Tài liệu Luận văn thạc sĩ lâm nghiệp đánh giá tác động xã hội của công tác quản lý rừng tại công ty lâm lâm nghiệp nam nung tỉnh đăk nông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY NGUYÊN =======
======= VŨ MINH KHÔI ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG Xà HỘI CỦA CÔNG TÁC QUẢN LÝ RỪNG TẠI CÔNG TY LÂM NGHIỆP NAM NUNG TỈNH ĐĂK NÔNG LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP Buôn Ma Thuột - 2009 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY NGUYÊN -------------------------------------------- VŨ MINH KHÔI ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG Xà HỘI CỦA CÔNG TÁC QUẢN LÝ RỪNG TẠI CÔNG TY LÂM NGHIỆP NAM NUNG TỈNH ĐĂK NÔNG Chuyên ngành: Lâm học Mã số: 60.62.60 LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. Võ Đại Hải Buôn Ma Thuột - Năm 2009 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam ñoan: Luận văn “Đánh giá tác ñộng xã hội của công tác quản lý rừng của Công ty lâm nghiệp Nam Nung tỉnh Đak Nông” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong luận văn ñược sử dụng trung thực. Kết quả nghiên cứu ñược trình bày trong luận văn này chưa ñược công bố tại bất cứ công trình nào khác Buôn Ma Thuột, tháng 6 năm 2009 Tác giả ii LỜI CẢM ƠN Luận văn này ñược hoàn thành tại Khoa Nông lâm - Trường Đại học Tây Nguyên theo chương trình ñào tạo Cao học Lâm nghiệp khoá I, giai ñoạn 2006 - 2009. Trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn, tác giả ñã nhận ñược sự quan tâm, giúp ñỡ của Khoa Sau ñại học, khoa Nông lâm - Trường Đại học Tây Nguyên, Sở Nông nghiệp & PTNT tỉnh Đăk Nông, nhân dịp này tác giả xin chân thành cảm ơn về sự giúp ñỡ quí báu ñó. Trước hết, tác giả xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành tới TS. Võ Đại Hải - người hướng dẫn khoa học, ñã tận tình hướng dẫn, giúp ñỡ tác giả trong suốt thời gian thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn Khoa Sau Đại học - Trường Đại học Tây Nguyên ñã tạo mọi ñiều kiện giúp ñỡ tác giả trong thời gian học tập cũng như hoàn thành luận văn. Tác giả xin cảm ơn UBND, Sở NN & PTNT tỉnh Đăk Nông ñã tạo mọi ñiều kiện thuận lợi cho tác giả học tập và triển khai ñề tài nghiên cứu. Xin cảm ơn Công ty Lâm nghiệp Nam Nung ñã cung cấp những thông tin, tư liệu cần thiết cũng như tạo ñiều kiện cho tác giả thu thập số liệu ngoại nghiệp phục vụ cho luận văn. Cuối cùng tác giả xin chân thành cảm ơn các ñồng nghiệp, bạn bè gần xa và người thân trong gia ñình ñã giúp ñỡ, ñộng viên tác giả trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn. Buôn Ma Thuột, tháng 6 năm 2009 Tác giả iii Môc Lôc Trang §Æt vÊn ®Ò......................................................................................................................1 Ch−¬ng I: Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu..................................................3 1.1. Trªn thÕ giíi...............................................................................................3 1.1.1. §¸nh gi¸ t¸c ®éng x· héi cña c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt l©m nghiÖp.........3 1.1.2 Nghiªn cøu vÒ qu¶n lý rõng bÒn v÷ng.....................................................5 1.1.3. C¸c chÝnh s¸ch thu hót ng−êi d©n tham gia vµo c«ng t¸c qu¶n lý rõng..6 1.1.4. C¸c gi¶i ph¸p t¨ng c−êng qu¶n lý rõng bÒn v÷ng..................................8 1.2. ë ViÖt Nam.................................................................................................9 1.2.1. §¸nh gi¸ t¸c ®éng x· héi cña c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt l©m nghiÖp.........9 1.2.2. Nghiªn cøu vÒ qu¶n lý rõng bÒn v÷ng..................................................11 1.2.3. C¸c chÝnh s¸ch thu hót ng−êi d©n tham gia vµo c«ng t¸c qu¶n lý rõng.........13 1.2.4. C¸c gi¶i ph¸p nh»m t¨ng c−êng qu¶n lý rõng bÒn v÷ng.......................15 1.3. NhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ chung.....................................................................17 Ch−¬ng 2: Môc tiªu, ®èi t−îng, ph¹m vi, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu.....................................................................................................................18 2.1. Môc tiªu ®Ò tµi..........................................................................................18 2.2. §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu.............................................................18 2.3. Néi dung nghiªn cøu................................................................................19 2.4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu...........................................................................20 2.4.1. Quan ®iÓm nghiªn cøu vµ c¸ch tiÕp cËn...............................................20 2.4.2. Ph−¬ng h−íng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò...........................................................21 2.4.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ............................................................23 Ch−¬ng III: §iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi khu vùc nghiªn cøu..................................................................................................................27 3.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn....................................................................................27 3.1.1. VÞ trÝ ®Þa lý...........................................................................................27 3.1.2. §Þa h×nh................................................................................................27 iv 3.1.3. §Êt ®ai..................................................................................................28 3.1.4. KhÝ hËu.................................................................................................28 3.1.5. Thñy v¨n...............................................................................................28 3.1.6. Tµi nguyªn rõng....................................................................................29 3.2. §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi.........................................................................30 3.2.1. D©n sè, d©n téc vµ lao ®éng..................................................................30 3.2.2. C¬ së h¹ tÇng, y tÕ, gi¸o dôc.................................................................32 3.3. NhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ chung.....................................................................33 Ch−¬ng 4: KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn..............................................35 4.1. §¸nh gi¸ t×nh h×nh ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh vµ QLBVR cña c«ng ty l©m nghiÖp Nam Nung............................................................................35 4.1.1. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ c¬ cÊu tæ chøc cña C«ng ty............................35 4.1.2. Tµi nguyªn rõng....................................................................................40 4.1.3. Ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh............................................................43 4.1.4. T×nh h×nh qu¶n lý b¶o vÖ rõng..............................................................54 4.2. §¸nh gi¸ t×nh h×nh giao ®Êt l©m nghiÖp, kho¸n QLBVR t¹i C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung ..........................................................................56 4.2.1. §¸nh gi¸ t×nh h×nh giao ®Êt l©m nghiÖp trªn ®Þa bµn............................56 4.2.2. §¸nh gi¸ t×nh h×nh giao kho¸n QLBVR t¹i C«ng ty............................59 4.3. §¸nh gi¸ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung vµ ®Þa ph−¬ng................................................................................................................................62 