Tài liệu Luận văn thạc sĩ văn học mạng việt nam dưới góc nhìn định chế

UỶ BAN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH DƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT NGÔ THỊ HOÀI LƯU VĂN HỌC MẠNG VIỆT NAM DƯỚI GÓC NHÌN ĐỊNH CHẾ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SỸ BÌNH DƯƠNG - 2021 UỶ BAN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH DƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT NGÔ THỊ HOÀI LƯU VĂN HỌC MẠNG VIỆT NAM DƯỚI GÓC NHÌN ĐỊNH CHẾ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SỸ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. PHẠM VĂN QUANG BÌNH DƯƠNG - 2021 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của TS.Phạm Văn Quang. Các trích dẫn cũng như tài liệu tham khảo sử dụng trong luận văn được ghi rõ nguồn gốc, những kết luận nghiên cứu được trình bày trong luận văn này hoàn toàn chưa được công bố. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Bình Dương, ngày 24/05/2021 Học viên Ngô Thị Hoài Lưu i LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ của quý thầy cô, anh chị, bạn bè cùng gia đình. Với lòng biết ơn và kính trọng sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn. Thầy hướng dẫn khoa học, TS. Phạm Văn Quang đã nhiệt tình hướng dẫn, cung cấp tư liệu, giải đáp những thắc mắc trong quá trình thực hiện luận văn cũng như giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Ban giám hiệu, Phòng đào tạo sau Đại học, Khoa Ngữ văn, trường Đại học Thủ Dầu Một, đã tạo các điều kiện cho chúng tôi được học tập và làm luận văn một cách thuận lợi. Tập thể lớp CH16VH02 đã cùng chia sẻ, sát cánh bên nhau, nhờ vậy chúng tôi đã được tiếp thêm động lực trong suốt quá trình học tập cũng như trong thời gian thực hiện luận văn này. Lời cảm ơn đặc biệt chúng tôi muốn dành cho những người thân yêu trong gia đình, bạn bè đã luôn đồng hành, chia sẻ để tôi hoàn thành luận văn này. Bình Dương, ngày 24/05/2021 Học viên Ngô Thị Hoài Lưu ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 9 3.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................. 9 3.2. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................... 9 4. Phương pháp nghiên cứu................................................................................. 9 5. Đóng góp của đề tài ........................................................................................ 10 6. Cấu trúc luận văn ........................................................................................... 10 Chương 1. MẠNG XÃ HỘI VÀ ĐỊNH CHẾ VĂN HỌC ............................... 12 1.1. Sơ lược về định chế văn học ....................................................................... 12 1.1.1. Tiếp cận định chế trong lý thuyết xã hội học văn học ............................ 12 1.1.2. Cấu trúc định chế văn học ....................................................................... 17 1.2. Định chế văn học mạng ............................................................................... 19 1.2.1. Hệ thống mạng và tương quan của nó với xã hội và cá nhân ................ 19 1.2.2. Khái quát về văn học mạng ................................................................... 21 1.2.3. Một vài yếu tố khác biệt của văn học mạng so với văn học truyền thống .............................................................................................................................. 23 Chương 2. SỰ GIAO THOA GIỮA KHÔNG GIAN GIẤY VÀ ĐIỆN TỬ . 26 2.1. Tạp chí điện tử như là định chế của đời sống văn học mạng .................. 26 2.1.1. Tạp chí Sông Hương .............................................................................. 