Mồ
VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
VIỆN NGHIÊN CỨU CHÂU Âu
♦
GS.TS. NGUYỄN QUANG THUẤN ■ TS. BÙI NHẬT QUANG
(Oồng chủ biên)
MÔ HÌNH PHÁT TRIỂN ũ HỘI
CỦA MỘT SỐ NƯỚC PHÁT TRIỂN c h â u â u
KINH NGHiỆM VÀ Ỷ NGHĨA Đốl VỚI VIỆT NAM
(Sách chuyên khảo)
NHÀ XUẤT BẢN KHOA HỌC XÃ HỘI
HẰ NỘI - 2011
I
fV
. j
m
•
\
t
• ir-4
■)
{
\/b.fí0532
Tập thê tác giả
GS.TS. NGUYỄN QUANG THưẤsí
và TS. BÙI NHẬT QUANG đồng chủ biên
GS.TS. BÙI HUY KHOÁT
GS.TS. PHẠM XUÂN NAM
PGS.TS. ĐINH CÔNG TUẨvỉ
TS. NGUYỄN AN HÀ
TS. HOÀNG VĨNH LONG
Th.s. ĐẶNG MINH Đ ứ :
Th.s. NGUYỄN XUÂN TRUNG
LỜI MỞ ĐẦU
Phát triển xã hội là mong muốn rnà hầu hết các quốc gia trên
thế giới đều đang hướng tới. Khi xây dựng chiến lược phát triển
tổng thể, quốc gia nào cũng đề cao mục liêu tiến đến xã hội phồn
vinh, đảm bảo đctí sống sung túc cho mọi công dân. Điều đó có
nghĩa rằng chất lượng của công cuộc phát triển
chính là nội
diiiiy (tược đề cao hay nói cách khác, vấn đề của các quốc gia
chính là tăng tniởng phải đi kèm phát triển, tăng trưởng kinh tế
phải đảm bảo tiến bộ và công bằng xã hội, không thể tăng
trướng bằng bất kỳ giá nào dẫn đến sự huỷ hoại làm suy thoái
môi trường tự nhiên và văn hóa xã hội. Đối với châu Âu. thế
giới dã phải công nhận rằng đây là một châu lục của thành tựu
phát triển toàn diện với điển hình tiên tiến là các quốc gia thành
viên Liên rninh châu Âu (EU) đưỢc xếp hạng vào nhóm các quốc
gia phát triển có thu nhập cao hàng đầu thế giới'. Mặc dù đang
à nhữhg nước phất triển hàng đầii của thế giới nhi/ng các quốc
Phán loại cúa Ngân hàng I h ế giới (World Bank) chí ra rằng có 60
( Ị U ố c gia V'à vTÌng lãnh thổ trên thế giới được xếp vào nhóiĩi phát
triển và toàn bộ IS thành viên của F,u (trước khi EU mỏỉ rông vào
đầu nhfiYig năm 2000) đểu Iiằiĩ) Iroiig nhóm này
Mồ HlNH PHÁT TRIỂN XẲ HÔI CỦA MỘT số Nước,,.
gia châu Âu vẫn đang phải đương đầu với rất nhiều khó khăn,
thách thức để có thể đạt tới thành tựu cao hơn nữa của công
cuộc phát triển xã hội. Thời kỳ phát triển hiện đại cho thấy Mô
hình phát triển xã hội và hệ thống quản lý quá trình phát triển
xã hội của các nước phát triển châu Âu vốn được coi là rất ưu
việt trong giai đoạn trước hiện nay lại gặp phải nhiều trở ngại
được biết tới như những nghịch lý của quá trình phát triển
Các trường hợp thành công trước đây như mô hình phát triển
Bắc Âu, mô hình phát triển của nước Đức, mô hình phát triển
của Vương quốc Anh... đã cho thấy khá nhiều nhược điểm cần
khắc phục.
Những nhân tố mcí của thời hiện đại khiến cho chính các học
giả, các nhà chính trị châu Âu phải nghiên cứu, nhìn nhận iại mô
hình phát triển xã hội và hệ thống quản lý tương ứíig để có thể
thực hiện thành công chiến lược chuyển sang nền kinh tế tri thức
trên cơ sở một xã hội phồn vinh của văn minh hậu công nghiệp.