4.3.1. Nh÷ng ho¹t ®éng hç trî cña C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung ®èi víi ®Þa ph−¬ng ..............................................................................................62 4.3.2. Nh÷ng ho¹t ®éng cña ®Þa ph−¬ng hç trî C«ng ty.................................73 4.4. §¸nh gi¸ møc ®é phï hîp c¸c tiªu chuÈn x· héi trong QLRBV ë C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung........................................................................76 4.4.1. Tiªu chuÈn quèc gia vÒ qu¶n lý rõng bÒn v÷ng vµ nh÷ng tiªu chÝ vÒ x· héi...76 4.4.2. §¸nh gi¸ møc ®é phï hîp c¸c tiªu chÝ x· héi ë C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung................................................................................................83 v 4.5. §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p vµ c¸c c«ng viÖc −u tiªn nh»m thóc ®Èy QLRBV vµ bÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi ë C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung....................89 4.5.1. Ph©n tÝch ®iÓm m¹nh, ®iÓm yÕu, c¬ héi vµ th¸ch thøc vÒ t¸c ®éng x· héi ë C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung.................................................89 4.5.2. §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p nh»m thóc ®Èy qu¶n lý rõng bÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi t¹i C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung........................................91 4.5.3. §Ò xuÊt c¸c c«ng viÖc −u tiªn...............................................................97 Ch−¬ng V: KÕt luËn, tån t¹i vµ kiÕn nghÞ........................................................98 5.1. KÕt luËn....................................................................................................98 5.2. Tån t¹i.....................................................................................................101 5.3. KiÕn nghÞ................................................................................................102 Tµi liÖu tham kh¶o.........................................................................................103 PhÇn phô lôc Phô lôc 1: Danh s¸ch mét sè ng−êi chñ yÕu ®· tham gia pháng vÊn, trao ®æi Phô lôc 2 : Tæ chøc bé m¸y c«ng ty hiÖn nay Phô lôc 3: C¸c th«ng tin, sè liÖu cÇn thu thËp t¹i C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung Phô lôc 4: Th«ng tin, Sè liÖu cÇn thu thËp ë c¸c x· Phô lôc 5: §Ò c−¬ng Pháng vÊn hé gia ®×nh vi Danh môc c¸c b¶ng B¶ng Tªn b¶ng Trang 3.1 Dân số 2 xã trên ñịa bàn công ty lâm nghiệp Nam Nung quản lý 30 3.2 Các dân tộc trên ñịa bàn công ty lâm nghiệp Nam Nung quản lý 31 3.3 Tình hình lao ñộng 2 xã trên ñịa bàn Công ty lâm nghiệp Nam Nung Tæng sè c¸n bé l©m tr−êng chia theo tr×nh ®é chuyªn m«n C¬ cÊu tæ chøc vµ ®éi ngò c¸n bé c«ng ty l©m nghiÖp Nam Nung HiÖn tr¹ng sö dông ®Êt vµ tµi nguyªn rõng cña C«ng ty Tr÷ l−îng rõng c«ng ty l©m nghiÖp Nam Nung theo nhãm cÊp kÝnh KÕt qu¶ ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña C«ng ty l©m nghiÖp Nam Nung giai ®o¹n 2004 - 2006 KÕ ho¹ch thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt giai ®o¹n 2007 - 2010 KÕ ho¹ch trång cao su, trång rõng giai ®o¹n 2007 - 2010 KÕ ho¹ch nu«i d−ìng rõng giai ®o¹n 2007 - 2010 KÕ ho¹ch lµm giµu rõng giai ®o¹n 2007 - 2010 KÕ ho¹ch khoanh nu«i rõng giai ®o¹n 2007 - 2010 Dù kiÕn khai th¸c gç giai ®o¹n 2007 - 2010 Dù kiÕn khai th¸c l©m s¶n phô (Lå «) Thèng kª c¸c cuéc häp c«ng t¸c QLBVR vµ PCCCR Thèng kª diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp ®· giao trªn ®Þa bµn x· N©m Nung Thèng kª diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp ®· giao trªn ®Þa bµn x· N©m N§ir 32 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 4.12 4.13 4.14 4.15 4.16 4.17 4.18 4.19 4.20 4.21 4.22 4.23 Thèng kª diÖn tÝch giao kho¸n QLBVR TiÒn ñng hé x©y nhµ t×nh nghÜa Hç trî x©y dùng §Ëp §¨k viªng Hç trî x©y dùng ®−êng giao th«ng n«ng th«n vµ ®−êng ®iÖn cao thÕ Tiªu chuÈn 2 - tiªu chÝ - chØ sè vÒ mÆt x· héi Tiªu chuÈn 3 - tiªu chÝ - chØ sè vÒ mÆt x· héi Tiªu chuÈn 4 - tiªu chÝ - chØ sè vÒ mÆt x· héi KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ møc ®é phï hîp c¸c chØ sè x· héi ë C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung theo tiªu chuÈn 2 FSC ViÖt Nam 4.24 KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ møc ®é phï hîp c¸c chØ sè x· héi ë C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung theo tiªu chuÈn 3 FSC ViÖt Nam 38 39 40 42 46 49 50 51 52 52 53 53 55 57 57 59 68 68 69 79 80 81 83 84 vii 4.25 KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ møc ®é phï hîp c¸c chØ sè x· héi ë C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung theo tiªu chuÈn 4 FSC ViÖt Nam 4.26 Ph©n tÝch ®iÓm m¹nh, ®iÓm yÕu, c¬ héi vµ th¸ch thøc vÒ t¸c ®éng x· héi ë C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung 4.27 C¸c biÖn ph¸p kh¾c phôc c¸c chØ sè cßn tån t¹i trong tiªu chuÈn 2 cña FSC ViÖt Nam: "QuyÒn vµ tr¸ch nhiÖm sö dông ®Êt" 4.28 C¸c biÖn ph¸p kh¾c phôc c¸c chØ sè cßn tån t¹i trong tiªu chuÈn 3 cña FSC ViÖt Nam: "QuyÒn cña ng−êi d©n së t¹i" 4.29 C¸c biÖn ph¸p kh¾c phôc c¸c chØ sè cßn tån t¹i trong tiªu chuÈn 2 cña FSC ViÖt Nam: "Quan hÖ céng ®ång vµ quyÒn cña c«ng d©n" 86 89 91 91 92 viii DANH MôC C¸C Ký HIÖU Vµ Tõ VIÕT T¾T TT Ký hiÖu Gi¶i thÝch 1 3 4 5 6 7 8 10 12 13 14 15 16 BVR CCR §KTN, KT-XH ESIA FAO FSC NWG KHKT NN & PTNT QLR QLBVR QLRBV PCCCR B¶o vÖ rõng Chøng chØ rõng §iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi §¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng vµ x· héi Tæ chøc n«ng l−¬ng thùc thÕ giíi Héi ®ång qu¶n trÞ rõng Tæ c«ng t¸c quèc gia Khoa häc kü thuËt N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n Qu¶n lý rõng Qu¶n lý b¶o vÖ rõng Qu¶n lý rõng bÒn v÷ng Phßng ch¸y ch÷a ch¸y rõng 18 UBND Uû ban nh©n d©n 19 GEF Quü m«i tr−êng toµn cÇu 20 ITTO Tæ chøc gç nhiÖt ®íi quèc tÕ 21 XDCB X©y dùng c¬ b¶n 22 PRA §¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia 23 RBTC Rõng b¶o tån cao 24 RRA §¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n 25 SWOT §iÓm m¹nh, ®iÓm yÕu, c¬ héi, th¸ch thøc 26 VACR V−ên, ao, chuång, ruéng ix danh môc c¸c h×nh ¶nh H×nh Tªn h×nh 2.1 Ph−¬ng h−íng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò 2.2 Pháng vÊn c¸n bé x· vµ c«ng nh©n C«ng ty Trang 22 25 2.3 S¬ ®å c¸c b−íc thùc hiÖn nghiªn cøu 26 4.1 4.2 V¨n phßng C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung Rõng trång cao su cña C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung 36 41 4.3 Rõng trång thö nghiÖm c©y l¸ réng C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung Rõng trång Xoan ta C«ng ty L©m nghiÖp Nam Nung Ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng tham gia c¸c dù ¸n trång Cao su cña C«ng ty 44 4.4 4.5 45 64 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Trong giai ñoạn hiện nay QLRBV (Quản lý rừng bền vững) ñược ñặt ra như là một yêu cầu cấp thiết với mỗi quốc gia và cộng ñồng quốc tế. Đầu thập kỷ 90 của thế kỷ XX, nhờ sáng kiến của những người sử dụng và kinh doanh gỗ về việc chỉ buôn bán và sử dụng gỗ có nguồn gốc từ các khu rừng ñã ñược quản lý bền vững, từ ñó một loạt các tổ chức QLRBV ñã ra ñời và có phạm vi hoạt ñộng khác nhau trên thế giới như Montreal, ITTO, Pan - European, Africal Timber Organization Initiative, CIFOR và FSC, trong ñó chứng chỉ FSC là có uy tín và có phạm vi áp dụng rộng rãi nhất. Hợp tác lâm nghiệp trong khối ASEAN cũng chủ yếu xoay quanh chủ ñề QLRBV với 2 lý do: một là xu hướng mất rừng của các nước ñang phát triển do áp lực dân số, lương thực, khai thác trái phép, cháy rừng,... hai là bị thị trường thế giới từ chối dần việc nhập khẩu nếu ñồ gỗ không có chứng chỉ QLRBV. Ở Việt Nam, trong nửa thế kỷ từ năm 1945 ñến 1990 diện tích rừng liên tục giảm từ 14,3 xuống 