện phương pháp suy luận và những phẩm chất cần thiết của người lao động mới. Giải toán là một hoạt động bao gồm những những thao tác như xác lập được mối liên hệ giữa các dữ liệu, giữa cái đã cho và cái phải tìm trong điều kiện của bài toán để từ đó chọn được phép tính thích hợp, trả lời đúng cho câu hỏi bài toán đặt ra. 4.4. Biện pháp thứ 4: Xác định cách thức tổ chức dạy học giải toán ở Tiểu học Điều quan trọng và chủ yếu của việc dạy học giải toán là giúp cho học sinh tự mình tìm hiểu được mối quan hệ giữa cái đã cho và cái phải tìm trong điều kiện của bài toán và thiết lập được các phép tính số học tương ứng. Để tiến hành được điều đó người ta đã xác định được ba mức độ sau đây: - Mức độ thứ nhất: Bao gồm các hoạt động chuẩn bị cho việc giải bài toán. - Mức độ thứ hai: Các hoạt động giúp học sinh làm quen với việc giải bài toán. - Mức độ thứ ba: Bao gồm các hoạt động để hình thành các kĩ năng để giải bài toán. a. Hoạt động chuẩn bị cho việc giải bài toán: - Trong nhiều trường hợp, nhất là ở các lớp đầu bậc Tiểu học, học sinh cần được rèn luyện các thao tác ở trên lớp từ tập hợp các nhóm đồ vật, các mẫu hình… Ví dụ: Một bên có 3 mẫu vật, một bên có 5 mẫu vật → ta gộp hai nhóm lại với nhau… 7 - Phần lớn các bài toán đều có chủ đề liên quan đến các đại lượng và mối quan hệ giữa các đại lượng trong bài toán đó. Vì thế, việc rèn luyện các kĩ năng thao tác thông qua việc học về phép đo đại lượng là rất cần thiết để chuẩn bị cho việc giải bài toán. Ngoài ra cần yêu cầu học sinh vận dụng chắc các công thức, quy tắc toán học. - Việc giải bài toán hợp thực chất là là giải một hệ thống các bài toán đơn. Do đó việc học kĩ các bài toán đơn cũng chính là một công việc chuẩn bị có ý nghĩa cho việc học giải các bài toán hợp. b. Hoạt động giúp học sinh làm quen với việc giải bài toán (Xác định rõ các bước giải một bài toán) Hoạt động này được hình thành theo bốn bước sau đây: Bước 1: Tìm hiểu nội dung của bài toán: Việc tìm hiểu nội dung bài toán (đề toán) thường thông qua việc đọc bài toán dù bài toán cho ở dạng có lời văn hoàn chỉnh hoặc bằng dạng tóm tắt sơ đồ. Học sinh cần phải đọc kĩ, hiểu rõ đề toán cho biết cái gì? Bài toán hỏi gì? Khi đọc bài toán phải hiểu thật kĩ một số từ, thuật ngữ quan trọng chỉ rõ tính huống toán học được diễn đạt theo ngôn ngữ thông thường, chẳng hạn như “bay đi”, “làm vỡ”, “ăn hết”. Nếu trong bài toán nào có có thuật ngữ học sinh chưa hiểu rõ thì giáo viên cần hướng dẫn để cho học sinh hiểu được nội dung và ý nghĩa của từ đó ở trong bài toán đang làm, chẳng hạn như từ “tiết kiệm”, “năng suất”, “sản lượng” … sau đó cho học sinh thuật lại vắn tắt bài toán mà không cần phải đọc nguyên văn bài toán đó. Bước 2: Tìm cách giải của bài toán: Hướng dẫn học sinh tóm tắt và tìm tòi cách giải của bài toán gắn liền với việc phân tích các dữ kiện và câu hỏi của bài toán nhằm xác lập mối quan hệ giữa chúng và tìm được các phép tính số học thích hợp. Hoạt động này được diễn ra như sau: - Minh họa bài toán bằng cách tóm tắt đề toán dùng sơ đồ các vật mẫu, tranh vẽ, hình ảnh, lược đồ, … - Lập kế hoạch giải bài toán nhằm xác định hướng giải quyết, thực hiện các phép tính số học. Có hai hình thức được thể hiện như: Đi từ câu hỏi của bài toán đến các số liệu (Đường lối phân tích) hoặc đi từ số liệu (dữ kiện) đến các câu hỏi của bài toán (Đường lối tổng hợp). Ví dụ: Người ta chuyển 180 cuốn sách giáo khoa về lớp học trong đó có 8 bao nhỏ và một số bao lớn. Biết rằng mỗi bao nhỏ có 10 cuốn sách và mỗi bao lớn có 20 cuốn sách. Tính xem có mấy bao lớn ? Cách 1: Hướng dẫn “Xuất phát từ câu hỏi đến các dữ kiện của bài toán” (Đường lối phân tích) - Bài toán hỏi gì? (Có mấy bao lớn?). - Có thể biết ngay được chưa? (chưa). Vì sao? (Vì chưa biết được số cuốn sách ở trong các bao lớn). - Ta có thể biết được số bao lớn ngay được chưa? (chưa). Vì sao? (Chưa biết số cuốn sách có trong các bao nhỏ). 