Tài liệu Luận văn luận án tiến sĩ tư tưởng tự do tinh thần của f.m.dostoievski và giá trị của nó

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI MAI THỊ HẠNH LÊ TƯ TƯỞNG TỰ DO TINH THẦN CỦA F.M. DOSTOIEVSKI VÀ GIÁ TRỊ CỦA NÓ Ngành: Triết học Mã số: 9.22.90.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Văn Huyên HÀ NỘI- 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các dữ liệu nêu trong luận án là trung thực, những kết luận của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu khoa học nào. Tác giả DANH MỤC CÁC CHỮ VIÊT TẮT CNCS: Chủ nghĩa cộng sản CNTD: Chủ nghĩa tự do CNXHKT: Chú nghĩa xã hội không tưởng Nxb: Nhà xuất bản TDTT: Tự do tinh thần MỤC LỤC Trang 1 MỞ ĐẦU Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN 7 QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu về sự hình thành tư tưởng tự do tinh thần của 7 F.M.Dostoievski 1.2. Tình hình nghiên cứu về nội dung tư tưởng tự do tinh thần của 15 F.M.Dostoievski 1.3.Tình hình nghiên cứu về giá trị của tư tưởng tự do tinh thần của 23 F.M.Dostoievski 1.4. Đánh giá tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra đối với luận 29 án Chương 2: NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI SỰ HÌNH 33 THÀNH TƯ TƯỞNG TỰ DO TINH THẦN CỦA F.M.DOSTOIEVSKI 2.1. Những yếu tố lịch sử- xã hội đương thời ảnh hưởng tới sự hình 33 thành tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski 2.2. Những yếu tố lý luận ảnh hưởng tới sự hình thành tư tưởng tự do 43 tinh thần của F.M.Dostoievski 2.3. Nhân tố chủ quan tác động đến sự hình thành tư tưởng tự do tinh 57 thần của F.M.Dostoievski Chương 3: MỘT SỐ NỘI DUNG CHỦ YẾU TRONG TƯ TƯỞNG 67 TỰ DO TINH THẦN CỦA F.M.DOSTOIEVSKI 3.1. Quan niệm về tự do tinh thần của F.M.Dostoievski 67 3.2. Tự do tinh thần chứa đựng khát vọng con người được là chính mình 72 3.3. Tự do tinh thần là thể phức hợp của chứa đựng sự “giằng xé” giữa 83 các yếu tố nội tâm 3.4. Sự lựa chọn các giá trị của chủ thể hiện sinh để đạt được tự do tinh 88 thần 3.5. Tư tưởng về con đường đạt tới tự do tinh thần Chương 4: GIÁ TRỊ CỦA TƯ TƯỞNG TỰ DO TINH THẦN CỦA 96 107 F.M.DOSTOIEVSKI 4.1. Tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski góp phần phát triển 107 nhận thức về tự do 4.2. Tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski góp phần phát triển 115 xã hội Nga thông qua lựa chọn các giá trị 4.3. Tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski góp phần phát triển 127 nghệ thuật 4.4. Một số hạn chế trong tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski 139 KẾT LUẬN 146 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở bất kỳ thời đại nào, tự do tinh thần (TDTT) và vấn đề TDTT của con người, của xã hội cũng là vấn đề cốt lõi và bức thiết. Nhận thức về vai trò của tinh thần trong xã hội hiện đại càng là vấn đề quan trọng và bức thiết, đặc biệt nhu cầu kinh tế và điều kiện vật chất lấn át đời sống tinh thần, trở thành nhân tố trực tiếp dẫn đến sự khủng hoảng về đời sống tinh thần của con người, của mỗi cộng đồng và của cả nhân loại. Trong thế kỷ XXI, khoa học kỹ thuật phát triển như vũ bão, đặc biệt là cuộc cách mạng công nghệ 4.0, một mặt nâng cao các điều kiện vật chất, tinh thần của con người, song đồng thời nó cũng làm thay đổi, thậm chí xáo trộn đời sống hoạt động của tư duy con người. Hệ giá trị sống được thiết lập mới, nhiều xu hướng giá trị của con người được hình thành. Giá trị vật chất và giá trị tinh thần nhiều khi khó phân biệt. Lựa chọn giá trị đúng đắn và phù hợp với thời đại của mỗi cá nhân là vấn đề hết sức quan trọng đối với hiện tại và tương lai. Nghiên cứu để hiểu đúng bản chất và tầm quan trọng của TDTT vì vậy không chỉ có ý nghĩa lý luận mà cả ý nghĩa thực tiễn của mỗi con người nói riêng, xã hội nói chung. Ở Việt Nam, nghiên cứu tư tưởng triết học về tự do và TDTT đã đạt những thành tựu đáng kể. Tuy vậy, nhận thức, quan niệm về TDTT cho đến nay vẫn chưa thống nhất, nghiên cứu về TDTT nhiều khi còn dè dặt, chưa thật sự đi vào thực tiễn của vấn đề, còn tư duy giản đơn hoặc một chiều, chưa dám nhìn thẳng vào vào sự thật có tính mẫu