27 2.1.2. Tạp chí Văn nghệ Quân đội ................................................................... 29 2.1.3. Tờ báo Văn nghệ .................................................................................... 31 2.2. Từ phiên bản truyền thống đến phiên bản điện tử: sự mở rộng không gian thừa nhận văn học...................................................................................... 34 2.2.1. Một không gian khác của giao tiếp văn học .......................................... 36 iii 2.2.2. Giới thiệu một vài tác giả trẻ ................................................................. 38 2.2.3. Tạp chí điện tử như là không gian lưu trữ văn học ............................... 49 Chương 3. BLOG, WEBSITE VÀ VĂN CHƯƠNG ....................................... 60 3.1. Blog và văn chương ..................................................................................... 60 3.1.1. Nhà văn và Blog .................................................................................... 61 3.1.2. Blog Kho văn Bọ Lập ............................................................................ 63 3.2.2. Nhà văn-blogger và sự tương tác trên Blog .......................................... 67 3.2. Website văn chương: trường hợp vanchuongviet.org .............................. 74 3.2.1. Giới thiệu tổng quát trang Web ............................................................. 74 3.2.2. Web văn chương như là một trường lực văn học .................................. 80 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 86 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 88 iv MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Internet nói chung, mạng xã hội nói riêng đang chiếm một vị thế ưu việt trong hầu hết các lĩnh vực của đời sống con người. Đời sống văn hóa đã có những chuyển biến rất mạnh từ khi những phương tiện này ra đời. Có thể nói chúng đã làm đảo lộn nhiều giá trị cơ bản được thừa nhận từ lâu trong truyền thống của những không gian xã hội khác nhau. Không gian văn hóa Việt Nam cũng không nằm ngoài tác động ấy. Trong những hoạt động văn hóa có những ảnh hưởng trực tiếp từ Internet và mạng xã hội, văn chương đã sớm trở thành một lãnh địa của sự tiếp xúc, thể hiện và ứng dụng của những phương tiện mới này. Thực vậy, không gian mạng đã mở ra những cơ hội mới cho sự bùng nổ của đời sống văn học, trở thành một không gian mới cho những thể nghiệm mới của sáng tác cũng như những giao tiếp vượt lên nhiều giới hạn và ranh giới. Như vậy, ở bình diện cơ chế vận hành của đời sống văn học, sự can thiệp của Internet và mạng xã hội đã đặt ra nhiều vấn đề, không chỉ ở phạm vi sáng tác mà còn ở lĩnh vực phê bình và lí luận. Nếu như tác giả, tác phẩm và người đọc là những tác nhân chính không thể phủ nhận làm thành đời sống văn học, trong cả truyền thống cũng như ở thời kỳ hiện nay khi có sự cạn thiệp của Internet, thì những tương tác hay những mức độ và cách thức quan hệ giữa những tác nhân ấy đã có nhiều thay đổi. Vấn đề chúng tôi muốn đặt ra ở đây là: văn chương vận hành như thế nào với những phương tiện mới này? Đâu là những đặc điểm của tiến trình vận hành tác phẩm trên Internet hay mạng xã hội? Đâu là những nguyên lí của văn học mạng? Nói một cách cụ thể, đề tài của chúng tôi đặt vấn đề về yếu tố trung gian hóa của những thực hành văn học, đặc biệt liên quan đến sự tự quảng bá và lưu hành sáng tác. Chúng tôi giả định rằng tiến trình công bố những tác phẩm của các nhà văn trên không gian mạng không diễn ra giống như cách thức truyền thống (nhà xuất bản, nhà sách, các cơ quan định chế khác). Như vậy, không gian mạng trở thành một định chế trung gian tạo ra những hiệu ứng gặp gỡ đối với giới độc giả. Vai trò và tương quan của tác giả sẽ khác đối với tác 1 phẩm của mình. Từ đó, một câu hỏi khác có thể được đặt ra liên quan đến tâm thế và hình ảnh của nhà văn trên không gian mạng. Đó cũng chính là những vấn đề mà luận văn của chúng tôi nhắm đến, với mục đích làm nổi bật vai trò của mạng xã hội như là một trong những định chế của đời sống văn học. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nếu như lí luận và phê bình đã xác định những bước khởi đầu của một loại “văn học số” ngay từ những năm 1950, thì chỉ kể từ những năm 1980, với hiện tượng phổ biến của máy điện toán, văn học số mới bắt đầu xác lập vị thế của nó. Những công trình nghiên cứu về lí luận văn học số hay văn học điện toán đã bắt đầu nở rộ vào những thập niên 1980-1990, đặc biệt ở phương Tây. Khi nói đến văn học số, có rất nhiều nhà triết học, khoa học, nhà phê bình đề cập đến vấn đề này. Có thể coi họ là những người đặt nền tảng lí luận cho dòng văn học số. Trong đó có những chuyên gia đáng chú ý như: N. Katherine Hayles, nhà phê bình văn học hậu hiện đại người Mỹ, là một trong những người đầu tiên nói tới văn học số. Lĩnh vực nghiên cứu và phê bình của bà là văn học số và văn học Mỹ hậu hiện đại, đồng thời bà cũng đề cập đến văn học số với những lĩnh vực sâu sắc nhất của của khoa học máy tính và triết học. Khi bàn đến văn học số, N. Katherine Hayles chú trọng đến sự sản sinh của văn bản trong những tương tác, những mạng lưới liên kết và trong quá trình xử lý văn bản (N. Katherine Hayles, 2008). Tuy nhiên, ở một mức độ nào đó, những quan sát của N. Katherine Hayles vẫn còn hạn chế khi đặt vấn đề về tính văn học của văn bản. Philippe Bootz, một trong những nhà nghiên cứu sớm nhất bàn đến văn học số ở Pháp. Ngay từ năm 1977, ông đã khám phá ra vấn đề lập trình hóa, cho phép ông tạo ra hình thái văn học lập trình đầu tiên, đó chính là loại thơ ma trận, được tạo ra trên máy tính. Loại thơ sản sinh và tương tác ấy ngay lập tức đi vào hướng tiếp cận của những trào lưu lớn như trào lưu siêu văn bản. Nhưng phải đến những năm thập niên 1980-1990 ông mới thực dấn thân vào văn học số, đặc biệt là thơ số. Ông đã thành lập nhóm nghiên cứu có tên L.A.I.R.E và một tờ tạp chí 2 Alire, có thể được coi như ấn phẩm định kỳ số hóa lâu đời nhất đã công bố những tác nhân sản sinh ra thơ số. Các tác giả cộng tác của nhóm này đã dần dần tạo ra một loại hình thẩm mỹ đặc thù trong lĩnh vực thơ số, và nó lan tỏa rộng rãi trên diễn đàn văn học thế giới. Dĩ nhiên những phát minh của Philipe Bootz và nhóm nghiên cứu chủ yếu tập trung vào vấn đề hình thức, cú pháp, vai trò mô phỏng của tiến trình viết và đọc. Các công trình của ông cho phép giới phê bình và sáng tác có được một nhãn quan mới về hành động viết và đọc, quá trình quan sát cái nhất thời của thẩm mỹ. Noah Wardrip-Fruin trong Năm thành tố của văn học số (Five Elements of Digital Literature) đã đưa ra những khái niệm về dữ liệụ, tương tác người đọc, quá trình thực thi văn bản, hiển thị và văn cảnh. Tác giả đã cố gắng phân loại các tác phẩm văn học số thế nhưng vẫn gặp nhiều trở ngại khi mô hình phân loại coi là tác phẩm văn học vẫn chưa thực sự là văn học theo ý nghĩa chặt chẽ nhất (Noah Wardrip-Fruin, 2010). Peter Gendolla, Jörgen Schäfer trong tác phẩm Mỹ học của văn học liên mạng (The Aesthetics of Net Literature, 2007), xem tác phẩm văn học được sinh ra trong những thao tác tín hiệu được lập trình và trong sự kết nối giữa các máy tính mạng và với sự tương tác của người dùng. Thế nhưng vẫn chưa đưa ra được bản chất của các cấu trúc đó, và tính mỹ học của thuật toán (Peter Gendolla, Jörgen Schäfer, 2007). Ngoài ra, còn rất nhiều các học giả nữa như Nick Montfort (2005), Twisty Little Passages: An Approach