Tài liệu Mạng lưới chợ nông thôn ở huyện yên phong tỉnh bắc ninh (1986 2016)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––– LÊ THỊ HỒNG MẠNG LƯỚI CHỢ NÔNG THÔN Ở HUYỆN YÊN PHONG TỈNH BẮC NINH (1986 - 2016) LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––– LÊ THỊ HỒNG MẠNG LƯỚI CHỢ NÔNG THÔN Ở HUYỆN YÊN PHONG TỈNH BẮC NINH (1986 - 2016) Ngành: Lịch Sử Việt Nam Mã số: 8229013 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn: PGS. TS. Nguyễn Thị Quế Loan THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi về mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh từ năm 1986 đến năm 2016. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực, dựa trên nguồn tư liệu chính thức với độ tin cậy cao và chưa được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 04 năm 2019 Tác giả Lê Thị Hồng Xác nhận của khoa chuyên môn Xác nhận của giáo viên hướng dẫn PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy PGS. TS. Nguyễn Thị Quế Loan Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, làm luận văn, tôi đã nhận được sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS Nguyễn Thị Quế Loan. Vì vậy, những dòng đầu tiên em muốn gửi tới cô lời cảm ơn chân thành sâu sắc. Tôi cũng chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo trong khoa Lịch Sử Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên - cơ sở đào tạo; Trung tâm GDNN GDTX Yên Phong - Bắc Ninh - nơi tôi công tác; Ủy ban nhân dân huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh, cán bộ, nhân dân nơi tôi điền dã lấy thông tin; các đồng nghiệp, người thân đã giúp đỡ, cung cấp tư liệu, động viên để tôi hoàn thành luận văn này. Trong quá trình nghiên cứu, mặc dù đã hết sức cố gắng, song do trình độ và thời gian còn hạn chế, nên luận văn còn nhiều thiếu sót. Tác giả kính mong nhận được sự đóng góp của các Thầy, Cô để luận văn được hoàn thiện hơn. Thái Nguyên, tháng 04 năm 2019 Tác giả Lê Thị Hồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục các chữ viết tắt .................................................................................. iv Danh mục các bảng.............................................................................................. v Danh mục các sơ đồ ............................................................................................ vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 2 3. Mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài .................................. 3 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu .................................................... 4 5. Đóng góp của đề tài ......................................................................................... 5 6. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 5 Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN YÊN PHONG VÀ MẠNG LƯỚI CHỢ Ở HUYỆN YÊN PHONG, TỈNH BẮC NINH TRƯỚC NĂM 1986 ....... 7 1.1. Khái quát về huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh ........................................... 7 1.1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên .............................................................. 7 1.1.2. Lịch sử hình thành và quá trình phát triển................................................. 9 1.1.3. Tình hình dân cư, văn hóa, xã hội ........................................................... 