8 - Có thể biết được số cuốn sách trong các bao nhỏ được chưa? (có thể được). Vì sao? (Vì đã biết được số bao nhỏ và biết số cuốn sách trong mỗi bao nhỏ). - Trước tiên ta sẽ tìm là gì? (Tìm số cuốn sách có trong các bao nhỏ). Bằng cách nào? (Lấy 10 nhân với 8). - Tiếp theo ta tìm cái gì? (Tìm số cuốn sách có trong các bao lớn). Bằng cách nào? (Lấy tổng số sách (180) trừ đi số sách có trong các bao nhỏ vừa tìm được). - Sau khi tìm được số sách của các bao lớn thì ta tìm gì nữa? (Tìm số bao lớn). Bằng cách nào? (Lấy kết quả của phép tính thứ hai đem chia cho 20). Vậy ta đã trả lời được câu hỏi của bài toán chưa? (Rồi). Cách 2: Hướng dẫn “Xuất phát từ dữ kiện đến câu hỏi của bài toán” (Đường lối tổng hợp) - Từ 8 bao nhỏ, mỗi bao có 10 cuốn sách giáo khoa ta có thể biết được cái gì? (Số cuốn sách trong các bao nhỏ) Bằng cách nào? (Lấy 10 nhân 8). - Từ tổng số sách đã cho là 180 cuốn và biết được số sách trong các bao nhỏ ta có thể biết được cái gì? (Biết được số cuốn sách trong các bao lớn). Bằng cách nào? (Lấy tổng số sách trừ đi số sách trong các bao nhỏ vừa tìm được). - Đã biết được mỗi bao lớn đựng 20 cuốn sách và tìm được số sách đụng trong các bao lơn thì ta có thể biết được gì? (Biết được số bao lớn). Bằng cách nào? (Lấy số sách có trong các bao lớn chia cho 20). Kết quả này có phải là đáp án của bài toán chưa? (đó chính là đáp án của bài toán). Bước 3: Hướng dẫn thực hiện cách giải bài toán: Hoạt động này bao gồm việc thực hiện các phép tính đã nêu trong kế hoạch giải bài toán và trình bày bài giải. Bài giải: Số cuốn sách có trong các bao nhỏ là: 10 × 8 = 80 (cuốn) Số cuốn sách có trong các bao lớn là: 180 – 80 = 100 (cuốn) Số bao lớn có là: 100 : 20 = 5 (bao) Đáp số: 5 bao lớn Theo chương trình hiện hành ở tiểu học học sinh có thể áp dụng một trong các cách trình bày các phép tính như trình bày các phép tính riêng biệt hay có thể trình bày theo dưới dạng biểu thức như gộp vào phép tính lại với nhau. Bước 4: Kiểm tra kết quả của bài toán: Việc giúp cho học sinh có thói quen tự kiểm tra lại kết quả của bài toán đã tìm ra là một việc rất quan trọng, vì nó giáo dục các em đức tính cẩn thận, chu đáo, ý thức trách nhiệm với công việc mình làm. Việc kiểm tra này nhằm phân tích cách giải của bài toán đúng hay sai ở chỗ nào để sửa chữa sau đó nếu cách giải đúng thì ghi đáp số. Giáo viên hướng dẫn cho học sinh các cách kiểm tra kết quả của bài toán như: - Cách 1: Xét tính hợp lí của đáp số. 9 - Cách 2: Thiết lập tương ứng các phép tính giữa các số tìm được với các số đã cho trong bài toán. - Cách 3: Giải bài toán bằng nhiều cách khác nhau nhưng có cùng kết quả. - Cách 4: Xây dựng bài toán ngược rồi giải bài toán đó. c. Hình thành kĩ năng giải bài toán: - Mục tiêu ở đây là hình thành năng lực khái quát hóa và kĩ năng giải toán, rèn luyện năng lực sáng tạo trong học tập. Ta có thể tiến hành một vài giải pháp sau đây: Cho HS giải các bài toán nâng dần mức độ phức tạp trong mối quan hệ giữa