to Interactive Fiction, The MIT Press; New e. édition; Roberto Simanowski (2007) “Holopoetry, Biopoetry, and Digital Literature. Close Reading and Terminological Debates”, in Peter Gendolla and Jörgen Schäfer (eds.), The Aesthetics of Net Literature. Writing, Reading and Playing in Programmable Media. Transcript-Verlag, tr. 43-66; Mark B. N. Hansen (2006), New philosophy for New Media, MIT Press; New e. edition; David Ciccoricco (2007) Reading network fiction, Tuscaloosa, University of Alabama Press. Họ đều cho rằng văn học số không chỉ thuần túy về mặt lí luận văn học tồn tại trên văn bản mà nó còn là cả những chương trình nằm đằng sau 3 nó. Có thể nói văn học số nằm ở giao điểm của các liên ngành khoa học máy tính, ngôn ngữ học, mỹ học mà trong mỗi ngành mức độ số hoá của nó đã đạt tới những thang độ cơ bản nhất định. Năm 1995, một trong những tạp chí văn học trực tuyến đầu tiên ra đời là New World Writing của Frederick Barthelme. Tiếp đến là Electric Literature tạp chí văn học đầu tiên có phiên bản đặc biệt trên iPhone, iPad. Đây là trang web phi lợi nhuận nhưng lại trả tiền cho tác giả đóng góp trang thường xuyên đăng tải những bài viết mới trên các mục như thơ, truyện ngắn, phê bình văn học…. Sau đó là của Jennifer Egan (2012), Black Box. The New Yorker trên Twitter. Như vậy, văn học và Internet bắt đầu có sự ảnh hưởng qua lại lẫn nhau, mang đến cho đời sống văn chương một giao diện mới. Mỗi chủ thể sáng tạo đã ra sức tìm tòi, thử nghiệm để phát huy tối đa tính năng động và tự do của mình. Ở Việt Nam, khái niệm “Văn học số” là khái niệm còn tương đối mới mẻ. Tác giả Đặng Xuân Tuấn trong bài viết “Văn học số là gì?” được đăng trên vanhocviet.org đã tiếp cận với các tài liệu của phương Tây ở trên để đưa ra một khái niệm về văn học số như sau: “Văn học số là văn học mà văn bản của nó cư trú trên những bản thể dạng số hay bản thể lai ghép giữa môi trường số và bản thể sinh học thần kinh, ở đó nó được thể hiện ra thông qua một cấu trúc liên kết nhất định và thuật toán của cấu trúc đó thể hiện các chu trình trao đổi cảm xúc thẩm mỹ giữa các cấu trúc khác nhau” (Đặng Xuân Tuấn, 2013). Như vậy, các cấu trúc đó có thể là người viết, người đọc, hay chỉ là các văn bản tương tác với nhau. Máy tính và Internet đã tham dự vào hầu hết các hoạt động của con người trong đó có văn học. Văn học được sáng tác trên máy vi tính, tận dụng tính chất đa phương tiện (multimedia) và các điểm nổi (link) trên internet để dẫn dắt câu chuyện và tạo sự tương tác với độc giả. Vì sự xuất hiện loại hình văn học này tương đối muộn hơn so với các nước phương Tây, nên những hoạt động phê bình và lí luận về văn học này ở Việt Nam chỉ có thể xuất hiện từ những năm đầu của thế kỷ XXI. Dù vậy, tính cho đến nay, vẫn chưa thực sự có những công trình tầm cỡ về văn học mạng ở Việt Nam. Chúng tôi thấy trước tiên xuất hiện những bài viết hoặc những cuộc bàn 4 luận mang tính công chúng trên các báo. Chẳng hạn, năm 2006, trên báo điện tử Vietnamnet, có tổ chức một chuyên đề về văn học mạng tuy không tạo được một hiệu ứng mạnh mẽ nhưng ít nhiều cũng khiến người ta chú ý đến một hiện tượng văn học không dễ nhận diện và đánh giá. Hay năm 2007, một tọa đàm nằm trong chuỗi sinh hoạt Bàn tròn văn chương với chủ đề “Văn chương mạng và website vannghedongbangsongcuulong” được tổ chức ngày 21/4/2007 tại Hội Văn học nghệ thuật TPHCM do nhà thơ Inrasara chủ trì cũng nêu lên nhiều ý kiến đáng chú ý về văn chương mạng. Nhưng chủ yếu là tiếng nói của giới truyền thông về những vấn đề xung quanh việc phát hành và sử dụng văn chương qua mạng. Trên Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 10, trang 34-47, năm 2007, Trần Quỳnh Hương dịch lại bài