11 1.1.4. Tình hình kinh tế...................................................................................... 14 1.2. Vài nét về hệ thống Chợ ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh trước năm 1986 ........................................................................................................... 16 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 21 Chương 2: CHỢ NÔNG THÔN Ở HUYỆN YÊN PHONG TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2016 ...................................................................................... 22 2.1. Phân loại chợ và đặc điểm các loại chợ ở huyện Yên Phong .................... 22 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2.2. Thời gian họp và cơ sở vật chất của chợ .................................................... 27 2.3. Hoạt động mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong ......................... 37 2.3.1. Quá trình chuẩn bị, phương thức vận chuyển, cách thức đo lường, hình thức mua bán hàng hóa .............................................................................. 37 2.3.2. Hàng hóa bày bán tại chợ ........................................................................ 40 2.3.3. Thành phần tham gia mua bán và tập quán kiêng kỵ trong kinh doanh tại chợ ................................................................................................................ 46 2.3.4. Hoạt động quản lí mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong .......... 50 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 55 Chương 3: VAI TRÒ CỦA CHỢ NÔNG THÔN ĐỐI VỚI ĐỜI SỐNG, KINH TẾ HUYỆN YÊN PHONG.................................................................. 56 3.1. Vai trò của chợ trong đời sống cư dân ....................................................... 56 3.2. Vai trò của chợ nông thôn đối với sự phát triển kinh tế ở huyện Yên Phong... 60 3.3. Những tồn tại trong tổ chức và hoạt động của chợ nông thôn ở huyện Yên Phong ......................................................................................................... 68 3.4. Chủ trương phát triển và giải pháp phát huy hiệu quả mạng lưới chợ nông thôn Yên Phong ........................................................................................ 72 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 80 KẾT LUẬN....................................................................................................... 81 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 84 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết là Đọc là HĐND Hội đồng nhân dân KCN Khu công nghiệp KTX Kí túc xá ST Siêu thị TB Trung bình TT Trung tâm TTTM Trung tâm thương mại UBND Ủy ban nhân dân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Số lượng chợ ở huyện Yên Phong trước năm 1986 .......................... 17 Bảng 2.1 : Tiêu chí phân loại chợ ...................................................................... 24 Bảng 2.2: Phân loại chợ trên địa bàn huyện Yên Phong (tính đến tháng 6 năm 2016) ........................................................................................ 25 Bảng 2.3: Bảng thống kê các ngày họp chợ ...................................................... 29 Bảng 2.4: Bảng thống kê diện tích, cơ sở vật chất của các chợ ........................ 31 Bảng 2.5: Hệ thống giết mổ gia súc trên địa bàn huyện Yên Phong tính đến năm 2016.......................................................................................... 