số đã cho và số phải tìm hoặc là điều kiện trong bài toán. Ví dụ: Bài toán 1: Một huyện trồng được 325164 cây lấy gỗ và 60830 cây ăn quả. Hỏi huyện đó trồng được tất cả bao nhiêu cây? Bài toán 2: Một huyện trồng cây lấy gỗ và cây ăn quả. Biết số cây lấy gỗ trồng được là 325164 cây và số cây ăn quả bằng ½ số cây lấy gỗ. Hỏi huyện đó trồng được tất cả bao nhiêu cây? Bài toán 3: Một huyện trồng cây lấy gỗ và cây ăn quả. Biết số cây lấy gỗ trồng được là 325164 cây và số cây ăn quả bằng ½ số cây lấy gỗ. Hỏi trung bình mỗi loại có bao nhiêu cây? - Giải bài toán có nhiều cách khác nhau (VD: Bài toán 2, 3) - Tiếp xúc với các bài toán thiếu đi một số các dữ liệu đã cho (VD: Bài toán 2, 3) - Giải các bài toán trong đó phải xét tới nhiều khả năng xảy ra để chọn được một khả năng thỏa mãn với điều kiện của bài toán. - Biết lập và biến đổi bài toán (Xây dựng bài toán ngược) 4.5. Biện pháp thứ 5: Xác định dạng toán, phân loại kiểu bài để xây dựng cách giải. Căn cứ vào nội dung chương trình môn toán, tôi đã chia dạng toán giải có lời văn thành hai kiểu bài: Kiểu 1: Bài toán đã cho biết hết các điều kiện, chỉ cần tìm yêu cầu của bài toán. Ví dụ 1: Có 56 học sinh xếp đều thành 7 hàng. Hỏi mỗi hàng có bao nhiêu học sinh? (Bài 3 trang 35 (SGK Toán lớp 3). Điều kiện bài toán : 7 hàng có: 56 học sinh. Yêu cầu bài toán: 1 hàng có: … học sinh? Ví dụ 2: Một mảnh đất hình chữ nhật có chiều dài 35m, chiều rộng 20m. Tính chu vi mảnh đất đó. Ví dụ 3: Người ta đổ 128610l xăng vào 6 bể. Hỏi mỗi bể đó có bao nhiêu lít xăng? (Bài 2 trang 77 SGK Toán lớp 4) Điều kiện bài toán: 6 bể chứa: 128610l xăng. Yêu cầu bài toán : 1 bể chứa : … l xăng? Kiểu 2: Bài toán chưa biết hết các điều kiện bài toán. Ví dụ: Một mảnh đất hình chữ nhật có tổng độ dài hai cạnh liên tiếp bằng 307m, chiều dài hơn chiều rộng 97m. 10 a/Tính chu vi mảnh đất đó? b/ Tính diện tích mảnh đất đó? (Bài tập 3 trang 85 Toán lớp 4) Điều kiện bài toán: tổng độ dài hai cạnh liên tiếp bằng 307m, chiều dài hơn chiều rộng 97m. Yêu cầu bài toán: a/ Tính chu vi mảnh đất đó. b/ Tính diện tích mảnh đất đó. Nhưng để tính được chu vi và diện tích mảnh đất hình chữ nhật cần biết chiều dài và chiều rộng của mảnh đất đó mà ở đây chỉ cho biết tổng độ dài hai cạnh liên tiếp bằng 307m, chiều dài hơn chiều rộng 97m. - Tôi lấy ví dụ để học sinh nhận ra sự khác biệt đó. Ví dụ minh hoạ: *Đối với kiểu bài đã biết hết các điều kiện bài toán. Ví dụ 1: Một mảnh đất hình chữ nhật có chiều dài 35m, chiều rộng 20m. Tính chu vi mảnh đất đó. (Toán lớp 3). Bước 1: Tìm hiểu nội dung của bài toán: Yêu cầu học sinh đọc kĩ để toán và trả lời: Bài toán cho biết gì? Bài toán yêu cầu tìm gì? (học sinh trả lời - NX). Để tính được chu vi, diện tích hình chữ nhật ta làm như thế nào? (HS nêu - NX) Bước 2: Tìm tòi cách giải của bài toán: Căn cứ vào dạng toán chúng ta vận dụng cách tóm tắt nào? (ngôn ngữ) Yêu cầu HS tóm tắt được bài toán. Tóm tắt: Chiều dài : 35m Chiều rộng : 20m Chu vi : …m ? * Phân tích, tìm cách giải: - Muốn tính chu vi hình chữ nhật ta làm thế nào? (Lấy chiều dài cộng chiều rộng (cùng đơn vị đo) rồi nhân với 2.) Quá trình phân tích trên GV lần lượt hướng dẫn học sinh lập sơ đồ ghi vắn tắt cách giải như sau: Chu vi = ( chiều dài + chiều rộng ) × 2 35m 20m Sau khi học sinh đã biết cách phân tích bài toán trước lúc giải một bài toán có lời văn GV yêu cầu mỗi học sinh tự lập sơ đồ cách giải vào giấy nháp rồi giải bài toán. Bước 3: Hướng dẫn thực hiện cách giải bài toán: Hướng dẫn học sinh nhìn sơ đồ để trình bày hoàn chỉnh bài giải: Tìm đủ điều kiện bài toán rồi mới tìm yêu cầu) Bài giải: Chu vi mảnh đất hình chữ nhật đó là: (35 + 20) × 2 = 110 (m) 11 Đáp số: 110m Bước 4: Kiểm tra kết quả của bài toán: Yêu cầu học sinh tự kiểm tra lại kết quả của bài giải xem đã đúng hay chưa. *Đối với kiểu bài chưa biết hết các điều kiện bài toán. Ví dụ 1: Một mảnh đất hình chữ nhật có tổng độ dài hai cạnh liên tiếp bằng 307m, chiều dài hơn chiều rộng 97m. a/Tính chu vi mảnh đất đó? b/ Tính diện tích mảnh đất đó? (Bài tập 3 trang 85 Toán lớp 4). Cần hướng dẫn học sinh như sau: Bước 1: Học sinh đọc kĩ để toán và trả lời: Bài toán cho biết gì? Bài toán yêu cầu tìm gì? Để tính được chu vi và diện tích mảnh đất hình chữ nhật đó ta cần phải biết điều kiện nào? Bước 2: Tìm tòi cách giải của bài toán: Căn cứ vào dạng toán chúng ta vận dụng cách tóm tắt nào? (ngôn ngữ). Yêu cầu HS tóm tắt được bài toán như sau: Tóm tắt: Dài và rộng : 307m Dài hơn rộng : 97m Chu vi : ....m ? Diện tích : ...m2? * Ta có thể dùng phương pháp phân tích để hướng dẫn học sinh suy luận như sau: - Bài tập yêu cầu chúng ta tính gì? (Tính chu vi và diện tích của mảnh đất). - Để tính được chu vi và diện tích mảnh đất hình chữ nhật đó ta cần phải biết được gì? (Biết được chiều rộng và chiều dài của mảnh đất). - Bài toán cho biết gì về các cạnh của mảnh đất? (Cho biết tổng độ dài hai cạnh liên tiếp bằng 307m, chiều dài hơn chiều rộng là 97m. - Em hiểu thế nào là tổng độ dài hai cạnh liên tiếp? (Là tổng của chiều dài và chiều rộng). - GV vẽ lên bảng một hình chữ nhật và giảng về tổng hai cạnh liên tiếp chính là tổng của một cạnh chiều dài và một cạnh chiều rộng. - Ta có thể tính chiều dài và chiều rộng của mảnh đất hình chữ nhật đó không? (Được). Tính bằng cách nào? (Có thể áp dụng cách tìm hai số khi biết tổng và hiệu của hai số đó để tính chiều dài và chiều rộng của mảnh đất). Quá trình phân tích trên GV lần lượt hướng dẫn học sinh lập sơ đồ ghi vắn tắt cách giải như sau: Diện tích hình chữ nhật = chiều dài × chiều rộng ↓ Chu vi hình chữ nhật = (chiều dài + chiều rộng) × 2 ↓ || || Cạnh = 307 (307 - 97) : 2 Sau khi học sinh đã biết cách phân tích bài toán trước lúc giải một bài toán có 12 lời văn GV yêu cầu mỗi học sinh tự lập sơ đồ cách giải vào giấy nháp rồi giải bài toán. Bước 3: Hướng dẫn thực hiện cách giải bài toán: Hướng dẫn học sinh nhìn sơ đồ để trình bày hoàn chỉnh bài giải: Tìm đủ điều kiện bài toán rồi mới tìm yêu cầu) Bài giải: a) Chiều rộng của mảnh đất là: (307 – 97) : 2 = 105 (m) Chiều dài của mảnh đất là: 307 – 105 = 202 (m) Chu vi mảnh đất là: (202+ 105) × 2 = 614(m) b) Diện tích mảnh đất là: 202 × 105 = 21210 (m2) Đáp số: a/ 614 m; b/ 21210m2. Bước 4: Kiểm tra kết quả của bài toán: Yêu cầu học sinh tự kiểm tra lại kết quả của bài giải xem đã đúng hay chưa. Ví dụ 2: Một thửa ruộng hình thang có đáy lớn 36m, đáy lớn gấp 3 lần đáy bé, chiều cao bằng trung bình cộng hai đáy. Tính diện tích thửa ruộng hình thang. (Toán lớp 5). Cần hướng dẫn học sinh như sau: Bước 1: Tìm hiểu nội dung của bài toán: Yêu cầu học sinh đọc kĩ để toán và trả lời: Bài toán cho biết gì? Bài toán yêu cầu tìm gì? Để tính được diện tích thửa ruộng hình thang hình cần phải biết những điều kiện nào? Bước 2: Tìm cách giải của bài toán: Căn cứ vào dạng toán chúng ta vận dụng cách tóm tắt nào?