viết của Âu Dương Hữu Quyền với tên: “Đi tìm bản thể và nhận thức về ý nghĩa của văn học mạng”. Tác giả nêu lên ba điểm mạnh, có thể xem là đột phá của văn học mạng. Thứ nhất, văn học mạng “giải phóng quyền diễn ngôn văn học, thể hiện xu thế của văn học thời đại khoa học kĩ thuật cao quay về với ý thức thẩm mĩ dân gian”. Thứ hai, “văn học mạng thể hiện tinh thần tự do nghệ thuật”, “phá vỡ các lề thói văn học truyền thống”. Thứ ba, “văn học mạng phá bỏ thông lệ cũ từ nhiều phương diện khác nhau, cung cấp cho diễn tiến lịch sử của thể chế văn học một khả năng mới và sự lựa chọn mới”. Ngày 21/3/2008, tạp chí Văn hóa nghệ thuật phối hợp với Công ty Sách Bách Việt tổ chức hội thảo “Văn học mạng Việt Nam và văn học mạng thế giới”. Hội thảo được đánh giá là rất quy mô và đặc biệt thu hút được nhiều nhà văn trẻ tham dự. Cũng có thể xem đây là hội thảo chuyên đề đầu tiên về “văn học mạng” được tổ chức tại Việt Nam. Rất nhiều vấn đề đồng loạt được đặt ra tại hội thảo, nhưng theo tác giả Hà Linh, những ý kiến của giới nhà văn, nhà phê bình chỉ dừng lại ở “sự thăm dò, giả định về một hình thức tồn tại mới và đa biến của văn chương”. Cũng trong năm này có hai công trình nghiên cứu khoa học của sinh viên, học viên của trường Đại học Sư phạm Hà Nội lấy văn học mạng làm đối tượng nghiên cứu. Đó là công trình “Bước đầu khảo sát văn học mạng Việt Nam”, công trình dự thi giải thưởng Sinh viên nghiên cứu khoa học năm 2008, thuộc nhóm ngành XH2a và luận văn thạc sĩ Ngữ văn “Đặc điểm phát triển của 5 văn học mạng Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI”, do Nguyễn Thị Lan Hương thực hiện, bảo vệ tại Đại học Sư phạm Hà Nội năm 2008. Luận văn tập trung khai thác vào các đặc trưng của văn học mạng tính tới thời điểm 2008. Năm 2010, trong hội thảo Người đọc và công chúng nghệ thuật, Hà Văn Hoàng, khoa Ngữ Văn - Truyền thông, Đại học Phan Châu Trinh đã có bài viết “Tiếp nhận văn học mạng trong bối cảnh văn hóa, văn học hiện nay”. Bài viết sau đó được đăng tải trên các trang web phongdiep.net, vanhoaquenha.vn và Văn nghệ trẻ. Tác giả cho rằng trong bối cảnh văn hóa văn học hiện nay, việc định hướng tiếp nhận những giá trị của văn học mạng cần phải được quan tâm đúng mức nhằm bồi dưỡng ý thức thẩm mỹ, tinh thần nhân đạo cho bạn đọc. Và việc đi tìm một khái niệm giản dị, dễ hiểu cho văn học mạng là điều nên làm vì từ trước đến nay chưa có một nhà lí luận, phê bình nào đưa ra một khái niệm đầy đủ cho dòng văn học này. Từ việc đi tìm khái niệm, tác giả cũng đề cập đến thực trạng về tác phẩm văn học mạng hiện nay. Từ đó đưa ra đưa ra một số định hướng tiếp cận văn học mạng Việt Nam trong bối cảnh văn hóa nói chung và văn hóa đọc nói riêng. Tháng 5/2010, Trần Ngọc Hiếu khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Hà Nội, đã nghiệm thu đề tài khoa học cấp trường “Văn học mạng Việt Nam – diện mạo ban đầu và những tác động tới đời sống văn học đương đại”. Bài viết “Nhận diện văn học mạng Việt Nam” được trích trong công trình này của Trần Ngọc Hiếu cũng đã được đăng tải rộng rãi trên các trang mạng như phebinhvanhoc.com, lythuyetvanhoc.wordpress.com của Đại học Sư phạm Hà Nội. Trong năm này, Thạc sĩ Nguyễn Thị Năm Hoàng, khoa Văn học, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội, đã viết bài “Văn học mạng và những biến đổi trong phương thức tiếp nhận văn học của người đọc đương đại”. Bài viết được đăng trên “Tạp chí Văn nghệ Quân đội (40), tr.69 – 71, năm 2011”, trên trang web xemtailieu.com. Ở bài viết này tác giả đưa ra một số vấn đề về đặc trưng của văn học mạng, vị thế của độc giả, quá trình tiếp nhận văn học mạng từ cái nhìn so sánh với văn học truyền thống. Những vấn đề trên được coi là những 6 