Ngư dâ giúp cho xã hội ihực hiện tối hơii mục liêu của
13
Mổ HỈNH PHÁT TRIỂN XÃ HÔI CỦA MÔT s ố Nước..
mình. Sự phát triển xã hội là kết quá cùa việc thay đồi hàng loạt
chính sách và các chương trình, được mô tả như sự di chuyển
vượt lên, mức độ lớn hơn cùa năng lượng, năng lực, chất lượng,
khả năng sáng tạo, sự thống trị, sự thưỏrng thức và thành tựu....
của xã hội qua các thời kỳ. Nhìn lại các diễn biến của lịch sử
trong suốt nhiều thế kỷ cho thấy xã hội loài người vẫn liên tục
phát triển theo thời gian và để lý giải cho điều này, các học giả
châu Âu đã đưa ra nhiều lý thuyết khác nhau để tìm hiểu và phân
tích, v ề cơ bản, có thể xem xét các vấn đề lý thuyết liên quan tói
phát triển xã hội và quản !ý phát triển xã hội thời hiện đại với các
nội dung bao gồm:
•
Xem xét các bước tiến trong quá trình phát triển: vấn đề
phát triển kinh tế và vấn đề phát triển xã hội
• Các yếu tổ cần thiết cho phát triển xã hội
• Ba giai đoạn của phát triển xã hội
• Phát triển tự nhiên và phát triển có kế hoạch
• Phát triển xã hội - một cái nhìn tổng quan.
1. Phát triển xã hội và phát triển kỉnh tế
Lý thuyết cơ bản về sự biến đồi xã hội là ý thức phát triển sẽ
đưa đến một tổ chức tốt hơn. Loài người tiến hóa được một phần
là do đã cỏ ý thức rõ ràng về vấn đề này và ý thức sẽ được thực
hiện bởi tổ chức. Khi xã hội nhận ra những cơ hội mới và tốt
hơn, nó sẽ hình thành những tổ chức phù hợp để tận dụng và
khai thác những cơ hội này.
Có bốn thuật ngữ được phân biệt là: "tồn tại", "tăng trưởiig",
"phát triển", "tiến hóa". "Tồn tại": liên quan đến sự hiện hữu của
14
Chương I: CÁC VẤN ĐẾ LÝ THUYẾT VỂ PHÁT TRlỂN XÃ HỒL.
cuộc sống trong dó không có thay dổi gì về tính chất cùa cuộc
sống. "Tăng trưởng"; đề cập đến sự mở rộng theo phương nàm
ngang được mô tả bởi sự lớn lên về số lượng ví dụ như một nông
tlân lăng diện tích trồng trọt hay một thương nhân mở rộng
thị trường bán lẻ. "Phát triển" liên quan đến sự chuyển đổi theo
phương thắng dứng bằng cách gia tăng mức độ để hình thành sự
thay dổi chất lượng ví dụ nhir một nhà bán lẻ trở thành nhà sản
xuất hay một trường tiểu học trở thành trường trung học. "Tiến
hóa": liên quan đến sự giới thiệu những thực tiễn mới như thẻ tín
dụng, internet...để sự vật, hiện tượng chuyển biến sang một dạng
thưc khác cao hơn, tốt đẹp hơii.
Muốn phát triển xảy ra phải có động cơ và điều kiện tạo ra sự
thíiy đổi xã hội. Dộng cơ phải đủ mạnh để vượt qua những cản
trớ Pliál triển cũng cần nguồn tài nguyên như vốn, công nghệ, cơ
sứ hạ lầng, \ . V. . .