(ngôn ngữ) Tóm tắt: Đáy lớn : 36m Đáy bé : kém đáy lớn 3 lần Chiều cao: bằng trung bình cộng hai đáy Diện tích : …m2? *Ta có thể dùng phương pháp phân tích để hướng dẫn học sinh suy luận như sau: Muốn tìm được diện tích thửa ruộng ta làm như thế nào? (Lấy tổng độ dài hai đáy nhân với chiều cao rồi chia cho 2). Muốn tính đáy bé ta làm như thế nào? (đáy lớn : 3). Muốn tìm chiều cao ta làm như thế nào? (đáy lớn + đáy bé) : 2 Quá trình phân tích trên GV lần lượt hướng dẫn học sinh lập sơ đồ ghi vắn tắt cách giải như sau: Diện tích = (Đáy lớn 36m + đáy bé) đáy lớn : 3 × chiều cao : 2 (đáy lớn + đáy bé) : 2 13 Sau khi học sinh đã biết cách phân tích bài toán trước lúc giải một bài toán có lời văn GV yêu cầu mỗi học sinh tự lập sơ đồ cách giải vào giấy nháp rồi giải bài toán. Bước 3: Hướng dẫn thực hiện cách giải bài toán: Hướng dẫn học sinh nhìn sơ đồ để trình bày hoàn chỉnh bài giải: Tìm đủ điều kiện bài toán rồi mới tìm yêu cầu) Bài giải: Đáy bé thửa ruộng hình thang là: 36 : 3 = 12 (m) Chiều cao thửa ruộng hình thang là: ( 36 + 12) : 2 = 24 (m) Diện tích thửa ruộng hình thang là: [(36 + 12) × 24] : 2 = 576 (m2) Đáp số: 576m2. Bước 4: Kiểm tra kết quả của bài toán: Yêu cầu học sinh tự kiểm tra lại kết quả của bài giải xem đã đúng hay chưa. Ví dụ 3: Thùng thứ nhất có 16l dầu, thùng thứ hai có ít hơn thùng thứ nhất 2l dầu. Hỏi thùng thứ hai có bao nhiêu lít dầu? (Bài 3/ Tr 43 SGK Toán 2) Bước 1: Tìm hiểu nội dung của bài toán: Yêu cầu học sinh đọc kĩ để toán và trả lời: Bài toán cho biết gì? Bài toán yêu cầu tìm gì? Bước 2: Tìm tòi cách giải của bài toán: Căn cứ vào dạng toán chúng ta vận dụng cách tóm tắt nào?(Vẽ sơ đồ) Tóm tắt: 16l Thùng thứ nhất: ¦ Thùng thứ hai ¦ ¦ ‫ا‬ ¦ 2l ?l *Ta có thể dùng phương pháp phân tích để hướng dẫn học sinh suy luận như sau: - Bài toán hỏi gì? (Thùng thứ nhất có 16l dầu, thùng thứ hai có ít hơn thùng thứ nhất 2l dầu) - Số dầu ở thùng thứ nhất biết chưa? (Biết rồi ) - Số dầu ở thùng thứ hai biết chưa? (Chưa biết). - Số dầu ở thùng thứ hai nhiều hay ít hơn số dầu ở thùng thứ nhất? (thùng thứ hai ít hơn thùng thứ nhất). Ít hơn mấy lít? ( 2l dầu) - Bài toán thuộc dạng nào? (Bài toán về ít hơn) Muốn tìm số dầu thùng thứ hai ta làm thế nào? (Lấy số thùng thứ nhất trừ đi 2) Có thể ghi vắn tắt quá trình phân tích trên bằng sơ đồ Thùng thứ hai = Thùng thứ nhất – 2 Bước 3: Hướng dẫn thực hiện cách giải bài toán: 14 Từ sơ đồ trên ta có thể đi ngược từ dưới lên để trình bày bài giải như sau: Bài giải: Số dầu thùng thứ hai có là: 16 – 2 = 14 (l) Đáp số: 14l dầu GV nhắc nhở HS cách ghi đơn vị (chỉ dùng kí hiệu) Bước 4: Kiểm tra kết quả của bài toán: Yêu cầu học sinh tự kiểm tra lại kết quả của bài giải xem đã đúng hay chưa. Có thể dùng hình thức kiểm tra như Xét tính hợp lí của đáp số: a) Xét xem về lời giải đã nêu được câu trả lời cho yêu cầu của bài toán “Tìm số dầu thùng thứ hai” chưa? Rồi: “Số dầu thùng thứ hai có là:” b) Đề bài cho biết thùng thứ nhất có 16l dầu, thùng thứ hai ít hơn thùng thứ nhất 2l dầu. Nên khi lấy số dầu thùng thứ hai cộng với 2 thì sẻ bằng số dầu thùng thứ nhất là: 14 + 2 = 16. Vậy bài giải đúng. Ví dụ 4: Anh có 15 tấm bưu ảnh, em có ít hơn anh 7 tấm bưu ảnh. Hỏi hai anh em có tất cả bao nhiêu tấm bưu ảnh? (Bài 1/ Tr 50 SGK Toán 3) Bước 1: Tìm hiểu nội dung của bài toán: Yêu cầu học sinh đọc kĩ để toán và trả lời: Bài toán cho biết gì? Bài toán yêu cầu tìm gì? Để tính được diện tích thửa ruộng hình thang hình cần phải biết những điều