tổng kết chung nhất về sự hình thành và phát triển của văn học mạng trong ý nghĩa một hiện tượng văn hóa đương đại. Năm 2012 có lẽ là năm mà giới phê bình quan tâm đặc biệt đến văn học mạng, có thể vì đây là thời điểm sáng tác mạnh mẽ nhất từ khi văn học mạng ra đời ở Việt Nam. Đầu tiên là cuộc tọa đàm mang tên “Từ Blog đến sách” do Thái Hà Books, Báo Văn nghệ trẻ và Cafe Trung Nguyên đã tổ chức vào ngày 07/03/2012. Chủ đề bàn luận tại hội thảo là xoay quanh những vấn đề nổi bật của văn học trẻ hiện nay dựa trên xu hướng sử dụng mạng xã hội và blog, cũng như vai trò của truyền thông mạng đối với những tác phẩm văn học. Năm 2014, một cuộc tọa đàm mang tên “Văn học mạng và làn sóng sáng tác trẻ” diễn ra tại Trung tâm Đông Tây, Hà Nội diễn ra vào sáng 14/06/2014. Nhiều vấn đề về văn học mạng được đặt ra từ cuộc tọa đàm này. Văn học mạng từ chỗ đóng vai phụ trong nền xuất bản giờ đã có chỗ đứng hẳn hỏi, thậm chí còn mạnh về tiêu thụ. Tuy nhiên, bán chạy nhưng bị hoài nghi về chất lượng, xuất hiện ồ ạt nhưng diện mạo hơi méo mó, câu hỏi đặt ra: Tương lai văn học mạng ở Việt Nam sẽ ra sao? Đó là vấn đề được đặt ra từ cuộc tọa đàm này. Cũng trong năm 2014, có luận văn thạc sĩ của Phùng Thị Hiền Lương, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội về đề tài: “Văn học mạng và vấn đề tiếp nhận”. Với đề tài này, tác giả khảo sát quá trình tiếp cận của bạn đọc, các cấp độ tiếp nhận, so sánh với cách tiếp cận của văn học truyền thống. Bước đầu nhận diện văn học mạng – một bộ phận không thể tách rời trong đời sống văn học đương đại. Tác giả Phùng Thị Hiền Lương cũng tham gia vào một đề tài nghiên cứu cấp Viện của Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, mang tên “Văn học mạng ở Việt Nam: lịch sử hình thành và đặc điểm”, cùng với tác giả Nguyễn Thị Trúc Bạch. Nhìn chung những công trình nói trên ít nhiều đều đi đến một định nghĩa về văn học mạng và tập trung phác họa những nét diện mạo ban đầu về văn học mạng ở Việt Nam. Năm 2015, trong kỷ yếu hội thảo quốc tế với chủ đề: “Văn học Việt Nam và Nhật Bản trong bối cảnh toàn cầu hóa”, do Đoàn Lê Giang, Trần Thị Phương Phương (tuyển chọn), NXB Đại học quốc gia thành phố Hồ Chí Minh, tác giả Hà 7 Thanh Vân đã viết bài tham luận: “Văn học mạng ở Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa – những điểm nhìn từ một cuộc khảo sát xã hội học trên công chúng trẻ tuổi”, chủ đề của bài tham luận tập trung làm rõ những đặc điểm của văn học mạng Việt Nam, nêu bật những tác giả văn học mạng tiêu biểu hiện nay, tìm cách lý giải nguyên nhân của sự phát triển mạnh mẽ của văn học mạng trong những năm gần đây trong bối cảnh toàn cầu hóa. Ngày 06/10/2016 tại Hà Nội, Phòng Văn học Việt Nam đương đại (Viện Văn học) tổ chức tọa đàm mang tên: “Văn học mạng trong không gian văn hóa Việt Nam đương đại”, nhằm tổng kết, đánh giá tình hình văn học mạng trong gần hai chục năm qua với sự tham dự của nhiều nhà nghiên cứu, nhà phê bình, nhà văn, cơ quan thông tấn báo chí. Nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên mở đầu tọa đàm bằng việc lược thuật giới thiệu một số công trình nghiên cứu của các học giả nước ngoài (Mỹ, Trung Quốc, Nga, Đức…) về văn học mạng, cách nhận diện của họ về các thuộc tính của văn học mạng. Ông nhận định cùng với phương thức tồn tại và lưu truyền đặc thù, văn học mạng sẽ làm nên cuộc cách mạng thứ hai trong văn học (sau cuộc cách mạng thứ nhất với sự ra đời của máy in) và văn học mạng sẽ là tương lai của văn học. Cùng chia sẻ với những vấn đề lý thuyết mà nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên nêu ra, các tham luận và ý kiến của Đặng Thị Thái Hà, Trần Ngọc Hiếu, nhà văn Nguyễn Trương Quý tiếp tục triển khai