9,2 triệu ha, ñộ che phủ rừng là 27,2% mà lý do chính là do quản lý và sử dụng rừng không bền vững. Từ sau năm 1992 thông qua các chương trình lớn như 327 và sau ñó là dự án 661, gần 3 triệu ha rừng ñã ñược phục hồi, góp phần thúc ñẩy ngành lâm nghiệp phát triển và cân bằng môi trường sinh thái cho ñất nước. Theo kết quả kiểm kê rừng công bố ngày 27/8/2007 của Bộ Nông nghiệp và PTNT thì ñến hết ngày 31/12/2006 diện tích rừng nước ta ñã tăng lên là 12,874 triệu ha với ñộ che phủ là 38,0%. Để giữ ñược diện tích rừng hiện có và phát triển thêm vốn rừng thì QLRBV là một yêu cầu rất cần thiết ở nước ta. Trong Chiến lược Phát triển Lâm nghiệp quốc gia giai ñoạn 2006 - 2020 ghi rõ: Đẩy mạnh xây dựng thương hiệu và cấp chứng chỉ rừng cho các mặt hàng xuất khẩu; Nâng cấp năng lực quản lý cho chủ rừng, xây dựng các tiêu chuẩn và cấp chứng chỉ rừng, mục tiêu ñến năm 2020 ít nhất 30% diện tích rừng sản xuất ñược cấp chứng chỉ rừng. Chương trình Quản lý và phát triển bền vững - một trong 5 2 chương trình trọng ñiểm quốc gia về lâm nghiệp, có vai trò ñặc biệt quan trọng trong việc lần ñầu tiên xác ñịnh cho ñất nước một lâm phận ổn ñịnh 15,6 triệu ha, với 7,8 triệu ha rừng sản xuất, có 30% ñược cấp chứng chỉ QLRBV, cung cấp 22,2 triệu m3 gỗ/năm, kim ngạch xuất khẩu 7,8 tỷ USD vào năm 2020. QLRBV ñòi hỏi phải ñáp ứng bền vững trên cả 3 khía cạnh: kinh tế, xã hội và môi trường, trong ñó yếu tố xã hội ở Việt Nam hiện nay ñang ñược quan tâm nhiều vì nó gắn liền với ñời sống của hàng chục triệu người dân miền núi, gắn với xóa ñói giảm nghèo và chính sách ñầu tư của Chính phủ, ñặc biệt trong bối cảnh Nhà nước ñang có những thay ñổi lớn trong sắp xếp các lâm trường quốc doanh thành các công ty lâm nghiệp tự hạch toán kinh doanh ñộc lập. Công ty Lâm nghiệp Nam Nung, tiền thân là lâm trường Nam Nung những năm trước ñây hoạt ñộng chủ yếu là khai thác rừng tự nhiên, sau ñó chuyển sang trồng rừng phòng hộ và quản lý bảo vệ rừng theo dự án 661. Hiện nay khi chuyển sang cơ chế tự hạch toán kinh doanh Công ty ñang ñứng trước những cơ hội và thách thức mới, ñặc biệt là trong việc thu hút người dân ñịa phương vào quản lý rừng. Đây là một trong những yêu cầu bắt buộc ñối với công tác quản lý rừng bền vững, vì vậy ñánh giá tác ñộng xã hội là một trong những vấn ñề quan trọng hàng ñầu cần phải thực hiện ñể có những bước ñi phù hợp. Xuất phát từ yêu cầu ñó, ñề tài “Đánh giá tác ñộng xã hội của công tác quản lý rừng tại Công ty Lâm Lâm nghiệp Nam Nung tỉnh Đăk Nông” ñặt ra là hết sức cần thiết nhằm giúp Công ty Lâm nghiệp Nam Nung nói riêng và các Công ty Lâm nghiệp/lâm trường có ñiều kiện tương tự tiếp cận và dần ñáp ứng ñược các tiêu chí của Bộ Tiêu chuẩn quốc gia về QLRBV mà trước hết là các tiêu chí xã hội trong ñiều kiện và bối cảnh mới. 3 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1 Trên thế giới 1.1.1. Đánh giá tác ñộng xã hội của các hoạt ñộng sản xuất lâm nghiệp Đánh giá tác ñộng xã hội và môi trường (ESIA) ñang ngày càng ñược tăng cường và áp dụng ở nhiều ngành với mục tiêu ñảm bảo cho các vấn ñề xã hội và môi trường ñược quan tâm thoả ñáng trước khi ñưa ra những lựa chọn ñầu tư quan trọng. Đây là phương tiện phù hợp ñể hỗ trợ quá trình ra quyết ñịnh [3]. Trước những năm 1990, thuật ngữ “ñánh giá dự án” mới chỉ giới hạn ở ñánh giá hiệu quả, chủ yếu là về mặt kinh tế. Từ sau năm 1990 các hoạt ñộng ñánh giá ñã bao gồm cả ñánh giá tác ñộng tức là xem xét các hoạt ñộng của dự án ñó có bền vững không sau khi dự án kết thúc (John et al, 2000). Hiện nay, việc ñánh giá tác ñộng ñược xem như bắt buộc ñối với tất cả các hoạt ñộng ñánh giá, bao gồm tất cả các thay ñổi về sinh thái, văn hoá - xã hội, kinh tế, kỹ thuật, thể chế và chính sách ñem lại bởi các hoạt ñộng của một chương trình, dự án. Đánh giá và giám sát tác ñộng nhằm mục ñích xem xét những thay ñổi ñược mong ñợi có thực sự xảy ra không? có hay không những tác ñộng không ñược mong ñợi nhằm ñiều chỉnh việc