kiện nào? Bước 2: Tìm tòi cách giải của bài toán: Căn cứ vào dạng toán chúng ta vận dụng cách tóm tắt nào? (Vẽ sơ đồ) Tóm tắt: 15 tấm Anh: Em: ? tấm 7 tấm *Ta có thể dùng phương pháp phân tích để hướng dẫn học sinh suy luận như sau: - Bài toán hỏi gì? (Hai anh em có tất cả bao nhiêu tấm bưu ảnh). - Muốn biết hai anh em có tất cả bao nhiêu tấm bưu ảnh ta làm như thế nào? (Lấy số bưu ảnh của anh cộng với số bưu ảnh của em). - Số bưu ảnh của anh biết chưa? (Biết rồi ). - Số bưu ảnh của em biết chưa? (Chưa biết). Muốn tìm số bưu ảnh của em ta làm thế nào? (Lấy số bưu ảnh của anh trừ đi 7). Có thể ghi vắn tắt quá trình phân tích trên bằng sơ đồ: Tất cả || Anh + Em || Anh – 7 Bước 3: Hướng dẫn thực hiện cách giải bài toán: 15 Từ sơ đồ trên ta có thể đi ngược từ dưới lên để trình bày bài giải như sau: Bài giải: Số bưu ảnh của em là: 15 – 7 = 8 (tấm) Tất cả số bưu ảnh của hai anh em là: 15 + 8 = 23 (tấm) Đáp số: 23 tấm bưu ảnh Bước 4: Kiểm tra kết quả của bài toán: Yêu cầu học sinh tự kiểm tra lại kết quả của bài giải xem đã đúng hay chưa. Có thể dùng các hình thức kiểm tra sau: - Xét tính hợp lí của đáp số. - Trong trường hợp bài toán có nhiều cách giải mà tất cả các cách giải đều dẫn tới cùng một đáp số thì đáp số đó là đúng. - Thử lại đáp số dựa vào các mối quan hệ giữa các số đã cho và các số phải tìm bằng cách lập bài toán ngược lại bài toán đã giải, coi đáp số tìm được là số đã biết và một trong những số đã cho là chưa biết. Nếu tìm thấy đáp số của bài toán ngược này đúng bằng số đã cho coi là chưa biết ấy thì bài toán đã được giải đúng. Chẳng hạn: Xét tính hợp lí của bài toán trên là: Anh có 15 tấm bưu ảnh, em có 8 tấm bưu ảnh. Vậy số bưu ảnh của em ít hơn của anh là: 15 – 8 = 7 (tấm) Cả hai anh em có 23 tấm bưu ảnh mà anh có 15 tấm bưu ảnh, vậy em có số tấm bưu ảnh là: 23 – 15 = 8 (tấm) Vậy bài toán giải đúng. 4.6. Biện pháp thứ 6: Làm tốt công tác phối hợp với phụ huynh học sinh Xây dựng mối quan hệ Gia đình - Nhà trường có vai trò quan trọng trong tất cả các môn học. Riêng phân môn Toán đặc biệt là giải toán có lời văn thì giáo viên cần có biện pháp phối kết hợp cùng gia đình để rèn luyện kỹ năng giải toán cho học sinh, cụ thể: - Đề nghị phụ huynh thường xuyên theo dõi và nhắc nhở con em học và làm bài ở nhà, dành quỹ thời gian hợp lý để kèm các em học giải toán khi cần. - Cung cấp các thông tin về tình hình học tập, sai lầm và lỗi hay gặp của học sinh để phụ huynh phối hợp cùng uốn nắn sửa chữa. - Cung cấp các số liệu về môi trường làm việc của trẻ để phụ huynh nắm được như: Quy cách bàn - ghế phù hợp với trẻ, khoảng thời gian hợp lý để học. 4.7. Biện pháp thứ 7: Tìm hiểu một số sai lầm của học sinh khi giải toán: Trong quá trình dạy học nói chung và dạy học giải toán có lời văn nói riêng, giáo viên cần theo dõi để tìm ra được những sai làm của học sinh trong học tập cũng như trong giải toán như: Không nắm được cách giải; Bài giải còn thiếu, phép tính chưa đúng với lời giải đặt ra; Lời giải chưa đầy đủ; sai tên đơn vị… Để từ đó 16 tìm ra hướng khắc phục những thiếu sót, sai lầm cho học sinh nhằm giúp các em ngày càng tiến bộ hơn. 5. HIỆU QUẢ CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM: Với những biện pháp như trên tôi đã chỉ đạo Giáo viên thực hiện trong nhiều năm học khi dạy học sinh giải toán có lời văn. Nhưng từ bắt đầu từ tuần 6 của năm học 2014 - 2015 trở về sau này tôi đã áp dụng chỉ đạo các biện pháp nêu trên trong