những nội dung cụ thể. Nhà văn Nguyễn Trương Quý nhận định: “Sự ra đời của mạng xã hội đã mang lại cơ hội cho việc tự xuất bản và do đó đã định nghĩa lại lối viết, sản phẩm sách và tác giả. Thuật ngữ “văn học mạng” được sinh ra để gắn cho trào lưu này và mau chóng được các nhà phê bình chấp nhận. Khi số lượng người dùng Internet Việt Nam tăng nhanh, không gian công cộng này trở thành nhà xuất bản lớn hơn bao giờ” (Sỹ Hà, 2016). Theo nhà văn sự có mặt của văn học mạng ở Việt Nam đã đem tới một thách thức đáng kể đối với các nhà sản xuất văn chương chính thống. Từ thực tiễn kinh nghiệm sáng tác, nghiên cứu, phê bình văn học mạng, các ý kiến trong buổi tọa đàm đã thu hút được nhiều ý kiến trao đổi, cho thấy sự quan tâm tới văn học mạng ở Việt Nam, đồng thời nêu 8 lên những vấn đề mà văn học mạng cần phải đặt ra trong việc tiếp cận loại hình văn học mới này trong không gian văn hóa Việt Nam đương đại. Các chủ đề nghiên cứu đã chứng minh sự phong phú và những điểm mới mẻ, góp phần định hình rõ nét hơn diện mạo của văn học mạng ở Việt Nam. Đồng thời, trong lí luận văn học, các công trình trên đã đặc biệt chú trọng đến vị thế và điều kiện phát triển của văn học mạng tại Việt Nam. Tuy nhiên về mặt phương pháp luận và lí luận đối với văn học mạng thì chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu văn học mạng dưới góc nhìn định chế, một góc nhìn gợi mở nhiều hướng tiếp cận đối văn học mạng. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quan sát và nhận định sự vận hành của văn học mạng ở Việt Nam trên bình diện định chế văn học. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi sẽ giới hạn phạm vi nghiên cứu vào những cứ liệu trên một số trang tạp chí điện tử nổi bật Tạp chí Sông Hương, Tạp chí Văn nghệ Quân đội và Báo Văn nghệ. Bên cạnh đó, chúng tôi chọn hai trang nền cơ bản dành cho việc sáng tác, đặc trưng cho mạng xã hội là Blog Kho văn Bọ Lập: http://khovanbolap.blogspot.com, và một trang Webite văn chương là vanchuongviet.org. Với đề tài “Văn học mạng Việt Nam dưới góc nhìn định chế”, mục đích của chúng tôi là phân tích những đặc điểm căn tính của nhà văn trên mạng điện tử hoặc số hóa. Chúng tôi cũng mô tả sự giao tiếp văn chương qua không gian điện tử và sự khác biệt của cách thức này với cách thức truyền thống. Từ đó, luận văn sẽ làm nổi bật định chế tiếp nhận văn học mạng, nghĩa cách thức mà độc giả tham gia vào quy trình giao tiếp văn chương. 4. Phương pháp nghiên cứu Đề tài chủ yếu dựa trên những tiếp cận xã hội học văn học. Vì thế chúng tôi sử dụng các phương pháp như: 9 Phương pháp lịch sử và so sánh đối chiếu: Sự kết hợp giữa hai phương pháp thao tác này giúp chúng tôi so sánh giữa những hình thức hành văn học theo cách truyền thống và hình thức trên không gian mạng. Phương pháp mô tả, phân tích và thống kê: Những thao tác này sẽ cho phép làm nổi bật các hiện tượng mới trong quá trình xuất bản và lưu hành tác phẩm trên các nền hay các thiết bị điện tử và các mạng xã hội. Bên cạnh những phương pháp thao tác kĩ thuật trên đây, luận văn chủ yếu được nghiên cứu từ viễn cảnh tiếp cận xã hội học văn học. Lối tiếp cận này cho phép chúng tôi thực hiện những phân tích các định chế tham gia vào đời sống văn học mạng: sáng tác, phổ biến tác phẩm, độc giả, cùng với những định chế cận văn học khác. 5. Đóng góp của đề tài Về phương diện thực tiễn, luận văn tiếp bước các công trình đầu tiên ở Việt Nam nghiên cứu một cách chuyên sâu về văn học mạng. Về phương diện lí luận, luận văn góp thêm một cái nhìn mới mẻ về văn học mạng dưới góc nhìn xã hội học văn học, cụ thể là định chế văn học. Về phương diện học liệu, luận văn mong muốn đóng góp phần nhỏ vào việc hình thành một tài liệu tham khảo