quản lý dự án; cung cấp thông tin cần thiết cho quá trình ra quyết ñịnh từ cấp dự án tới cấp ra chính sách [3]. Ở rất nhiều quốc gia ESIA ñược thiết lập như một qui trình lập kế hoạch/phê duyệt chủ yếu chỉ áp dụng cho thiết kế khả thi các dự án phát triển quy mô lớn. ESIA không có mối liên kết cụ thể với bất kỳ một cơ chế phê duyệt hay cấp phép nào, ñiều ñó có nghĩa rằng những kết quả của quy trình ESIA không thể có hiệu lực và khó kiểm soát [36]. Năm 1996 trong báo cáo ñánh giá của Winconsin Woodland, Micheal Luedeke và Jeff Martin (1996) ñã khuyến nghị rằng hoạt ñộng ñánh giá tài chính 4 ñơn thuần chỉ nên sử dụng cho các công ty kinh doanh mà lợi nhuận kinh tế là yếu tố hàng ñầu, còn ñối với các dự án ñầu tư mang nhiều yếu tố xã hội thì nên cân nhắc việc ñánh giá hiệu quả xã hội và môi trường. Tổ chức nghiên cứu cao cấp về phát triển quốc tế Nhật bản (2003) ñã ñề xuất việc ñánh giá tác ñộng không chỉ tập trung so sánh kết quả ñầu ra với ñầu vào của dự án mà còn phải xem xét những ảnh hưởng tiêu cực và tích cực, hiện tại và tương lai, thậm chí là những ảnh hưởng gián tiếp phát sinh từ những ảnh hưởng trực tiếp. Vì vậy, trong quá trình ñánh giá dự án, việc thiết kế phương pháp và câu hỏi nên chia thành các nhóm vấn ñề là chính sách, thể chế - quản lý, kỹ thuật, môi trường, văn hoá - xã hội và kinh tế - tài chính; những tác ñộng ñược phân loại thành 4 nhóm: tích cực/tiêu cực và mong ñợi/không mong ñợi. FAO [45], [46] nhấn mạnh việc ñánh giá hiệu quả xã hội và môi trường khi ñưa ra các báo cáo tham luận về lâm nghiệp xã hội, lâm nghiệp cộng ñồng. Cũng theo FAO [44], một dự án trong lâm nghiệp dù có ñạt ñược hiệu quả tài chính cao nhưng chưa ñạt ñược hiệu quả xã hội (tạo việc làm, tăng thu nhập,...) và hiệu quả môi trường thì không ñược coi là một dự án bền vững. Theo Renard R. [49] việc ñánh giá hiệu quả kinh tế nên tiến hành ñồng thời với các ñánh giá hiệu quả xã hội, hiệu quả môi trường trong ñánh giá các chương trình, dự án lâm nghiệp. Nghị ñịnh thư Kyoto ra ñời và việc thành lập Quĩ môi trường toàn cầu (GEF) càng ñề cao vai trò của việc ñánh giá hiệu quả xã hội và môi trường. Đứng trên phương diện các phương thức canh tác, Walfredo [50] ñã cho rằng: Phương thức canh tác sẽ có những tác ñộng tới kinh tế, sinh thái và xã hội từ ñó sẽ có ảnh hưởng tới tăng trưởng kinh tế, cân bằng sinh thái và phát triển xã hội. Tất cả các mối quan hệ ảnh hưởng này sẽ tác ñộng toàn diện về kinh tế, xã hội, bảo vệ môi trường sinh thái. 5 1.1.2 Nghiên cứu về quản lý rừng bền vững Trong nhiều thập kỷ qua, các nhà khoa học trên thế giới có sự quan tâm ñặc biệt về vấn ñề sử dụng ñất ñai, tài nguyên rừng bền vững. Khái niệm về QLRBV hình thành từ ñầu thế kỷ XVIII, ban ñầu chỉ chú trọng ñến khai thác, sử dụng gỗ ñược lâu dài, liên tục. Cùng với sự tiến bộ của khoa học, kỹ thuật và phát triển kinh tế - xã hội, QLRBV ñã chuyển từ quản lý kinh doanh gỗ sang quản lý kinh doanh nhiều mặt tài nguyên rừng, quản lý hệ thống sinh thái rừng và cuối cùng là QLRBV trên cơ sở các tiêu chuẩn, tiêu chí ñược xác lập chặt chẽ, toàn diện về các lĩnh vực kinh tế, xã hội và môi trường. QLRBV là ñóng góp của công tác lâm nghiệp ñối với sự phát triển, sự phát triển ñó phải mang lại lợi ích kinh tế, môi trường và xã hội, có thể cân bằng giữa nhu cầu hiện tại và tương lai [24]. Vào ñầu thế kỷ 18, các Nhà lâm học Đức như Hartig, GL [52], Heyer, F [53], ñã ñề xuất nguyên tắc sử dụng lâu bền ñối với rừng thuần loài ñều tuổi. Vào thời ñiểm này các nhà khoa học Pháp (Gournand, 1922) và Thụy Sỹ (H. Biolley) cũng ñã ñề ra phương pháp kiểm tra, ñiều chỉnh sản lượng ñối với rừng ñồng tuổi khai thác chọn [51]. Hiện nay ñã có nhiều tổ chức ñưa ra khái niệm QLRBV như Tổ chức Gỗ nhiệt ñới (ITTO), Hiệp ước Helsinki [37], ủy ban Quốc tế về môi trường và phát triển [24],... Các ñịnh nghĩa trên có cách diễn ñạt khác nhau nhưng bao gồm hai vấn ñề chính là quản lý rừng ổn ñịnh bằng các biện pháp phù hợp