Pliát triến là kết quả xã hội đã tận dụng tốt cơ hội cũng như
viiựl (|ua được lliìr thách bằiig những nguồn nhân lực và những
tài nguyên cỏ ích. Xã hội đã trải qua các giai đoạn trong tiến trinh
plìát triổn: giai đoạn du cư săn bán, hái lượm, nông nghiệp, đô thị
hóa, Ihinrng mại, công nghiệp và hậu công nghiệp, Những người
tiên phong đã đưa ra những ý tiróng mới, phát minh mới,... Lúc
đầu gặp vô vàn khó khăn, nhưng cuối cùng cũng được cộng đồng
chíip nhận, tổ chức và thực hiện Những cải tiến có lính tổ chức
cỏ thế diễn ra đồng Ihời ở bốn mức độ; thể chất, xã hội, tinh thần
và làni lý. Ngoài ra, bốn loại lài nguyên khác nhau cũng hỗ trợ
cho phát triển. ĩrong đó. tài nguyên vật chất là hữu hình và có
giới hạn. Nguồn tài nguyên hiệu quả có thể làm tăng chất lượng
lổ cliức và cấp dộ kiến thức.
15
Mô HÌNHPHÂTTRIỂNXÃHỘI CỦAMÔTsố Nước
Trong suốt tiến trình phát triển, tốc độ và phạm vi phát triền
khác nhau ở từng giai đoạn. Ba giai đoạn chính là vật lý, sự sổng
(thuật ngữ "sự sống" đề cập đến những nguồn lực mạnh mẽ,
năng động cùa Cồn người đã giúp họ ứiànhh công) và giai đoạn
tinh thần. Tất cả ba giai đoạn này đều có những đặc trưng riêng.
Đó là những nét chung của "phát triển xã hội". Để đạt được
điều này, xã hội cần có một số các yếu tố cần thiết khác đảm bảo
cho quá trình phát triển được diễn ra một cách phù hợp.
2. Các yếu tố cần thiết cho phát triển xã hội
2.1. Sự phát triển của loài người
Đó là một tiến trình mà con người sử dụng tất cả những giác
quan cũng như óc phán đoán của mình để nhận biết thế giới vật
chất và các động lực phát triển. Động lực mạnh mẽ nhất để thúc đẩy
tiến trình phát triển là năng lực và khát vọng của mỗi con người. Do
đó, hoạt động có ý thức của con người là tác nhân trực tiếp của quá
trình phát triển. Sự sáng tạo, năng suất, tính hiệu quả cũng sự chứa
đựng một cách có tổ chức sẽ cho ứiấy mức độ ứiành công và khả
năng thưởng thức cùa họ. Phạm vi và cường độ phát triển sẽ phụ
thuộc vào hiệu quả của giáo dục, sức mạnh của khát vọng và năng
lực, kỹ năng và thông tin. Tất cả những nhân tố ữên đều đóng một
vai frò hết sức quan trọng cho sự phát triển của một cá nhân, một
gia đình, một cộng đồng hay một quốc gia và thậm chí cà thế giới
2.2. Tiến trình và các nhân tổ phát triển của xã hội
2.2.1. Phát triển tự phát và phái triển có ỷ íhức
Khuynh hướng thông thường của phát triển là đi tò kinh nghiệm
đến thực tể. Điều này có nghĩa là con người cứ làm theo cha ông
16
Chương I: CÁC VẤN ĐỂ LÝ THUYẾT VẾ PHÁT TRIỂN XẪ HÔI...
cúa mình mà không hề biết đến những điều kiện cần thiết nào đã
giúp họ thành công. Cách thức phát triển như vậy được coi là
phát triển một cách tự phát. l'rà i qua một quá trình lâu dài hơn,
sự nhận thức của con người về quá trình phát triển cũng trở nên
rõ ràng và khi xã hội phát triển đi lên, con người cũng hiểu rõ
hơn về các nhân tố làm nên bước phát triển 4 0 . Khi một xã hội
phát triển, tức là nó đã tích luỹ được kinh nghiệm của những
người tiên phong, đồng thời biết cách vận dụng tính chất của
những kinh nghiệm đó để ứiành công. Điều này có nghĩa là ý thức
ciia con người về quá trình phát triển trờ nên rõ ràng và con người
xác lập được các cách thực hoặc các phương án lựa chọn để đẩy
mạnh quá trình phát triển. Đây chính là sự chuyển biển mang
tính bước ngoặt từ phái íriển íự phát sang quá trình phái íriển cỏ
ý thức.