và khơi gợi những hướng nghiên cứu tiếp theo. 6. Cấu trúc luận văn Chương 1: Mạng xã hội và định chế văn học Ở chương đầu tiên này, chúng tôi giới thiệu khái quát sơ lược định chế văn học, tổng lược các lý thuyết về định chế văn học cũng như cấu trúc định chế trong lý thuyết xã hội học văn học. Thông qua đó, chúng tôi cũng làm rõ những tác động mà Internet, mạng xã hội ảnh hưởng đến con người nói riêng và văn hóa xã hội nói chung. Chúng tôi cũng sẽ trình bày khái quát khái niệm văn học mạng và quá trình phát triển của nó. Chương 2: Sự giao thoa giữa không gian giấy và điện tử Trong chương này chúng tôi sẽ giới thiệu ba tạp chí điện tử như là những phiên bản kép của Tạp chí Sông Hương, Tạp chí Văn nghệ Quân đội và Báo Văn 10 nghệ. Mục đích để chứng minh vị thế của chúng trong đời sống văn hóa nói chung và sự góp phần của các phương tiện này cho việc thực hành văn học số hóa. Chúng tôi phân tích các trang điện tử này như là sự mở rộng hoặc nối dài không gian thực hành văn học trên thiết bị điện tử, nghĩa là sự giao thoa về định chế giữa nền giấy và nền số hóa. Chương 3: Blog và Website văn chương Ở chương cuối, chúng tôi tập trung vào hai loại hình thường gặp trong các hình thái sinh hoạt của không gian Internet. Thứ nhất chúng tôi giới thiệu trang Blog như là không gian sáng tác và giao tiếp văn chương của một nhà văn. Chúng tôi sẽ mô tả cấu trúc, cách thức vận hành và tương tác của nhà văn trên Blog các nhân của mình. Cũng vậy, với trang Website thuần túy văn học, nghĩa không phải là phiên bản kép giống như các tạp chí nêu trên, chúng tôi xem xét sự vận hành của trang Web và các tác nhân tham gia vào không gian đó. 11 Chương 1 MẠNG XÃ HỘI VÀ ĐỊNH CHẾ VĂN HỌC 1.1. Sơ lược về định chế văn học 1.1.1. Tiếp cận định chế trong lý thuyết xã hội học văn học Lý thuyết định chế là một nhánh trong hệ hình chung của xã hội học văn học. Bên cạnh xã hội học về trường với mục đích tìm hiểu một nền văn học cụ thể với các yếu tố đặc trưng, chúng ta không thể không nhắc đến một cách tiếp cận khác, tiếp cận định chế văn học. Nhìn từ góc độ xã hội học, định chế có nhiều định nghĩa khác nhau. Theo từ điển Việt – Việt: “Định chế là toàn bộ quy định có tính chất pháp lí đối với một vấn đề nhất định”. Theo Đào Duy Anh trong “Hán Việt từ điển giản yếu” định nghĩa: Định chế là “chế độ đã nhất định từ trước”, tức là một hệ thống hay một chế độ đã được thiết lập, đã được định sẵn. Émile Durkheim coi định chế là “tất cả các niềm tin và phương cách ứng xử do tập thể thiết lập”, và do đó, xã hội học chính là môn “khoa học về các định chế, về sự hình thành và sự vận hành của chúng” (É. Durkheim, 1895). Cũng theo một cách nhìn mới, Cao Huy Thuần cho rằng định chế là “một quá trình biện chứng” bao hàm cả cái “đã được định chế” (institué) lẫn cái “đang định chế (instituant): “Định chế không phải là một tổng thể đã hoàn thành, có cấu trúc mạch lạc, bền vững, mà là một cái gì đang hoàn thành, luôn luôn đang hoàn thành. Đó không phải là một “sự vật”, mà là một “thực tiễn” (Cao Huy Thuần, Định chế: cái “đã” và cái “đang” (Tạp chí thời đại, số 5, 2001). Có thể hiểu định chế được định hình theo thời gian, là tổng hòa các mối quan hệ xã hội cũng như những chuẩn mực ứng xử mà xã hội đã thừa nhận. Trong công trình của mình Berger và Luckmann, “Sự định chế hóa diễn ra mỗi khi có một sự điển hình hóa” hỗ tương đối với những hành động đã - đượctập - quán - hóa của một số loại điển hình tác nhân nào đó” (Trần Hữu Quang, 2017). Điều quan trọng ở đây là sự điển hình hóa không chỉ diễn ra đối với các hành động, mà kể cả đối với các tác nhân. Mỗi định chế đều có sở tính (historicity) của nó. Vì thế, Berger và Luckman nhấn mạnh rằng “sẽ không thể 12