nhằm ñạt các mục tiêu ñề ra và ñảm bảo sự bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường [23]. Trong giai ñoạn ñầu của thế kỷ XX, hệ thống quản lý rừng ñã tập trung ở nhiều quốc gia, ñặc biệt là những quốc gia ñang phát triển. Vai trò sự tham gia của cộng ñồng trong quản lý rừng không ñược chú ý. Mặc dù trong các quy ñịnh pháp luật thì rừng là tài sản của toàn dân nhưng trên thực tế người dân không hề ñược hưởng lợi từ rừng, vì vậy họ chỉ biết khai thác rừng ñể lấy lâm sản và lấy ñất canh tác phục vụ cho 6 nhu cầu sống của chính họ mà không hề quan tâm ñến xây dựng và bảo vệ vốn rừng. Bên cạnh ñó, cùng với sự phát triển của ngành công nghiệp, nhu cầu lâm sản ngày càng tăng nên trong giai ñoạn này tình trạng khai thác quá mức trở thành nguyên nhân làm suy thoái tài nguyên rừng [34]. Từ giữa thế kỷ 20 trở lại ñây, khi tài nguyên rừng ở nhiều quốc gia ñã bị giảm sút nghiêm trọng, môi trường sinh thái và cuộc sống của ñồng bào miền núi bị ñe doạ thì phương thức quản lý tập trung như trước ñây không còn thích hợp nữa. Người ta ñã tìm mọi cách cứu vãn tình trạng suy thoái rừng thông qua việc ban bố một số chính sách nhằm thu hút người dân tham gia quản lý và sử dụng tài nguyên rừng bền vững. Phương thức quản lý rừng cộng ñồng xuất hiện ñầu tiên ở Ấn Độ và dần dần biến thái thành các hình thức quản lý khác nhau như lâm nghiệp trang trại, lâm nghiệp xã hội (Nêpan, Thái Lan, Philippines,...) [25]. Do diện tích rừng bị suy thoái và canh tác nông nghiệp không bền vững, FAO (1967 - 1969) ñã quan tâm ñến phát triển nông lâm kết hợp và trong các nghiên cứu của mình ñã ñi ñến thống nhất: áp dụng biện pháp nông lâm kết hợp là phương thức tốt nhất ñể sử dụng ñất rừng nhiệt ñới một cách hợp lý, tổng hợp và nhằm giải quyết vấn ñề lương thực, thực phẩm và sử dụng lao ñộng dư thừa ñồng thời thiết lập cân bằng sinh thái [44]. 1.1.3. Các chính sách thu hút người dân tham gia vào công tác quản lý rừng Nghiên cứu của Ianuskơ K. (1996) cho thấy ñể duy trì ñược hiệu quả, tính ổn ñịnh và bền vững của rừng cần phải giải quyết vấn ñề thị trường tiêu thụ sản phẩm cho các khu rừng trồng kinh tế, trong ñó cần có kế hoạch xây dựng và phát triển các nhà máy chế biến lâm sản với các quy mô khác nhau trên cơ sở áp dụng các công cụ chính sách ñòn bẩy ñể thu hút các thành phần kinh tế tham gia vào phát triển rừng, phương thức canh tác phải gần với kiến thức bản ñịa và ñược người dân áp dụng. Theo Thom R Waggener (2000) ñể phát triển trồng rừng theo hướng sản xuất 7 hàng hoá với hiệu quả kinh tế cao không chỉ ñòi hỏi phải có sự ñầu tư tập trung về kinh tế và kỹ thuật mà còn phải làm sáng tỏ hàng loạt vấn ñề có liên quan ñến chính sách và thị trường. Chính vì vậy ở các nước phát triển như Mỹ, Nhật, Canada,... nghiên cứu về kinh tế lâm nghiệp ở cấp quốc gia hiện nay ñược tập trung vào 2 vấn ñề lớn là thị trường và khả năng cạnh tranh sản phẩm. Liu Jinlong (2004) [47] dựa trên việc phân tích và ñánh giá thực tế ñã ñưa ra một số công cụ chủ ñạo khuyến khích tư nhân phát triển trồng rừng ở Trung Quốc là: i) Rừng và ñất rừng cần ñược tư nhân hoá. ii) Ký hợp ñồng hoặc cho tư nhân thuê ñất lâm nghiệp của Nhà nước. iii) Giảm thuế ñánh vào các lâm sản. iv) Đầu tư tài chính cho tư nhân trồng rừng. v) Phát triển hợp tác trồng rừng giữa các công ty với người dân. Những công cụ mà tác giả ñề xuất tương ñối toàn diện từ quan ñiểm chung về quản lý lâm nghiệp, về ñất ñai, thuế, ñầu tư, cho tới mối quan hệ giữa các công ty và người dân. Đây có thể nói là những ñòn bẩy thúc ñẩy tư nhân tham gia trồng rừng ở Trung Quốc và là những ñịnh hướng cho một số nước khác. Các hình thức khuyến khích trồng rừng cũng ñược nhiều tác giả trên thế giới quan tâm nghiên cứu như Narong Mahannop (2004) [48] ở Thái Lan, Ashadi and Nina Mindawati (2004) [43] ở Indonesia,... Ở các nước Đông Nam Á, 3 vấn ñề ñược xem là quan trọng, khuyến khích người dân tham gia trồng rừng là: i) Quy ñịnh rõ ràng về quyền sử dụng ñất. ii) Quy ñịnh rõ ñối tượng hưởng lợi rừng trồng. iii) Nâng cao hiểu biết và nắm bắt kỹ thuật của người dân. Đây là những vấn ñề mà các nước trong khu vực, trong ñó có Việt Nam ñã và ñang giải quyết ñể thu hút nguồn vốn tư nhân ñầu tư vào trồng rừng. 8 1.1.4. Các giải pháp tăng cường quản lý rừng bền vững Theo thống kê của FAO (2003), trong giai ñoạn 1990 - 1995 ở các nước ñang phát triển ñã có hơn 65 triệu ha rừng bị mất. Tính ñến năm 2000, diện tích rừng toàn thế giới, kể cả rừng tự nhiên và rừng trồng chỉ còn 3.869,455 triệu ha, tỷ lệ che phủ chỉ chiếm 29,6% lãnh thổ [11]. Cộng ñồng quốc tế ñã thành lập nhiều tổ chức, ñề xuất và cam kết nhiều công ước bảo vệ và phát triển rừng như: Chiến lược bảo tồn quốc tế (1980, 1991); Tổ chức gỗ nhiệt ñới quốc tế (ITTO năm 1983); Chương trình hành ñộng của tổ chức Nông lương thực (FAO, 1985); Hội nghị của Liên hợp quốc về môi trường và phát triển (UNCED, Rio de Janeiro, 1992); Công ước về ña dạng sinh học (CBD, 1992); Công ước về chống sa mạc hóa (CCD, 1996); Hiệp ñịnh quốc tế về gỗ nhiệt ñới (ITTA, 1997) [11]. Hiện nay, trên thế giới nhiều nước ñã có các bộ tiêu chuẩn QLRBV cấp quốc gia (Canada, Thụy Điển, Malaysia, Indonesia,...) và cấp quốc tế như tiến trình Helsinki, tiến trình Montreal. Hội ñồng quản trị rừng (FSC) và Tổ chức gỗ nhiệt ñới quốc tế với bộ tiêu chuẩn quản lý rừng ñược vận dụng ở nhiều nước trên thế giới [37]. Hội nghị lần thứ 18 tháng 9/1998 tại Hà Nội, Các nước trong khu vực Đông Nam Á ñã thoả thuận về ñề nghị của Malaysia xây dựng bộ tiêu chí và chỉ số vùng ASEAN về QLRBV (viết tắt là C&I ASEAN). Thực chất C&I ASEAN cũng giống như C&I của ITTO, bao gồm 7 tiêu chí và cũng chia làm 2 cấp quản lý là cấp quốc gia và cấp ñơn vị quản [12]. Theo FSC Newsletter số 4 ngày 04/6/2007, ñã có 818 chứng chỉ QLRBV ñược cấp cho 81 quốc gia với tổng diện tích 90.784.799 ha và 5.646 chứng chỉ chuỗi hành trình (CoC) cấp cho các doanh nghiệp chế biến gỗ tại 78 nước [23], trong ñó những cánh rừng ñầu tiên ở Đông Dương ñược nhận chứng chỉ FSC vào ngày 29/02/2006 là 2 khu rừng tự nhiên ở Trung Lào [Error! Reference source not found.]. 9 1.2 Ở Việt Nam 1.2.1. Đánh giá tác ñộng xã hội của các hoạt ñộng sản xuất lâm nghiệp QLRBV chỉ ñạt ñược khi ñáp ứng ñược 3 yếu tố: kinh tế, môi trường và xã hội. Trong một chừng mực nào ñó, yếu tố xã hội là yếu tố quyết ñịnh, tác ñộng trực tiếp lên các yếu tố khác, ñặc biệt ở nước ta khi cơ chế, chính sách về QLRBV vẫn còn ñang trong quá trình hoàn thiện. Trên thực tế rất nhiều lâm trường hoạt ñộng yếu kém ñối với các vấn ñề xã hội, không giải quyết triệt ñể những bất ñồng giữa lợi ích ñơn vị với lợi ích cộng ñồng. Người dân sống tại khu vực rừng phải chịu ảnh hưởng bởi những tác ñộng tiêu cực trong khi các hoạt ñộng quản lý rừng không thể mang lại lợi ích và ñảm bảo những nhu cầu tối thiểu của họ. Do vậy, việc ñánh giá tác ñộng xã hội nhằm giải quyết các vấn ñề ñặt ra của hoạt ñộng quản lý rừng là vấn ñề cấp thiết trong giai ñoạn hiện nay ñối với mỗi lâm trường [14]. Ở Việt Nam, “ñánh giá tác ñộng” ñược quan tâm chú ý nhiều hơn từ khi ñổi mới, ñặc biệt trong các dự án phát triển; ñánh giá dự án không chỉ ñược ñánh giá qua các chỉ tiêu tài chính mà còn bao gồm cả những tiêu chí về hiệu quả xã hội và môi trường. Tuy nhiên, trong bối cảnh chuyển ñổi sang kinh tế thị trường, ñánh giá hiệu quả kinh tế thường ñược chú trọng hơn. Mặc dù vậy, môi trường và xã hội cũng tác ñộng không nhỏ ñến quá trình sản xuất kinh doanh nhất là trong kinh doanh lâm nghiệp, vì vậy trong giai ñoạn hiện nay ñể QLRBV cần tiến hành ñánh giá cả tác ñộng về kinh tế, môi trường và xã hội. Lại Thị Nhu (2004) khi nghiên cứu “Đánh giá tác ñộng của dự án trồng rừng nguyên liệu ván dăm giai ñoạn 1999 - 2003 của Công ty Lâm nghiệp Thái Nguyên”[26] ñã ñánh giá về các mặt kinh tế, xã hội và môi trường, quá trình ñánh giá có sử dụng các chỉ tiêu dự báo, có sự so sánh các lĩnh vực trước và sau dự án.