2.2.2. N h ữ n g n g ư ờ i tiên p h o n g
Những kinh nghiệm sổng cùa xã hội ngày càng được đúc kếl
niột cách lự nhiên, ('ăn cứ vào đó có một số người tim ra các qui
luật, các phát minh, các ý kiến dường như chưa từng có trong xã
hội, đã giải thích được các kinh nghiệm của tổ tiên. Những người
này được gợi là người tiên phong. Các sáng kiến của họ có thể
dưa ra được chiến lược mới. thay đổi cách thức sản xuất thậm
chí có thể thay đổi cơ cấu tổ chức. Chính vì điều này họ đã
gặp phải sự chống đối cúa các phe bảo thủ trong xã hội. Nêu
sáng kiến của những người tiên phong được chấp nhận, nó sẽ
khuyến khích những người xung quanh áp dụng rồi sẽ truyền
bá rộng rãi toàn xã hội và dần dần sẽ trở nên phổ biến và
thành ihông lệ. Tiến Irình này có thể được chia ra làm ba giai
hội chín niùi về một kinh nghiệm nào đó,
ti
tt
K A
H<^>
Vb, Ỉ50532
17
Mổ HỈNH PHẢT TRIỂN XÃ HÔI CỦA MÔT số Nước,,
giai đoạn những người tiên phong đưa ra ý kiến cúa mình và giai
đoạn xã hội chấp nhận.
Với những đóng góp của mình, những người tiên phong có
vai trò hết sức quan trọng trong quá trình phát triển. Bởi vì thông
qua những phát hiện, những ý tưởng, sáng kiến... của người tiên
phong mà tiềm thức cùa con người đã trở thành nhận thức. Ban
đầu, người tiên phong tiếp thu nhận thức và họ sẵn sàng nhận
lãnh trách nhiệm là truyền bá nhận thức này cho những người
khác. Người tiên phong xuất hiện đom lẻ nhưng họ đóng vai trò
như người đại diện có ý thức cho toàn xã hội. Người tiên phong
là yếu tố đặc biệt quan trọng của quá trình phát triển.
2.2.3. Nối tiếp thể hệ tiên phong
Như đã trình bày ở trên, những người tiên phong là người nảy
sinh ra những sáng kiến mới chưa từng có trong xã hội nên họ
thường gặp phải sự kỳ thị, nhạo báng thậm chí chổng đối quyết
liệt của cộng đồng. Mặc dù vậy, họ vẫn bất chấp, kiên định với
những sáng kiến của mình. Hành động này của họ có thể lôi kéo
được một sổ người ủng hộ. Và những người này sẽ bắt chước
những người tiên phong truyền bá thông tin đi khắp nơi. Với sự
nỗ lực của mình, có thể họ sẽ lôi kéo được sự ủng hộ của một số
tổ chức trong việc thể chế hóa sáng kiến của người tiên phong.
2.2.4. Sự tạo thành và tổ chức các hoạt động mới
Tổ chức là một hoạt động thể hiện khả năng cùa cộng đồng
trong việc quản lý thông tin, kiến thức, tàỉ nguyên, kỹ thuật, cơ
sờ hạ tầng và các kỹ năng cùa con người vào việc vận dụng
những cơ hội mới cũng như đối mặt với những thử thách, những
cản trở trong tiến trình phát triển. Sự phát triển có được là nhờ
18
Chương I: CÂC VẤN OẾ LÝ THUYỂT VỀ PHÁT TRIỂN XÃ HỔI..
quá trình cải tiến, hoàn thiện khá năng tổ chức của con người.