thuẫn triết học của đời sống tinh thần con người. Điều đó hạn chế rất lớn đến nhận thức và thực tiễn xây dựng đời sống tinh thần của xã hội xã hội chủ nghĩa của chúng ta hiện nay. Nghiên cứu về tự do và TDTT đúng với triết học macxit, cùng với đó là nghiên cứu TDTT trong nhiều trường phái triết học khác nhau trong lịch sử tư tưởng nhân loại, góp phần xóa bỏ sự nghèo nàn trong quan niệm về văn hóa tinh thần và gợi mở, thu hút các nguồn lực tinh thần phát triển đất nước, con người Việt Nam hiện nay. 1 Trong bối cảnh xây dựng đất nước, thời kỳ hội nhập và toàn cầu hóa hiện nay, việc nghiên cứu vấn đề TDTT có lúc bị hiểu nhầm, do sự xuyên tạc, lợi dụng TDTT như là một công cụ, phương cách thực hiện “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch. Vì vậy, để thực hiện định hướng tiến bộ của Đảng ta về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc cần phải nhận thức đúng đắn và phân tích vấn đề TDTT giúp cho sự lựa chọn những giá trị tích cực và tư tưởng của nhân loại bồi đắp và làm phong phú hệ giá trị tốt đẹp của dân tộc Việt Nam. Fiodos Mikhailovich Dostoievski (1821-1881) nhà văn, nhà triết học hiện sinh Nga thế kỷ XIX- người khai sáng những tư tưởng cho chủ nghĩa hiện sinh tại Nga. Tuy vậy, việc nghiên cứu về Dostoievski ở Việt Nam trên phương diện triết học, nhất là sự đánh giá những đóng góp về tư tưởng triết học, trong đó có tư tưởng TDTT của ông còn chưa thật thỏa đáng. Việc nâng cao chất lượng khoa học trong nghiên cứu triết học ở nước ta đòi hỏi nghiên cứu một cách có hệ thống trên tinh thần khoa học nhằm tiếp thu tinh hoa triết học nhân loại, trong đó có tư tưởng TDTT của Dostoievski. Tiếp thu tư tưởng của Dostoievski phù hợp với triết học mac xit, với quan điểm của Đảng về nắm bắt cái mới, có thái độ đúng mực với sự sáng tạo, độc đáo trong mỗi sáng kiến của cá nhân. Tư tưởng của Dostoievski có điểm rất gần gũi với một số ngành như tâm lý học lâm sàng, giáo dục học. Vì vậy, nghiên cứu tư tưởng TDTT của Dostoievski không chỉ góp phần làm rõ giá trị tư tưởng của ông trong triết học mà còn cả trong sự phát triển của các khoa học liên ngành. Việc xây dựng và phát triển con người Việt Nam, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần, bảo tồn, phát huy và phát triển các giá trị tinh thần cho họ là một nhiệm vụ cấp thiết. Bởi vậy, việc nghiên cứu, đánh giá đúng tư tưởng TDTT của Dostoievski sẽ góp phần vào sự nghiệp xây dựng các hệ giá trị con người và văn hóa dân tộc, vào sự nghiệp phát triển văn hóa của dân tộc, đồng thời góp phần phát triển tư tưởng triết học mang tính nhân văn ở Việt Nam. Từ những lý do có tính thiết thực và cấp bách trên, nghiên cứu sinh chọn đề tài: “Tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski và giá trị của nó” để làm luận án tiến sĩ triết học của mình. 2 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích Luận án nghiên cứu, phân tích và khái quát một số nội dung chủ yếu của tư tưởng TDTTtừ góc độ triết học của Dostoievski, trên cơ sở đó phân tích để rút ra những giá trị của tư tưởng TDTT của ông. 2.2. Nhiệm vụ Để đạt mục đích trên, luận án sẽ giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài và xác định những vấn đề đặt ra đối với luận án. Phân tích, làm rõ nhữngyếu tố cơ bản ảnh hưởng đến sự hình thành tư tưởng TDTT của Dostoievski. Phân tích khái quát những nội dung chủ yếu trong tư tưởng TDTT của Dostoievski. - Rút ra những giá trị cơ bản của tư tưởng TDTT của Dostoievski. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1.Đối tượng nghiên cứu Tư tưởng của Dostoievski là rất phong phú được thể hiện ở nhiều khía cạnh và nội dung khác nhau, luận án tập trung nghiên cứu tư tưởng TDTT từ dóc độ triết học của ông. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Tư tưởng của Dostoievski được thể hiện ở nhiều lĩnh vực như văn học, tâm lý học, văn hóa học. Luận án chỉ nghiên cứu tư tưởng TDTT của Dostoievski từ góc độ triết học, qua các tác phẩm văn chương và tài liệu về tiểu sử của ông. Các tác phẩm được nghiên cứu sinh lựa chọn để hoàn thành luận án là các tác phẩm tiêu biểu của ông, thể hiện tư tưởng TDTT của Dostoievski: “Bút ký dưới hầm” (truyện vừa, trích trong tập “Trái tim yếu mềm”), “Lũ người quỷ ám”, “Anh em nhà Caramazov”, “Đầu xanh tuổi trẻ”, “Gã khờ”, “Con bạc”. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về đời sống tinh thần của 3 con người, về văn hóa. Luận án cũng sử dụng những thành quả lý luận của các công trình khoa học nghiên cứu về tư tưởng triết học của Dostoievski trên thế giới. 4.2. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận: Luận án được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể: Phương pháp liên ngành (văn- sử- triết): đối tượng nghiên cứu của luận án là tư tưởng triết học qua các tác phẩm văn học của một nhà văn trong lịch sử. Phương pháp liên ngành văn- sử - triết sẽ đem lại hiệu quả cao. Phương pháp văn học:thông qua văn bản của các tác phẩm tiêu biểu của Dostoievski (tiểu thuyết, bút ký, truyện ngắn...) phân tích hình tượng nhân vật, từ đó khái quát những tư tưởng và TDTT của ông. Phương pháp lịch sử: nghiên cứu từ góc độ văn học sử- lịch sử ra đời của tác phẩm gắn với bối cảnh văn học đương thời (thế kỷ XIX), từ đó khái quát có căn cứ lý luận và thực tiễn những nội dung trong TDTT của đại văn hào Dostoievski. Phương pháp triết học: trên cơ sở cứ liệu lịch sử và văn học của nước Nga thế kỷ XIX, bằng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, NCS xác định được ảnh hưởng của các yếu tố kinh tế, xã hội, chính trị, tôn giáo đối với sự hình thành tư tưởng TDTT của Dostoievski, nhận định các nội dung triết học trong tác phẩm, tìm ra trong các tầng ngữ nghĩa của tác phẩm hàm ý tư tưởng sâu xa của Dostoievski gửi gắm nhân loại thông qua các hình tượng nhân vật. Trong phương pháp triết học, luận án sử dụng phương pháp cụ thể: lịch sửlogic, phân tích-tổng hợp, so sánh khái quát hóa. Phương pháp lịch sử và logic: có vai trò hữu hiệu trong việc khái quát những vấn đề, những nội dung trong tư tưởng TDTT của nhà văn, sự hình thành và nội dung của các tư tưởng đó chỉ được khái quát có căn cứ và thuyết phục trên cơ sở cứ liệu lịch sử và phân tích khách quan của sự vận động logic. Phương pháp phân tích và tổng hợp: Phương pháp phân tích sẽ làm rõ chiều sâu các khía cạnh của nội dung tư tưởng TDTT của Dostoievski. Sự khái quát nội 4 dung tư tưởng đó chỉ được thực hiện bằng sự tổng hợp những kết luận chính xác và thuyết phục khi đã phân tích các sự kiện, hiện tượng, suy nghĩ và hành vi của đối tượng nghiên cứu. Phương pháp so sánh: dùng để so sánh, đối chiếu tư tưởng của Dostoievski với tư tưởng TDTT của các nhà tư tưởng trong quá khứ, bằng phương pháp so sánh, những căn cứ, những giá trị sáng tạo của Dostoievski mới hiện diện rõ ràng và thuyết phục. Phương pháp khái quát hóa: Các kết quả của phân tích và tổng hợp, nghiên cứu sinh sẽ được khái quát hóa để xác định các nội dung đặc sắc trong tư tưởng TDTT cũng như giá trị thời đại của tư tưởng TDTT của Dostoievski. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Luận án đã phân tích, làm rõ những yếu tố ảnh hưởng tới sự hình thành tư tưởng TDTT của Dostoievski, đó là yếu tố lịch sử- xã hội Nga thế kỷ XIX, yếu tố tư tưởng lý luận đương thời như chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp, triết học Khai sáng Anh, Kito giáo Nga; đặc biệt nhân tố chủ quan của bản thân Dostoievski. - Luận án đã phân tích và khái quát được một số nội dung chủ yếu của tư tưởng TDTT của Dostoievski, quan niệm triết học về TDTT, TDTT là một thể phức hợp của sự giằng xé, tư tưởng về sự lựa chọn các giá trị và con đường đạt tới TDTT. - Luận án đã rút ra được một số giá trị quan trọng của tư tưởng TDTT của Dostoievski như: góp phần phát triển nhận thức về tự do; góp phần vào sự tiến bộ xã hội Nga và sự phát triển nghệ thuật; bên cạnh đó nêu được những hạn chế của tư tưởng đó. 6. Ý nghĩa của luận án - Ý nghĩa lý luận Với những kết quảcó được, luận án đã làm rõ, sâu sắc hơn và phong phú thêm tư tưởng triết học của nhà văn- nhà tư tưởng lỗi lạc Nga thế kỷ XIX; cụ thể trong đã từ góc độ triết học đi sâu vào bản chất và khái quát được nội dung cốt lõi của tư tưởng TDTT; làm phong phú và sâu sắc thêm tư tưởng triết học của Dostoievski; khẳng định giá trị tư tưởng đặc sắc của ông về mặt triết học. 5 Luận án góp phần bổ sung nhận thức về con đường phát triển đời sống tinh thần Nga, đồng thời gợi mở về mặt phương pháp luận cho việc nghiên cứu con đường phát triển tinh thần Nga trong thế kỷ mới. - Ý nghĩa thực tiễn Luận án có thể được sử dụng làm nguồn tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu, giảng dạy, học tập ở các cơ quan nghiên cứu, giảng dạy, sáng tạo. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu thành 4 chương, với 16 tiết. 6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu về sự hình thành tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về ảnh hưởng của yếu tố lịch sử- xã hội đến sự hình thành tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski Dostoievski là nhà văn hiện thực đồng thời là một nhà tư tưởng, nhà triết học hiện sinh, tư tưởng của ông không tách khỏi bối cảnh xã hội nước Nga thế kỷ XIX. Nghiên cứu về điều kiện lịch sử- xã hội ảnh hưởng tới sự hình thành tư tưởng TDTT của Dostoievski cần phải nói đến các công trình sau: - Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Tại Nga. năm 1883, sau 2 năm ngày mất của Dostoievski Vladiamir Soloviev đã viết bài“Ba diễn từ tưởng niệm Dostoievski”, về sau, bài này được in trong cuốn sách “Siêu lý tình yêu” (tập 3), (Phạm Vĩnh Cư dịch và tổng hợp, Nxb Tri thức, 2011, tr.81-117). Bài viết thể hiện nhận thức sâu sắc về tư tưởng Dostoievski, chỉ ra đặc điểm tinh thần của nước Nga trong thời đại Alexandre đệ nhị, đó là việc tạo ra “ngoại hình tự nhiên của nước Nga, sự định hình thân thể của nó và, trong đau đớn và bệnh hoạn, bắt đầu một quá trình sinh nở tinh thần” [88, tr.102]. Trong công trình này Soloviev đã chỉ ra rằng, điều kiện địa lý tự nhiên rộng lớn, lịch sử chinh phạt của nước Nga đã ảnh hưởng đến tư tưởng người Nga nói chung, tư tưởng của Dostoievski nói riêng về tự do. Tại Nga, trong những năm đầu thế kỷ XX, Leonid Grossman đã công bố công trình nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của Dostoievski có tên“ĐôxtôiepskiCuộc đời và sự nghiệp”. Sau này cuốn sách được in ra và dịch ra tiếng Việt, (L.Grôxman, Nxb Văn hóa, 2007), với hơn 700 trang của cuốn sách, Grossman đã dành phần lớn cho việc chỉ ra điều kiện lịch sử - xã hội dẫn đến sự xuất hiện tư tưởng tự do của Dostoievski. Đây là công trình đề cập đến những lĩnh vực liên quan 7 đến sự xuất hiện tư tưởng tự do của Dostoievski. Tiếp đó, có nhiều công trình bàn đến nhân tố lịch sử- xã hội ảnh hưởng tới sự hình thành tư tưởng TDTT của Dostoievski của hàng loạt các nhà nghiên cứu Nga và Việt Nam trong thế kỷ XX. Cuốn “Đôxtôiepski- Cuộc đời và sự nghiệp” là công trình tiêu biểu, đã chứa đựng nhiều tư liệu quý hiếm về Dostoievski được Grossman truyền tải thông tin về bối cảnh xã hội, gia đình, môi trường mà Dostoievski làm việc, họat động sau này. Công trình này đã gián tiếp chỉ ra đặc điểm của xã hội Nga thế kỷ XIX, xu hướng sản xuất của phương thức sản xuất phong kiến biến đổi, xuất hiện khuynh hướng sản xuất tư bản, mâu thuẫn giai cấp giữa tư sản và vô sản, giữa địa chủ và nông nô, nông dân Nga ngày càng sâu sắc. Công trình phân tích xu hướng vận động, phát triển của xã hội Nga cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX về biến đổi lực lượng sản xuất vật chất, tồn tại xã hội Nga dẫn đến những biến đổi lớn trong đời sống tinh thần của con người, của xã hội Nga đương thời. Chính sách của Sa hoàng đã tác động mạnh đến sự biến đổi trong đời sống tinh thần của dân chúng Nga. Bối cảnh lịch sử trên và những sự kiện trọng đại trong cuộc đời Dostoievski như ông hội văn chương, hội tuyên truyền, những năm ông bị lưu đày đã ảnh hưởng đến sự hình thành tư tưởng TDTT. Cuốn “Đôxtôiepski- Cuộc đời và sự nghiệp” của Leonid Grossman là công trình chi tiết nhất về hoàn cảnh môi trường sống và tư tưởng ảnh hưởng đối với sự hình thành tư tưởng tự do của Dostoievski. Năm 1923, N.A.Berdyaev (1874-1948) xuất bản cuốn sách viết về Dostoievski tại Pragne (dẫn theo Nguyễn Hữu Hiệu) [15, tr.761]. Cuốn sách sau này được dịch tại Việt Nam bởi Nguyễn