quá trình dạy học giải toán có lời văn một cách toàn diện hơn và đã thu được kết quả đáng khích lệ. So với những năm học trước, nhiều em học sinh đã biết vận dụng các bước giải toán vào việc giải các bài toán, xác định được dạng bài toán và nắm được cách giải, biết đặt lời giải và phép tính tương ứng phù hợp, trình bày bài giả khá rõ ràng đẹp mắt. Kết quả học tập của các em cũng được nâng cao hơn, tự tin hơn trong giao tiếp. Các bài tập tôi đã sử dụng để khảo sát kết quả của học sinh sau thời gian hướng dẫn giải toán cho các em là: Lớp 2B: Bài kiểm tra lần 2 (Sau tác động): Bài 1/Tr 88 - Toán 2: Một cửa hàng buổi sáng bán được 48l dầu, buổi chiều bán được 37l dâu. Hỏi cả hai buổi cửa hàng đó bán được bao nhiêu lít dầu? Bài 2/Tr 88 - Toán 2: Bình cân nặng 32kg, An nhẹ hơn Bình 6kg. Hỏi An cân nặng bao nhiêu ki-lô-gam? Kết quả giải toán (sau tác động) của học sinh lớp 2B: Điểm 9-10 SL TL Kết quả đạt được Điểm 7- 8 Điểm 5-6 SL TL SL TL 31 12 38,6 10 29,4 9 32 0 0 34 13 39 14 41 7 20 0 0 Năm học TS Học sinh 2014-2015 2015-2016 Điểm dưới 5 SL TL Lớp 4A: Bài kiểm tra lần 2 ( Sau tác động): Bài 1. Trang 89 -Toán 4: Một sân bóng đá hình chữ nhật có diện tích là 7140m2, chiều dài 105m. a) Tìm chiều rộng sân bóng đá; b) Tính chu vi sân bóng đá. Bài 2. Trang 93 -Toán 4: Một trường tiểu học có 672 học sinh, số học sinh nữ nhiều hơn số học sinh nam là 92 em. Hỏi trường tiểu học đó có bao nhiêu học sinh nữ, bao nhiêu học sinh nam? b. Kết quả giải toán (sau tác động) của học sinh lớp 4ª 17 Năm học TS Học sinh 2014-2015 29 9 31 Kết quả đạt được Điểm 7-8 Điểm 5-6 SL TL SL TL 9 31 11 38 2015-2016 26 7 27 11 Điểm 9-10 SL TL 42,3 8 30,7 Điểm dưới 5 SL TL 0 0 0 0 Qua so sánh kết quả trước tác động và sau tác động của hai lớp 2B và 4A cho thấy sự chênh lệch rõ rệt về kết quả giải toán có lời văn của học sinh. Kĩ năng giải và trình bày bài giải của các em đã tiến bộ rõ rệt. Điều đó chứng tỏ biện pháp này đã có ảnh hưởng rất lớn tới việc giải toán của học sinh. IV. BÀI HỌC KINH NGHIỆM: Qua quá trình giảng dạy, trao đổi kinh nghiệm, nghiên cứu lý luận và tìm hiểu thực tiễn. Tôi đã đề xuất một số biện pháp phù hợp với đặc điểm nhận thức của học sinh Tiểu học để các em nắm chắc các bước giải toán có lời văn, hình thành kỹ năng giải toán có lời văn góp phần nâng cao chất lượng môn Toán. Trên cơ sở những kinh nghiệm đã áp dụng và kết quả thu được tôi rút ra bài học kinh nghiệm sau: - Cải tiến phương pháp giải toán cho học sinh. Đây là khâu then chốt quyết định chất lượng dạy và học trong nhà trường. Cần kết hợp tốt giữa dạy Toán với các phân môn Tiếng Việt và môn học khác. Đổi mới hình thức tổ chức hoạt động trong giờ học, chú trọng đến việc gợi nhu cầu nhận thức cho học sinh trong quá trình dạy học. Thường xuyên nhắc nhở các em vận dụng các quy tắc, thực hiện đầy đủ các bước khi giải toán có lời văn. - Tổ chức dạy 2 buổi trên ngày. - Tìm hiểu những sai lầm của học sinh trong việc giải toán có lời văn. - Vận dụng tốt các phương tiện dạy học (SGK, vở thực hành, đồ dùng học tập, phiếu học tập...) để thực hiện tốt mục tiêu, kết hợp tổ chức các trò chơi, đố vui, kể chuyện toán học, để giờ học nhẹ nhàng sinh động, học sinh học thoải mái, tránh áp đặt câu hỏi. - Trong mỗi tiết học cần tổ chức nhiều hoạt động hấp dẫn phù hợp với đặc trưng môn học như: quan sát, thảo luận, thực hành, chơi trò chơi, … nhằm phát huy tính tự chủ tron học tập (Vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học). Đặc biệt là chú trọng phương pháp thực hành - luyện tập trong việc giải toán. Cần nêu vấn đề để phát huy năng lực cá nhân, tạo lập mối quan hệ hợp tác giữa giáo viên và học sinh, giữa học sinh và học sinh, giữa học sinh - giáo viên và cộng đồng. - Đối với học sinh lớp 1 kĩ năng viết của các em còn chậm nên việc yêu cầu học sinh lập sơ đồ cách giải vào giấy là rất khó khăn do đó giáo viên cần hướng dẫn cho các em diễn đạt bằng lời để nêu các bước giải cho bài toán. Ở giai đoạn đầu giáo viên nên hướng dẫn và tập cho học sinh nhìn hình vẽ và nêu thành bài toán đầy đủ, 18 ví dụ: “Trên cành có 8 quả cam. Mẹ đã hái đem biếu bà 2 quả cam. Hỏi trên cành còn lại mấy quả cam?”. Khi học sinh đã viết được phép tính đúng theo yêu cầu của bài tập thì giáo viên cho học sinh nêu kết quả của bài toán thành câu rõ ý. Ví dụ: “Trên cành còn lại 6 quả cam.”. Làm như vậy nhằm tạo cơ sở để sau này giúp các em khỏi bỡ ngỡ khi bước vào học “Bài toán có lời văn” và cũng nhờ vậy mà khi giáo viên hướng dẫn giải toán các em sẽ nhanh chóng biết cách đặt lời giải. Ban đầu giáo viên có thể hướng dẫn các em đặt lời giải dựa vào câu hỏi của bài toán, ví dụ: “Hỏi trên cành còn lại mấy quả cam?”; giáo viên hướng dẫn các em bỏ chữ “Hỏi”, thay chữ “mấy” thành chữ “số”, thay dấu chấm hỏi thành chữ “là” viết thêm dấu hai chấm ta được lời giải: “Trên cành còn số quả cam là:” hay “Còn lại số quả cam là:”. Vậy, giáo viên có thể vận dụng những kinh nghiệm trên để rèn kĩ năng giải toán có lời văn cho học sinh các khối lớp 1, 2, 3, 4, 5. PHẦN III: KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ 1. Kết luận: Mạch kiến thức giải toán có lời văn được sắp xếp xen kẽ với các mạch kiến thức cơ bản khác của môn toán ở cấp Tiểu học. Học giải toán có lời văn ở cấp tiểu học học sinh vừa thực hiện nhiệm vụ củng cố kiến thức toán học đã lĩnh hội đồng thời vận dụng kiến thức ấy vào giải các bài toán gắn liền với tình huống thực tế của đời sống. Sau khi học, học sinh tự giải được các bài toán có lời văn là một yêu cầu cơ bản của dạy học môn toán. Do vậy, trong dạy môn toán đòi hỏi người giáo viên phải có những kinh nghiệm và những thủ thuật hay để giúp học sinh học tốt vể mạch kiến thức giải toán có lời văn và đó cũng là nhiệm vụ thiết yếu mà mỗi người giáo viên phải hoàn thành được. Từ những kinh nghiệm đã chỉ đạo tôi thấy các em giải các bài toán có lời văn có nhiều tiến bộ, ít gặp khó khăn hơn trong việc xác định dạng toán và cách giải. Từ đó, các em áp dụng công thức vào việc giải toán một cách dễ dàng hơn. Như vậy, để có được kết quả cao trong học tập của HS thì sự nhiệt tình giảng dạy của giáo viên thôi là chưa đủ. Mỗi một môn học, mỗi một bài học, mỗi một tiết học đều có một sắc thái, một đặc điểm riêng, đòi hỏi một phương pháp riêng phù hợp với nó. Vì vậy, ngoài những phương pháp chung đã được sách in thành chương, thành mục, mỗi giáo viên cần xây dựng cho mình một phương pháp dạy học riêng. Theo tôi, phương pháp dạy học hữu hiệu nhất là một phương pháp có nội dung không chỉ thay đổi theo từng tiết học mà theo từng nhu cầu tiếp thu của HS. Mỗi HS có một khả năng nhận thức khác nhau, mỗi một học sinh có một trình độ khác nhau nên chúng ta cần phải dựa vào tình hình thực tế để điều chỉnh cách dạy làm sao cho có hiệu quả nhất thì kết quả mới thể hiện đúng giá trị của nó. Kết quả đạt được ở trên cho thấy sự đúng đắn và tính khả thi của phương pháp. 19