42 Bảng 3.1: Bảng thống kê số hộ buôn bán chuyên trong các chợ ...................... 57 Bảng 3.2: Bảng mức thuế hàng năm nộp được của từng chợ............................ 66 Bảng 3.3: Bảng số liệu qui hoạch hệ thống siêu thị trên địa bàn huyện Yên Phong tính đến năm 2020 ................................................................. 74 Bảng 3.4: Bảng số liệu qui hoạch hệ thống chợ trên địa bàn Yên Phong đến năm 2020 .......................................................................................... 76 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1: Chợ Chờ - thị trấn Chờ..................................................................... 33 Sơ đồ 2.2: Chợ Bến - Xã Đông Tiến ................................................................. 34 Sơ đồ 2.3: Chợ Trai- Vọng Nguyệt ................................................................... 35 Sơ đồ 2.4: Chợ thôn Đoài- Tam Giang.............................................................. 36 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong lịch sử loài người, chợ ra đời từ rất sớm. Khi sản xuất sản phẩm dư thừa, con người mang trao đổi trên thị trường để lấy một loại hàng hóa khác, đó chính là hình thức ra đời sơ khai của chợ. Qua thời gian, sản phẩm ngày một nhiều và nhu cầu trao đổi của con người ngày càng lớn, vì vậy, những nơi thuận lợi cho việc đi lại như ngã ba sông, ngã ba đường, bến sông, ven đường… đã hình thành nơi để mọi người trao đổi sản phẩm gọi là “chợ”. Về sau, tiền tệ xuất hiện giúp cho việc thanh toán, đo lường giá trị hàng hóa, sản phẩm ở chợ trở nên dễ dàng, thuận tiện hơn. Cùng với sự phát triển của nhân loại, chợ cũng ngày càng mở rộng với nhiều loại hình khác nhau. Không chỉ đơn thuần là nơi mua bán, trao đổi hàng hóa, chợ còn là nơi gặp gỡ, tâm tình, biểu hiện sắc thái văn hóa vùng đậm nét. Tìm hiểu sự phát triển của chợ nông thôn thấy được sự phong phú, đa đạng của chợ. Cũng qua đó làm sáng tỏ thêm về đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân qua các hoạt động ở chợ; hiểu được kinh tế hàng hóa trong các vùng nông thôn; mức sống của cư dân địa phương. Huyện Yên Phong (tỉnh Bắc Ninh) có vị trí và điều kiện thuận lợi cho sự phát triển mạng lưới chợ làng, chợ liên làng. Nơi đây nằm gần quốc lộ 18, sân bay Nội Bài, có sông Cầu chạy dọc huyện nối 2 huyện Hiệp Hòa (Bắc Giang) và Yên Phong (Bắc Ninh). Là huyện nông nghiệp, năm 2009 Yên Phong có khu công nghiệp Sam Sung nên ảnh hưởng nhiều đến mức tiêu thụ hàng hóa tại các chợ gần đó. Trong xu thế hội nhập với sự phát triển của các kênh bán hàng tiện ích, trung tâm thương mại, siêu thị… mang lại nhiều sự lựa chọn cho người tiêu dùng khi mua sắm. Nhiều người tiêu dùng chuyển dần thói quen mua sắm ở chợ truyền thống sang siêu thị và các kênh bán hàng khác. Do vậy, nghiên cứu về mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong có ý nghĩa khoa học và thực tiễn. Qua nghiên cứu, tác giả mong muốn sẽ làm rõ về sự phát triển và thực trạng mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh từ năm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1986 đến năm 2016; vai trò, sự tiện dụng và đặc trưng văn hóa chợ nông thôn đối với đời sống sinh hoạt của người dân huyện Yên Phong. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Chợ có vai trò quan trọng và không thể thiếu trong đời sống của con người. Chính vì vậy, chợ cũng là đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà khoa học. Trong quá trình làm luận văn, tác giả đã tiếp cận được các công trình nghiên cứu sau: Dưới góc độ lịch sử, tác giả Nguyễn Thừa Hỷ phân tích nguyên nhân xuất hiện, sự thành lập chợ, cấu trúc, qui mô các sản phẩm hàng hóa tại “Mạng lưới chợ ở Thăng Long - Hà Nội trong những thế kỉ XVII- XVIII - XIX” Tạp chí Nghiên cứu Lịch Sử, số 1/1983 [12]. Thông qua nguồn tài liệu bằng tiếng Pháp, tác giả đã nghiên cứu cụ thể từ không gian, địa điểm họp chợ, các mặt hàng buôn bán, cách thức mua bán và quan hệ của chợ với nhà nước phong kiến. Vũ Thị Minh Hương trong nghiên cứu “Chợ gia súc và việc buôn bán trâu bò ở Bắc Kì thời kì 1919 - 1939”, Tạp chí Nghiên cứu Lịch Sử số 1/2001 [11], đã đề cập đến nhiều khía cạnh của chợ gia súc thời kì cận đại ở Bắc Kì như: Sự ra đời, tổ chức chợ, hoạt động của các chợ gia súc, nguồn gốc cung cấp gia súc. Điều đặc biệt, các chợ này chỉ buôn bán mặt hàng chủ yếu là gia súc trâu bò, dùng làm sức kéo hoặc giết mổ… Tác giả Lê Thị Mai với công trình “Chợ quê trong quá trình chuyển đổi”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2003 [18], đã nghiên cứu một số chợ quê vùng đồng bằng sông Hồng trong thời kì đổi mới bằng tiếp cận xã hội học. Chợ còn là đề tài được nhiều tác giả nghiên cứu trong các khóa luận văn, khóa luận tốt nghiệp được thực hiện tại Khoa Lịch sử Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội như: Vũ Thị Lý: “Sự phát triển mạng lưới chợ nông thôn huyện Tiên Lữ (Hưng Yên) từ 1945 đến nay” (1998) [17]; Lê Thị Khuyên: “Chợ nông thôn huyện Ân Thi (Hưng Yên) từ 1945 đến nay”, 1999 [13]; Trần Văn Tùng: “Hoạt động của mạng lưới chợ ở huyện Hiệp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Hòa- tỉnh Bắc Giang từ 1945 đến năm 2010”, 2011 [31]; Nông Văn Quân: “Mạng lưới chợ nông thôn ở miền Tây Cao Bằng trước năm 1945”, 2013 [26]; Mai Sinh Tuyên “Mạng lưới chợ nông thôn ở miền Đông tỉnh Hà Giang trước năm 1945”, 2016 [32]. Trong nghiên cứu, các tác giả đã khái quát những hoạt động chủ yếu về mạng lưới chợ nông thôn, hàng hóa được bày bán tại các chợ nông thôn đa dạng, vai trò của các chợ đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa của các chợ. Qua đó giúp chúng ta thấy được sự nhộn nhịp của các chợ làng quê và bức tranh sinh động của chợ nông thôn ở các địa phương khác nhau. Nghiên cứu về tỉnh Bắc Ninh có đề cập đến chợ Yên Phong cho đến nay có một vài tác phẩm như: Truyền thống vùng đất văn hóa con người Yên Phong do Phòng văn hóa thông tin - thể thao Yên Phong - Bắc Ninh xuất bản năm 2000; cuốn Địa chí Yên Phong do Huyện ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân huyện Yên Phong xuất bản năm 2002 [10]; Lịch Sử Đảng bộ huyện Yên Phong (1928 - 2000) năm 2004 [9]; Niên giám thống kê Bắc Ninh (2013) xuất bản năm 2014 [5]. Trong nghiên cứu, các tác giả khái quát về tình hình kinh tế, xã hội, văn hóa huyện Yên Phongqua các thời kì lịch sử, truyền thống của nhân dân huyện Yên Phong, qua đó, nhắc đến một vài chợ ở huyện Yên Phong. Như vậy, đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về chợ làng, chợ huyện nói chung ở các địa phương, giai đoạn lịch sử khác nhau. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu về mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh từ năm 1986 đến năm 2016. Vì vậy, tôi chọn vấn đề này nghiên cứu. Những công trình nghiên cứu của các tác giả đi trước là nguồn tài liệu quí báu giúp tôi kế thừa, vận dụng và tham khảo trong luận văn. 3. Mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Thực hiện đề tài “Mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh (1986 -2016)”, tác giả mong muốn: - Khôi phục một cách chân thực, sinh động hoạt động tại các chợ nông thôn của huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh từ năm 1986 đến năm 2016. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn - Nghiên cứu vị trí, vai trò, tác động của chợ đối với sự chuyển biến cơ cấu kinh tế của các địa phương ở huyện Yên Phong, nhất là trong quá trình thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Công tác quản lý, các hoạt động diễn ra tại chợ và liên quan đến chợ, hiệu quả kinh tế xã hội của mạng lưới chợ ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. 3.3. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Đề tài nghiên cứu về mạng lưới chợ nông thôn trên địa bàn huyện Yên Phong (các loại hình chợ, hoạt động của chợ, công tác quản lý chợ). Qua đó, nhận xét, đánh giá về vai trò, ảnh hưởng của chợ đến đời sống, kinh tế, văn hóa ở huyện Yên Phong. - Về thời gian: Từ năm 1986 đến năm 2016. 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tài liệu Để thực hiện luận văn này, tác giả sử dụng các nguồn tài liệu sau: - Tài liệu thành văn: Bao gồm các văn kiện, nghị quyết của Đảng bộ huyện Yên Phong, các báo cáo của phòng Công thương, phòng Kinh tế… Các sách, bài viết trong tạp chí nghiên cứu Lịch sử, luận văn, khóa luận… - Tài liệu điền dã: Được thu thập trong quá trình điền dã qua quan sát, phỏng vấn sâu, chụp ảnh tư liệu … 4.2. Phương pháp nghiên cứu Trong luận văn, tác giả sử dụng phương pháp chủ đạo là phương pháp lịch sử và phương pháp logic để làm rõ sự phát triển cũng như thực trạng của mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2016. Từ đó, thấy được mối quan hệ logic, sự tác động qua lại giữa chợ với đời sống kinh tế, văn hóa của người dân trong lịch sử. Cùng với 2 phương pháp trên, tác giả còn sử dụng phương pháp điền dã dân tộc học để thu thập tư liệu tại thực địa, quan sát hoạt động tại các chợ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Ngoài ra, các phương pháp khác như: So sánh, thống kê, phân tích, tổng hợp… cũng được sử dụng trong luận văn nhằm đạt được kết quả tốt nhất trong nghiên cứu. 5. Đóng góp của đề tài Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu hệ thống về mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh (1986 - 2016). Thông qua nghiên cứu, thấy được vai trò của chợ với sự phát triển kinh tế, xã hội trong lịch sử. Tác động của mạng lưới chợ nông thôn ở huyện Yên Phong đến người dân. Luận văn là tài liệu tham khảo cho học tập và giảng dạy các môn: Lịch sử, Cơ sở văn hóa, Dân tộc học, Lịch sử địa phương… 6. Cấu trúc của luận văn Cấu trúc của luận văn gồm: Mở đầu, nội dung, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục. Phần nội dung bao gồm 3 chương: Chương 1: Khái quát về huyện Yên Phong và mạng lưới chợ ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh trước năm 1986. Chương 2: Chợ nông thôn ở huyện Yên Phong từ năm 1986 đến năm 2016. Chương 3: Vai trò của chợ nông thôn đối với đời sống, kinh tế huyện Yên Phong. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Nguồn: yenphong.bacninh.gov.vn/ban-do Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN YÊN PHONG VÀ MẠNG LƯỚI CHỢ Ở HUYỆN YÊN PHONG, TỈNH BẮC NINH TRƯỚC NĂM 1986 1.1. Khái quát về huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh 1.1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên Yên Phong là huyện nằm ở phía Tây Bắc của tỉnh Bắc Ninh trong vùng đồng bằng châu thổ Sông Hồng. Trung tâm huyện cách thành phố Bắc Ninh 13km về phía Đông, diện tích tự nhiên rộng 111,92km2 [10, tr. 18], dân số 151,7 nghìn người [5, tr. 36]. Phía Bắc huyện Yên Phong giáp huyện Hiệp Hòa và Việt Yên (tỉnh Bắc Giang); phía Nam giáp huyện Từ Sơn và huyện Tiên Du. Phía Tây giáp huyện Đông Anh và huyện Sóc Sơn - Hà Nội; phía Đông giáp thành phố Bắc Ninh. Yên Phong có vị trí tương đối thuận lợi trong giao lưu phát triển kinh tếxã hội. Trung tâm huyện cách thủ đô Hà Nội 25km, thành phố Bắc Ninh 13km, quốc lộ 1A 8km, sân bay quốc tế Nội Bài 14km về phía Tây. Quốc lộ 18 đã được xây dựng qua địa bàn huyện. Đây là tuyến đường chiến lược quan trọng nối liền Quảng Ninh với khu chế xuất Đông Anh - Sóc Sơn - Sân bay Nội Bài, các khu công nghiệp tập trung có công nghệ cao của các tỉnh thuộc vùng kinh tế trọng điểm phía bắc. Với những điều kiện địa lí của mình Yên Phong có điều kiện để phát huy tiềm năng về công, nông nghiệp, thương nghiệp cũng như các nguồn lực khác cho sự phát triển kinh tế, xã hội. Nằm trong vùng đồng bằng Sông Hồng, địa hình huyện Yên Phong tương đối bằng phẳng. Địa hình có xu thế dốc từ Tây sang Đông khoảng dưới 3 độ. Độ cao trung bình so với mặt nước biển là 4,5 m. Cánh đồng cao nhất thuộc xã Yên Phụ so với mặt nước biển cao 7m. Cánh đồng thấp nhất thuộc thôn Đại Chu xã Long Châu cao 2,5 m so với mặt nước biển. Xung quanh huyện đều có sông. Địa hình Yên Phong chia làm 2 vùng rõ rệt: Vùng ngoài đê đất hàng năm được phù sa bồi đắp nên rất màu mỡ. Vùng nội đồng hàng năm bị nước úng rửa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn trôi ra sông nên độ dinh dưỡng của đất ngày càng nghèo đi, do mất hàng trăm tấn đất bị hao mòn nên đã ảnh hưởng không nhỏ đến kinh tế của nhân dân Yên Phong từ trước tới nay [10, tr. 18]. Đất Yên Phong được hình thành chủ yếu do quá trình bồi tụ phù sa của hệ thống sông Hồng và sông Thái Bình, trực tiếp là 3 con sông: Sông Cầu, sông Cà Lồ, sông Ngũ Huyện Khê. Phần rất ít còn lại được hình thành tại chỗ do sự phong hóa trực tiếp từ đá mẹ. Yên Phong có 3 nhóm đất chủ yếu: Đất phù sa, đất bạc màu, đất đồi núi đỏ vàng, chia ra làm 8 loại đất với tính chất hóa lí khác nhau. Khí hậu ở Yên Phong nói riêng và toàn vùng đồng bằng sông Hồng nói chung có thể chia thành 2 mùa rõ rệt: Mùa ít mưa lạnh từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau, nhiệt độ trung bình tháng từ 16 đến 21 độ C, lượng mưa biến động từ 20-56 mm. Bình quân một năm có 2 đợt rét nhiệt độ dưới 13 độ c kéo dài 3 ngày. Mùa mưa, nóng từ tháng 4 đến tháng 10 với lượng mưa với lượng mưa trung bình tháng từ 100 mm đến 312 mm. Các tháng mùa mưa có lượng mưa chiếm 80% lượng mưa trong năm. Ở Yên Phong vào các tháng mùa hạ đôi khi bị ảnh hưởng của gió bão kèm theo mưa lớn kéo dài trong nhiều ngày, gây ngập úng cho các vùng thấp trũng trong huyện, làm thiệt hại không nhỏ cho sản xuất nông nghiệp[10, tr. 25]. Yên Phong có hệ thống sông ngòi bao bọc xung quanh. Phía bắc huyện là sông Cầu, phía Đông và phía Nam là sông Ngũ Huyện