Văn Trọng, với tên là: “Thế giới quan của Dostoevsky” của N.A.Berdyaev (Nxb Tri thức, 2017). Đây là công trình nghiên cứu sự vận động về tư tưởng của Dostoievski. Trong công trình này, do mục đích của Berdyaev là phân tích bản chất sự vận động của tư tưởng về tự do của Dostoievski nên ông chỉ đưa ra một vài trình bày về hoàn cảnh sống của Dostoievski. Berdyaev thấy được sự chấn động của Dostoievski sau khi ông được thay hình phạt tử hình bằng án khổ sai. Vì vậy, tác giả cho rằng đây là bước ngoặt nhận thức của Dostoievski dần thay đổi, để rồi sau này ông đề cao Kito giáo. 8 Tập tiểu luận “Về trí thức Nga” của tập thể tác giả (Nxb Tri thức, 2014), là công trình xoay quanh những dữ kiện của lịch sử Nga cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Công trình đánh dấu bước nghiên cứu rõ nét hơn về xã hội Nga, nhất là thông qua nghiên cứu một nhóm người- trí thức Nga, các tác giả đã phân tích tư tưởng của trí thức Nga dưới ảnh hưởng của biến đổi xã hội, tham chiếu tư tưởng của Dostoievski với trí thức Nga thế kỷ XIX. Từ đó, các tác giả đã đánh giá mức độ phản ánh thời đại của Dostoievski trên những chân dung tinh thần của trí thức Nga. - Các công trình nghiên cứu tại Việt Nam: Cuốn “Lịch sử văn học Nga thế kỷ XIX”, (Nguyễn Hải Hà, chủ biên) xuất bản lần đầu tiên năm 1978 tại Nxb Giáo dục, (có bản tái bản của Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2002), đã nghiên cứu rất nhiều vấn đề về lịch sử văn học Nga phản ánh lối sống và tư tưởng dân tộc Nga trong đó chỉ ảnh hưởng của thời đại đến tư tưởng của các nhà văn Nga thế kỷ XIX nói chung và tư tưởng của Dostoievski nói riêng. Cuốn sách của nhà nghiên cứu Nguyễn Trường Lịch với chủ đề: “Khái quát văn học Nga và Lep Tônxtôi” (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 1986) đã phân tích làm rõ bối cảnh văn học Nga trong thế kỷ XIX tác động tới sự nghiệp văn chương của Dostoievski. Công trình chỉ ra sự phức tạp về bối cảnh xã hội Nga tạo ra sự phức tạp về tinh thần, tư tưởng ở nước Nga. Trong đó có sự phức tạp, đa chiều trong tư tưởng của Dostoievski. Trong cuốn sách“Diện mạo triết học phương Tây hiện đại” (2006, Nxb Hà Nội), tác giả Đỗ Minh Hợp đã mô tả nhiều trường phái triết học, nhiều nhà triết học phương Tây hiện đại, trong đó có bàn đến triết học Dostoievski. Về Dostoievski, tác giả đã khái quát điều kiện lịch sử- xã hội dẫn đến sự phát triển của luồng tư tưởng tự do hiện sinh nói chung và tư tưởng triết học của Dostoievski nói riêng. Công trình lớn của nhiều nhà nghiên cứu là cuốn “Lịch sử văn học Nga”, (đồng tác giả Nguyễn Kim Đính, Đỗ Hồng Chung, Nguyễn Hải Hà, Hoàng Ngọc Hiến, Nguyễn Trường Lịch, Huy Liên, Nxb Giáo dục, 2006), xuất bản lần đầu năm 1997 và tái bản nhiều lần. Đây là công trình nghiên cứu sự vận động của các tư tưởng trong văn học Nga. Tại công trình này, tác giả Nguyễn Kim Đính dành trọn 32 trang viết về Dostoievski đã giới thiệu các điều kiện hình thành, nội dung tư 9 tưởng của Dostoievski [11, tr.355-386]. Bài viết của Nguyễn Kim Đính đã chỉ ra giai đoạn vận động lịch sử mà Dostoievski đang sống, đồng thời những biến đổi của tình hình cách mạng tại châu Âu, phong trào đấu tranh của nhân dân Nga đã thúc đẩy khuynh hướng nhận thức về tự do của Dostoievski. Công trình “Đại cương lịch sử triết học phương Tây hiện đại cuối thế kỷ XIX nửa đầu thế kỷ XX” của nhóm tác giả Đỗ Minh Hợp, Nguyễn Anh Tuấn và Nguyễn Thanh, (Nxb Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh, 2008), phân tích cho rằng tư tưởng TDTT của Dostoievski như một vấn đề tiềm năng của triết học hiện sinh. Công trình đã giới thiệu giúp cho giới nghiên cứu nắm bắt một cách tổng thể xã hội phương Tây cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, đồng thời phân tích sâu sắc ảnh hưởng của xã hội đối với triết học hiện sinh nói chung, tư tưởng TDTT của Dostoievski nói riêng. Bài nghiên cứu của Phạm Vĩnh Cư với tựa đề: “Dostoievski- sự nghiệp và di sản”, (Tạp chí Văn học nước ngoài, số 6, 2001), đã luận giải các yếu tố tương tác dẫn đến sự xuất hiện tư tưởng tự do của Dostoievski. Công trình chỉ ra rằng, xu hướng mất tự do, dân