Nói cách khác, sự phát triển được thúc đẩy nhờ vào sự hình thành
ciia các hình thức tổ chức ngày một tốt horn, hiệu quả hoT! để cải
thiện mọi mặt hoạt động cùa xã hội, từ đó giúp cho mỗi cấu thành
cua xâ hội có thể nắm bắt được cơ hội cũng như đối mặt được
với nhữiig thừ thách
Sự phát triển của các cấp tổ chức có thể có được thông qua
việc đề ra các qui định và luật lệ mới hoặc thông qua những hệ
thống mới. M ỗi một tiến trình mới mà xã hội đạt tới đều phải có
cách thức tổ chức tương xứng vói nó. Ví dụ như vào Ihế kỷ X V I
và X V II việc thực hiện thương mại quổc tế của các quốc gia châu
Âu đẵ đòi hỏi sự phát triển tương xứng cùa công nghiệp ngân
hàng cũng như iuật ihương mại hoặc nliữiig phuơng tiện hoà giải
nội bộ. Hay như hiện nay những hình thức đầu tư kinh doanh
tiiới cầii llu i hút số lượng vốn lớn, hay cần tài chính để mở rộng
thương niại. Diều này đã thúc đẩy hình thành một hình thức
thương nghiệp mới. đỏ là công ty cổ phần, công ty trách nhiệm
hữu hạn...
Mỗi một bước đi của sự phát triển mà xã hội thực hiện đều
kèm theo nhrrng cách tổ chức mới phù hợp hom nhằm đơn giản
hoá các thứ thách. Irong nhiều trường hợp, những cách tổ chức
còn thiếu sót buộc phái thay đối để phù hợp với sự phát triển
mới, Nhiều quốc gia giới thiệu những thành tựii của sự đồi mới
như dịch vụ hướng dẫn kinh doanh, trạm thu mua, sự hình thành
hình thửc nhượng quyền kinh doanh, thuê mua, dịch vụ tniyền
thòng, tíii chấp, khu côiig nghiệp, vùng tự do thương mại và thè
tín dụng, .và đặc biệt !à sự xuất hiện cùa internet. Mồi tiện nghi
mói này sẽ l\ồ trự cho việc sử diing tài nguyên sẵn có của xã hội
19
Mô HÌNHPHÁTTRIỂNXÃHÔI CỬAMÔTsố Nước,,,
để đạt được mục đích hiệu quả hơn. Hơn nữa các liện nghi mới
này ít nhiều ảnh hưởng đến tốc độ của sự phát triển. Ví dụ như
trường họp các quốc gia Đông Âu đã gặp rất nhiều trở ngại trong
việc chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường vì không có hoặc
thiếu các hệ thống hỗ trợ cũng như các tiện nghi mới.
2.2.5.
S ự h oàn th iện củ a tổ ch ứ c
Đến một giai đoạn đặc biệt nào đó, tổ chức sẽ tự mềm hoá
mình và điều chỉnh để dễ dàng thích nghi hơn với môi tmờng
phát triển tnới và để thực sự trở thành một tế bào gắn kết chặt
chẽ với xã hội. Như chúng ta đều biết, những phong tục, tập
quán luôn tồn tại trong xã hội một cách hiển nhiên, không cần sự
xác nhận của luật pháp hay cơ quan nào cả. Các tổ chức nên mềm
hóa các định chế của mình cho phù hợp với phong tục, tập quán
thì sẽ được sự ủng hộ của toàn xã hội. Chẳng hạn như những
phong tục cưới xin đã được cộng đồng chấp nhận sẽ tiếp tục
được duy trỉ theo truyền thống cho dù nó rơi vào những điều cấm
của chính phủ.
2J. Sự chuyển giao của gia đnh
Gia đình đỏng vai trò quan trọng trong việc phát triển những
hoạt động mới của xã hội. Gia đình như một xã hội thu nhỏ và
chúng ta có thể nhìn thấy bức tranh xã hội qua hình ảnh phản
chiếu của gia đình. Gia đình đẵ giáo dục và truyền cho đời sau
tất cả những giá trị xã hội như sự kiểm soát bản thân, tinh thần
trách nhiệm, kỹ năng sống và kinh nghiệm nghề nghiệp của thế
hệ cha ông. Mặc dù con cái sẽ không thực hiện những gì y hệt
như cha mẹ chúng đã từng làm, nhưng chúng sẽ không vượt ra
khỏi cái vòng quan điểm và nhận thức về cuộc sống và nghề
20
- Xem thêm -
.PDF 
414 
63 
98 