Khê, phía Tây là sông Cà Lồ. Sông Cầu là con sông lớn chảy qua địa bàn từ xã Tam Giang đến xã Hòa Long dài 21 km2, là ranh giới tự nhiên giữa huyện Yên Phong và tỉnh Bắc Giang. Hàng năm lũ xuất hiện vào khoảng tháng 6 cho đến tháng 9, mặt sông rộng nước chảy xiết. Sông Cà Lồ chảy qua huyện từ xã Hòa Tiến đến xã Tam Giang dài 7km, là ranh giới giữa huyện Yên Phong và Đông Anh - Hà Nội. Ngoài các sông chính có lượng nước dồi dào trên, huyện Yên Phong còn có hơn 410 ha ao hồ phân bố khắp các xã trong huyện, chứa một lượng nước khá lớn góp phần cung cấp nước cho nông nghiệp và sinh hoạt của nhân dân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Yên Phong không có những mỏ khoáng sản lớn nhưng nhiều tài nguyên thuận lợi để phát triển kinh tế, xã hội như tài nguyên đất, nước… Như vậy Yên Phong có đặc điểm tự nhiên thuận lợi cho phát triển kinh tế,lại nằm ở vị trí cách không xa Hà Nội, Hải Phòng…Đó là một trong những điều kiện thuận lợi cho giao thương giữa Yên Phong và các địa phương khác. Do vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên và xã hội, Yên Phong được xác định là một trong 3 huyện trọng điểm phát triển công nghiệp, đô thị và dịch vụ của tỉnh Bắc Ninh. 1.1.2. Lịch sử hình thành và quá trình phát triển Vào thời các vua Hùng mở nước - trong niên đại Đồng thau - sắt, nước ta lúc bấy giờ gọi là Văn Lang, chia làm 15 bộ, kinh đô đóng ở miền Phong Châu (Vĩnh Phú). Huyện Yên Phong nằm trong bộ Vũ Ninh - một bộ phận dân cư quan trọng của quốc gia Văn Lang. Yên Phong có 3 con sông cổ bao bọc xung quanh là: Sông Cà Lồ, sông Nguyệt Đức (Sông Cầu) và sông Ngũ Huyện Khê. Trong khung cảnh địa lí của vùng đồng bằng nhiều sông nước thuận tiện cho công tác nông nghiệp, từ rất sớm cư dân Việt Cổ đã tràn xuống chiếm lĩnh, khai phá đồng ruộng, tạo dựng xóm làng trên những gò nội ven các dòng sông cổ. Những phát hiện khảo cổ mới đây cho thấy trên các vùng đất Yên Phong còn lại nhiều di tích của cư dân thời Hùng Vương và tiền Hùng Vương. Đó là những di chỉ thuộc thời đại Đồng thau - Sắt, sớm đã phát hiện và khai quật như: di chỉ Đồng Bạch (Phong Khê), Nội Gầm (Dũng Liệt), Quả Cảm (Hòa Long), Chi Long, Hàm Sơn…Trên địa bàn huyện, trong khoảng cách từ 1đến 3km, đã tìm thấy đấu tích của văn hóa Đông Sơn, nền văn hóa Đồng thau, rực rỡ, đặc trưng của thời đại Hùng Vương. Cùng với những di tích, di vật cổ, các truyền thống dân gian được lưu truyền ở mảnh đất này rất phong phú, những phong tục, tập quán, tín ngưỡng cổ truyền còn lưu lại trong lòng đất và người Yên Phong, cho ta có thể hình dung một phác đồ lịch sử của vùng đất này thời mở nước. Trong bộ Vũ Ninh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn của các thế hệ ‘Con rồng - cháu tiên”, huyện Yên Phong là vùng đất có nhiều bộ tộc, bộ lạc thời Rồng - Rắn làm vật tổ (bộ lạc Rồng). Tín ngưỡng tôn giáo cổ đại này còn để lại tàn dư ở việc thờ thần Rắn, thờ Long Vương, cùng với nhiều địa danh cổ và các truyền thuyết liên quan đến rồng rắn, thuồng luồng… ở một số làng quê Yên Phong ngày nay. Là một trong những điểm hội cư lớn từ thời Hùng Vương, cư dân ở đây đã có nền nông nghiệp định cư khá phát triển. Họ đã biết trồng lúa nước, lúa nương, săn bắt, đánh cá và thuần dưỡng thú vật để sinh sống. Trải qua hàng ngàn năm vừa cần mẫn lao động, tạo dựng cuộc sống. Nhân dân ta luôn phải vươn lên đoàn kết đấu tranh chống chọi với thiên nhiên, giặc giã, chống