chủ của đa số nhân dân Nga ở thế kỷ XIX là điều kiện để Dostoievski bàn tới tự do. Tại trang 145, tác giả viết: “sau này, nhiều năm sống ở Tây Âu, quan sát tận mắt hiện thực xã hội ở những nước đã làm cách mạng tư sản, Dostoievski nhận thấy lý tưởng tự do công bằng bác ái ở đây bị phản bội, quyền lợi của con người lao động không được tôn trọng, các đảng phái chính trị lợi dụng sự tín nhiệm của nhân dân theo đuổi những mục tiêu vị kỷ hẹp hòi của họ” [13,tr.145]. Đặc biệt, công trình này đã lý giải hai lý do làm cho việc Dostoievski thay đổi lập trường chính trị, đó là chính sách mới của AlexandreII và thời gian bị cầm tù ở Syberi giúp Dostoievski hiểu biết, yêu mến quần chúng lao động Nga. Công trình bước đầu lý giải được bản chất của tự do mà Dostoievski đưa ra ở hai giai đoạn (trước và sau những năm 60 của thế kỷ XIX) là khác nhau. Các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước nghiên cứu lịch sử nước Nga vào cuối thế kỷ XIX đã chỉ ra bản chất giả tạo của cuộc cải cách nông nô dẫn tới xuất hiện luồng tư tưởng cấp tiến tại Nga, trong đó có tư tưởng về tự do của Dostoievski. Các công trình đều phân tích và thống nhất đánh giá rằng, những chính sách cai trị của Sa hoàng là kết hợp cải cách và trấn áp. Năm 1825, Nikolai I lên nối 10 ngôi thay Hoàng đế Aleksander I đã phải đối phó với các cuộc nổi dậy. Tiêu biểu là nhóm nhỏ quý tộc và sĩ quan quân đội theo đường lối tự do muốn đưa em trai của Nikolai I, vốn là người theo chủ thuyết dân chủ và ôn hòa, lên làm hoàng đế lập hiến. Lúc này Nikolai I trở nên chuyên chế hơn, trấn áp các cuộc khởi nghĩa. Sự trấn áp của Nikolai I đối với phong trào tự do lại có tác dụng trở lại, kích thích tinh thần tự do của nhân dân Nga trỗi dậy. Trong nhiều nhóm tham gia vào phong trào tự do, nhóm Petrashshevski của Plekhanov đã khiến Dostoievski chịu ảnh hưởng mạnh mẽ và tin theo. Thời kỳ đầu, tư tưởng tự do của Dostoievski mang khuynh hướng tự do chính trị, ông còn tham gia tổ chức đấu tranh đòi tự do, chống lại Sa hoàng. Các công trình trên đã phân tích sự phát triển của chủ nghĩa tư bản nửa cuối thế kỷ XIX, khoa học kỹ thuật đã thúc đẩy mạnh mẽ điều kiện vật chất, kinh tế Nga phát triển về cơ cấu ngành, số lượng hàng hóa làm nảy sinh nhiều nhu cầu về vật chất và tinh thần ở mức độ cao hơn. Các công trình đã chỉ ra tác động của điều kiện lịch sử- xã hội dẫn đến sự phân hóa trong triết học, sự xuất hiện các nhánh hiện sinh và kỹ trị, nhánh kỹ trị luôn tiếp cận vấn đề trên dòng thác của khoa học kỹ thuật, còn nhánh hiện sinh tiếp cận vấn đề từ những biến đổi đa chiều của đời sống con người, đặc biệt là cái bản ngã. Các công trình này đã phân tích điều kiện kinh tế- xã hội mà Dostoievski sống, từ đó chỉ ra rằng: những hạn chế và sự kìm kẹp của chuyên chế phong kiến hay tính lợi ích trong chủ nghĩa tư bản theo khuynh hướng độc quyền đã kích thích tư tưởng tự do và hành động nhằm đạt tới tự do của nhân dân. Một số công trình liên quan đã lý giải sự thay đổi chính sách cai trị của Nga hoàng, biến cố cuộc đời của Dostoievski đã ảnh hưởng tới luồng tư tưởng của ông. Nhiều công trình khác đóng góp quan trọng vào việc luận chứng các điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan tới sự hình thành tư tưởng TDTT của Dostoievski. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về ảnh hưởng của các tư tưởng dẫn đến sự hình thành tư tưởng tự do tinh thần của F.M.Dostoievski Nghiên cứu về khía cạnh này chủ yếu là các công trình của các học giả nước ngoài, tiêu biểu như L.Grossman, Berdyaev, Soloviev, Bakhtin. Công trình đồ sộ của L.Grossman đã phân tích sâu xu hướng ảnh hưởng Kito giáo của Dostoievski; công trình tiêu biểu của Berdyaev đã tập trung đánh giá những tư tưởng ảnh hưởng 11 tới tư tưởng tự do của Dostoievski; một số công trình của Soloviev quan tâm đến hầu hết sự vận động tư tưởng của Dostoievski. - Các công trình nghiên cứu tiêu biểu ở nước ngoài: Cuốn “Triết học của tự do” của N.A.Berdyaev xuất bản lần đầu tiên tại Nxb Con đường ở Nga, năm 1911( bản tiếng Việt tại Việt Nam do Đỗ Minh Hợp dịch, Nguyễn Trọng Chuẩn hiệu đính, Nxb Tri thức, 2015) được giới nghiên cứu ở Việt Nam mới đây đón nhận. Đây là một trong những công trình khảo cứu về bản diện cá nhân và TDTT của chủ nghĩa hiện sinh. Trong công trình này, Berdyaev chỉ ra sự ảnh hưởng của Kito giáo đối với sự hình thành tư tưởng tự do của Dostoievski. Berdyaev đã luận giải sự ảnh hưởng đặc biệt của Kito giáo đối với đời sống tinh thần, khát vọng vươn tới TDTT của con người. Ông cho rằng, giữa lúc mà con người muốn tự do về vật chất và thỏa mãn điều kiện vật chất thì con người vẫn khát khao tự do của Chúa, tự do theo tinh thần Kito giáo. Dostoievski nhận thấy khoa học tạo ra và nhận thức được các dạng vật chất mới, nhưng theo ông, khoa học tự nhiên vẫn còn bất lực trong khi giải thích sáng tỏ thế giới, chưa tạo được niềm tin trấn an con người. Công trình chịu ảnh hưởng nặng nề của lập trường duy tâm tôn giáo nên chưa chỉ ra được đầy đủ nội hàm khái niệm TDTT mà Dostoievski đã đưa ra. Cuốn “Thế giới quan của Dostoevsky” của N.A.Berdyaev, (Nxb Tri thức, 2017) là một trong những cuốn sách có giá trị và được viết sớm về vai trò của Kito giáo đối với sự hình thành tư tưởng tự do và TDTT của Dostoievski. Cuốn “Đôxtôiepxki- Cuộc đời và sự nghiệp” của L.Grossman (đã giới thiệu ở trên) đã phân tích, chứng minh một cách tỉ mỉ những thay đổi trong đời sống tinh thần của Dostoievski. Trong cuốn này, Grossman đã sử dụng nhiều tư liệu quý để minh chứng, luận giải từ cuốn “Hồi ức về F.M.Dostoievski của Soloviev”, xuất bản năm 1881. Công trình cũng đã nêu ảnh hưởng của tư tưởng XHCNKT và Kito giáo đối với Dostoievski. Công trình dẫn nhập nhiều tư liệu quý về ảnh hưởng tư tưởng XHCN đối với Dostoievski. Trong 68 trang của công trình, (từ trang 103 đến trang 171), Grossman đã chỉ ra sự chuyển hướng tư tưởng của Dostoievski vào khoảng những năm 40 của thế kỷ XIX. Dostoievski gặp gỡ Belinski, tìm hiểu tư tưởng dân chủ và xã hội, theo nhóm Petrashshevski, chịu ảnh hưởng của CNXHKT mà Fuorier 12 xây dựng nên. Tuy nhiên, công trình này chỉ dừng ở việc phân tích giai đoạn đầu hình thành tư duy về tự do của Dostoievski, chưa chú ý đến tư duy về tự do của Dostoievski ở giai đoạn sau. Trong khi, ở giai đoạn sau (tức là từ thập niên 60 trở đi) những biến cố cuộc đời khiến Dostoievski chịu ảnh hưởng Kito giáo sâu sắc, đấy mới là giai đoạn thể hiện rõ nhất tư tưởng TDTT của Dostoievski. Trong thập niên đầu thế kỷ XX, L.Shestov đã có bài đầu tiên chỉ ra ảnh hưởng của Kito giáo đối với Dostoievski, đó là bài: “Dostoievski và Nietzsch”, (dẫn theo Nguyễn Hữu Hiệu), [15, tr.777]. Hai công trình lớn và tiêu biểu của L.Grossman và N.A.Berdyaev có cách tiếp cận vấn đề khác nhau. Nếu như Grossman nhận thấy vai trò của Fuorier và các nhà CNXHKT thì Berdyaev nhận thấy ảnh hưởng của Kito giáo đối với sự xuất hiện tư tưởng TDTT của Dostoievski. Grossman liệt kê hầu hết các sự kiện về cuộc đời của Dostoievski trong những năm 40, 50 của thế kỷ XIX, để nói rõ sức ảnh hưởng của trào lưu CNXHKT đối với Dostoievski, còn Berdyaev chú trọng đến mức độ ảnh hưởng của Kito giáo đối với Dostoievski. - Các công trình tiêu biểu ở trong nước: Công trình “Triết học hiện sinh” của tác giả Trần Thái Đỉnh xuất bản lần đầu tiên tại Nxb Thời mới ở Sài Gòn năm 1967, bản tái bản của Nxb Tri thức, 2008). Tác giả chú trọng làm rõ hơn vấn đề hiện sinh, ông cho rằng, sự hình thành tư duy tự do hiện sinh chính là khởi nguồn từ Kant với những tri thức tiên nghiệm. Tuy nhiên, tác giả chưa làm rõ quan điểm này ở trường hợp của Dostoievski. Trong cuốn sách: “Lịch sử văn học Nga”, (đã giới thiệu trên) có một phần trình bày về Dostoievski của Nguyễn Kim Đính. Tác giả Nguyễn Kim Đính đã chỉ ra rằng, Dostoievski ảnh hưởng tư tưởng của các bậc tiền bối vốn là những nhà văn, nhà thơ lớn như: W.Shakespear (1564-1616), A.S.Pushkin (1799-1837), N.V.Gogol (1809-1852), H.Balzac (1799-1850), V.Hugo (1802-1885). Tài liệu này là cơ sở để tác giả luận án vận dụng đối sánh bước phát triển về tư tưởng triết học của Dostoievski trong giới văn sĩ. 13 Trong các công trình nghiên cứu về tiền đề tư tưởng đối với sự hình thành tư tưởng TDTT của Dostoievski, cuốn “Thế giới quan của Dostoevsky”, (Nxb Tri thức, 2017), của Berdyaev là công trình phân tích chi tiết và sâu sắc về ảnh hưởng của chính thống giáo đối với Dostoievski; ở đây tác giả đưa ra những đánh giá thuyết phục về sự kế thừa tư tưởng của Dostoievski từ chính thống giáo Nga. Các công trình nghiên cứu trên đã phân tích bước ngoặt quan trọng trong tư tưởng TDTT của Dostoievski, từ tự do chính trị, Dostoievski đã chuyển sang coi tự do tinh thần Kito.Tuy nhiên, các công trình kể trên chưa làm rõ được bản chất và nguyên nhân sự chuyển biến tư tưởng tự do của Dostoievski, từ chỗ mong ước xây dựng một xã hội lý tưởng với nhiều phúc lợi về vật chất, đến tư tưởng TDTT, đề cao lối sống hiện sinh, ngầm phê phán những lối tư duy, phi nhân tính, phi thực tế. 1.1.3. Tình hình nghiên cứu về nhân tố chủ quan ảnh hưởng tới sự hình thành tư tưởng tự do tinh thần của Dostoievski - Các công trình ở nước ngoài: Cuốn “Thế giới quan của Dostoevsky” được Berdyaev xuất bản từ năm 1923 tại Nga và mới xuất bản lần đầu bằng tiếng Việt tại Việt Nam (Nxb Tri thức, 2017) đã chỉ ra một số nét về sự khác biệt của nhân cách Dostoievski, căn bệnh của ông, lòng tốt và cả thói phiêu lưu mạo hiểm của ông đã ảnh hưởng tới sự hình thành tư tưởng TDTT của ông ra sao. Trong cuốn: “Dostoievski- những tiếp cận từ nhiều phía” (Trung tâm khoa học xã hội và nhân văn quốc gia, Viện thông tin KHXH, (1998) có bài viết: “Dostoievski và số phận nước Nga” của Volgin [96,tr.62-68]. Bài viết phân tích nhân tố chủ quan của Dostoievski đối với sự hình thành tư tưởng của ông. Một số bài viết trích từ cuốn sách trên là những công trình chỉ ra sự vận động trong tư tưởng của Dostoievski nói chung, tư tưởng TDTT của ông nói riêng. Cuốn “Đốtxtôiepxki- Cuộc đời và sự nghiệp, ( Leonid Grossman, Nxb Văn hóa, 2007) đã chuyển tải nhiều tư liệu quý hiếm về gia đình của Dostoievski. Công trình chỉ ra những áp lực trong môi trường gia đình, chủ yếu là sự thô lỗ, tàn bạo của người cha đã tạo nên tính cách cậu bé Dostoievski ít nói, nhút nhát. Tác giả của 14 công trình này đã liệt kê các chi tiết quan trọng như: Dostoievski từng bị thay thế bản án tử hình bằng việc đi đày, ông bị bệnh động kinh nên sống biệt lập, thường suy tưởng, chiêm nghiệm, chịu đựng giày vò. Tuy vậy, cuốn sách này còn hạn chế khi luận chứng cho tư tưởng tự do, phần lớn được viết dưới dạng liệt kê, kể lại toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp của Dostoievski. - Một số công trình ở Việt Nam: Bài viết “Dostoievski- sự nghiệp và di sản” của Phạm Vĩnh Cư, (Tạp chí Văn học nước ngoài, số 6, 2001) đã trình bày khái quát những nhân tố tác động đến sự hình thành tư tưởng của Dostoievski như hoàn cảnh gia đình, nhân tố chủ quan của Dostoievski. Công trình cũng chỉ ra hai lý do dẫn đến sự thay đổi thế giới quan của Dostoievski vào những năm sáu mươi của thế kỷ XIX đó là bệnh tật và việc ông trải nghiệm cuộc sống tử tù. Những nghiên cứu về cuộc đời của Dostoievski đã chỉ ra những ảnh hưởng đến sự hình thành tư tưởng TDTT của ông, đặc biệt là các cuộc chơi bạc và tình yêu của Dostoievski dành cho cô thư ký Anna. Những nghiên cứu trên đây mới chỉ mang tính gợi mở, mới chỉ thấy được một góc độ ảnh hưởng nào đó của tư tưởng nhân loại đối với tư tưởng Dostoievski, chưa làm rõ được hết mức độ ảnh hưởng đối với sự ra đời tư tưởng TDTT trong hệ thống các tác phầm của F.M.Dostoievski. 1.2. Tình hình nghiên cứu về nội dung tư tưởng tự do tinh thần của Dostoievski Cho đến nay có rất nhiều các công trình bàn đến tự do. Bởi vì, tự do là khát vọng của loài người. Triết học lấy con người làm đối tượng nghiên cứu nên trong lịch sử triết học nhiều tác giả bàn về tự do như: E. Kant, Hegel, F.Engels, C.Marx và rất nhiều chính trị gia khác cũng bàn về vấn đề này. Cùng và sau Dostoievski có thể kể đến một số công trình mới, nổi bật bàn về tự do. - Những nghiên cứu về vấn đề tự do, TDTT: Trong số rất nhiều công trình bàn về tự do, có công trình nổi bật của John Stuart Mill là “Bàn về tự do”, xuất bản bằng lần đầu bằng tiếng Anh năm 1859, ( Nxb Tri thức, 2005) là công trình được nhiều người đọc quan tâm, nghiên cứu và 15