giặc cướp, chống giặc ngoại xâm để giữ gìn bờ cõi, trường tồn và phát triển [10, tr. 66]. Trong hơn 1000 năm phong kiến phương bắc đô hộ, vào thời kì thuộc nhà Trần, Yên Phong là miền đất thuộc Tượng quận. Thời nhà Hán, Yên Phong thuộc quận Giao Chỉ. Thời nhà Tấn, quận Giao Châu đổi thành quận Giao Chỉ, Yên Phong thuộc quận Giao Chỉ. Thời nhà Đường, Yên Phong nằm trong quận Đạo Châu thuộc An Nam đô hộ phủ. Bước vào kỉ nguyên độc lập tự chủ của dân tộc, dưới triều nhà Đinh, Yên Phong nằm trong đạo Bắc Giang của nhà nước Đại Cồ Việt. Dưới triều nhà Tiền Lê, đạo Bắc Giang đổi thành lộ Bắc Giang, Yên Phong nằm trong lộ B. Bắc Giang. Dưới triều nhà Lý, các lộ vẫn được giữ nguyên, Yên Phong vẫn nằm trong lộ Bắc Giang. Dưới triều nhà Trần, lộ Bắc Giang chia thành 2 lộ: Bắc Giang thượng lộ, Bắc Giang hạ lộ,Yên Phong thuộc Bắc Giang hạ lộ, sau đổi thành Như Nguyệt Giang lộ. Cái tên Yên Phong - là tên gọi của huyện có từ thời nhà Trần (1225 -1400). Dưới triều nhà Nguyễn, tên huyện là Yên Phong vẫn đươc giữ nguyên. Năm Minh Mệnh thứ ba 1822, trấn Kinh Bắc được đổi thành trấn Bắc Ninh, Yên Phong thuộc phủ Từ Sơn nằm trong trấn Bắc Ninh. Năm Minh Mệnh thứ 12 (1831) trấn Bắc Ninh đổi thành tỉnh Bắc Ninh, Yên Phong thuộc phủ Từ sơn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn của tỉnh Bắc Ninh. Năm 1895, thực dân Pháp lấy sông Cầu làm địa giới, chia tỉnh Bắc Ninh làm 2 tỉnh, phía Bắc sông Cầu là tỉnh Bắc Giang, phía Nam sông Cầu là tỉnh Bắc Ninh. Yên Phong thuộc phủ Từ Sơn nằm trong tỉnh Bắc Ninh. Sau cách mạng tháng Tám 1945, dưới chính thể Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa, phủ Từ Sơn giải thể, Yên Phong là huyện độc lập thuộc tỉnh Bắc Ninh. Ngày 27 tháng 10 năm 1962, Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa khóa hai ra nghị quyết hợp nhất hai tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang thành tỉnh Hà Bắc, Yên Phong là một huyện độc lập của tỉnh Bắc Ninh. Từ thời Trần đến nay, cương vực huyện Yên Phong có ít nhiều thay đổi. Năm 1435, theo sách Dư Địa Chí của Nguyễn Trãi, Yên Phong có 52 xã. Năm 1483, theo Hồng Đức bản đồ, Yên Phong có 53 xã. Đến triều Nguyễn, thời Gia Long, Yên Phong có 71 xã, thôn bởi có nhiều thôn nhỏ được tách ra thành xã. Từ năm 1871 đến cuối thế kỉ XIX Yên Phong chỉ còn 69 xã. Từ năm 1905 đến 1945 Yên Phong còn 61 xã, vì một số xã của tổng Hương La (sau này là tổng Phương La) chuyển về huyện Đông Ngàn, sau này là Đông Anh để lập ra tổng Thư Lâm. Trong thời gian này, Yên Phong chỉ nhận được của tổng Tam Sơn huyện Đông Ngàn hai xã: Yên Từ và Đông Mai, để cùng với các xã của tổng Mẫn Xá chia ra làm 2 tổng Phong Quang và Ân Phú [10, tr. 45]. Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, địa giới của huyện Yên Phong tiếp tục được điều chỉnh. Năm 1954, hơn 10 xã của tổng Châm Khê được hoàn trả về cho Yên Phong. Năm 1962, Yên Phong tiếp nhận 2 xã Đông Thọ và Văn Môn của huyện Từ Sơn, đồng thời tách 2 xã Tương Giang và Phú Lâm thuộc tổng Ân Phú trước đây nhập vào huyện Tiên Sơn. Từ đó đến nay cương vực Yên Phong ổn định [10, tr. 46]. 1.1.3. Tình hình dân cư, văn hóa, xã hội Theo số liệu điều tra năm 2013, dân số của huyện Yên Phong khoảng 151,7 nghìn người [5, tr. 36], cư trú ở 89 làng thuộc 13 xã. Có 3 xã trên 10.000 người là: Thị trấn Chờ có 11.755 người, xã Tam Đa: 10.467 người, xã Tam Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn