Tài liệu Luận văn châu văn uyên tỉnh lạng sơn nửa đầu thế kỉ xix

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––– NGUYỄN VĂN ĐẬM CHÂU VĂN UYÊN TỈNH LẠNG SƠN NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX LUẬN VĂN THẠC SĨ NHÂN VĂN THÁI NGUYÊN - 2017 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––– NGUYỄN VĂN ĐẬM CHÂU VĂN UYÊN TỈNH LẠNG SƠN NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX Chuyên ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 60.22.03.13 LUẬN VĂN THẠC SĨ NHÂN VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS ĐÀM THỊ UYÊN THÁI NGUYÊN - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liê ̣u, kế t quả nghiên cứu trong luâ ̣n văn là trung thực. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Văn Đậm i LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Đàm Thị Uyên đã tận tình hướng dẫn tôi hoàn thiện công trình này. Tôi xin chân thành cảm ơn trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, Ban chủ nhiệm khoa Lịch sử, khoa Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. Tôi xin chân thành cảm ơn Thư viện tỉnh Lạng Sơn, Sở văn hóa tỉnh Lạng Sơn, Bảo tàng tỉnh Lạng Sơn, Cục thống kê tỉnh Lạng Sơn, Ủy ban nhân dân huyện Văn Lãng, tỉnh Lạng Sơn, Ủy ban nhân dân huyện Cao Lộc tỉnh Lạng Sơn, Phòng văn hóa huyện Cao Lộc tỉnh Lạng Sơn, Phòng văn hóa huyện Văn Lãng tỉnh Lạng Sơn, đã giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua! Thái Nguyên, tháng 4 năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Văn Đậm ii MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................. i Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt............................................................................................. iv Danh mục các bảng ........................................................................................................ v Danh mục các biểu đồ ................................................................................................... vi MỞ ĐẦU ...............................................................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài.................................................................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................................................................2 3. Mục đích nghiên cứu ..........................................................................................................................4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................................................4 5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu ........................................................................................5 5.1. Nguồn tư liệu...................................................................................................................................5 6. Đóng góp của luận văn .......................................................................................................................5 7. Bố cục luận văn ..................................................................................................................................6 Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ CHÂU VĂN UYÊN TỈNH LẠNG SƠN .........................................11 1.1. Vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên ..................................................................................................11 1.2. Sự thay đổi địa danh và địa giới hành chính của châu Văn Uyên qua các thời kỳ lịch sử ............15 1.3. Nguồn gốc dân cư .........................................................................................................................17 1.3.1. Dân tộc Nùng .............................................................................................................................19 1.3.2. Dân tộc Tày ................................................................................................................................20 1.3.3. Dân tộc Kinh ..............................................................................................................................22 1.3.4. Dân tộc Hoa................................................................................................................................23 Chương 2: SỞ HỮU RUỘNG ĐẤT CHÂU VĂN UYÊN TỈNH LẠNG SƠN NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX ......................................................................................................................................................25 2.1. Ruộng đất châu Văn Uyên qua tư liệu địa bạ Gia Long 4 (1804) .................................................25 2.1.1. Tình hình sở hữu ruộng đất tư ....................................................................................................27 2.2. Văn Uyên qua tư liệu địa bạ Minh Mệnh 21 (1840) .....................................................................35 2.2.1. Tình hình ruộng đất châu Văn Uyên qua địa bạ Minh Mệnh 21 (1840) ....................................35 2.2.2. Tình hình sở hữu ruộng đất tư ....................................................................................................37 2.3. So sánh tình hình ruộng đất huyện Văn Uyên nửa đầu thế kỉ XIX theo địa bạ Gia Long 4 (1805) và địa bạ năm Minh Mệnh 21 (1840) ...................................................................................................43 Chương 3: VĂN HÓA CỦA CHÂU VĂN UYÊN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX ..............................51 3.1. Làng bản, nhà cửa .........................................................................................................................53 iii Làng bản ...............................................................................................................................................53 3.2. Gia đình và dòng họ ......................................................................................................................57 3.3. Ăn uống .........................................................................................................................................59 3.4. Trang phục ....................................................................................................................................61 3.5. Tín ngưỡng, tôn giáo .....................................................................................................................63 3.7. Các ngày tết và lễ hội truyền thống ...............................................................................................73 3.8. Ngôn ngữ, văn học và tri thức dân gian ........................................................................................75 KẾT LUẬN .........................................................................................................................................81 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................................84 PHỤ LỤC iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐHSP : Đại học Sư phạm GD : Giáo dục GS : Giáo sư KHXH : Khoa học Xã hội M.s.th.t : Mẫu, sào, thước, tấc Nxb : Nhà xuất bản PGS : Phó giáo sư TCN : Trước Công nguyên TLĐD : Tư liệu điền dã Tr : Trang TS : Tiến sĩ TTLTQG I : Trung tâm lưu trữ Quốc gia I Ví dụ : 10 mẫu 1 sào 3 thước 5 tấc sẽ được viết tắt là 10.1.3.5 iv DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Các dân tộc thuộc châu Văn Uyên .............................................................. 18 Bảng 2.1: Thống kê ruộng đất châu Văn Uyên năm Gia Long 4 (1805).....................26 Bảng 2.2: Quy mô sở hữu ruộng đất ............................................................................27 Bảng 2.3: Bình quân sở hữu chủ và bình quân thửa năm Gia Long (1805) ...............29 Bảng 2.4: Tình hình giới tính trong sở hữu tư nhân (1805) ........................................30 Bảng 2.5: Quy mô sở hữu ruộng đất theo các nhóm họ năm (1805) ........................... 32 Bảng 2.6: Tình hình sở hữu ruộng đất của các chức sắc (1805)..................................33 Bảng 2.7: Quy mô sở hữu ruộng đất của các chức sắc ................................................34 Bảng 2.8: Tình hình ruộng đất châu Văn Uyên năm Minh Mệnh 21 (1840) ..............35 Bảng 2.9: Quy mô sở hữu ruộng đất ............................................................................37 Bảng 2.10: Bình quân số chủ và bình quân thửa năm Minh Mệnh 1840 ....................38 Bảng 2.11: Quy mô sở hữu ruộng đất theo các nhóm họ ............................................40 Bảng 2.12: Tình hình sở hữu ruộng đất của các chức sắc (1840)................................ 41 Bảng 2.13: Quy mô sở hữu ruộng đất của chức sắc thời Minh Mệnh (1840) .............42 Bảng 2.14: So sánh quy mô sở hữu ruộng đất ở hai thời điểm lịch sử 1805 và 1840 ......43 Bảng 2.15: So sánh quy mô sở hữu ruộng đất ở hai thời điểm lịch sử 1805 và 1840 ......44 Bảng 2.16: So sánh quy mô sở hữu ruộng đất của các nhóm họ .................................47 Bảng 2.17: So sánh tình hình sở hữu của các chức sắc ...............................................49 Bảng 2.18: So sánh tình hình sở hữu của các chức sắc ...............................................49 Bảng 3.1: Thành phần dân tộc theo xã ....................................................................... .51 Bảng 3.2: Thống kê tỉ lệ các dân tộc chủ yếu theo xã ............................................... .52 v DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Quy mô sở hữu ruộng tư của châu Văn Uyên năm 1805 ........................28 Biểu đồ 2.2: Quy mô sở hữu ruộng tư của châu Văn Uyên năm 1840 ........................37 Biểu đô 2.3: Quy mô sở hữu ruộng đất của Văn Uyên tại thời điểm 1805 và 1840 ...45 vi MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Lạng Sơn là một tỉnh miền núi, biên giới phía Đông Bắc của tổ quốc Việt Nam, là địa bàn sinh sống của 7 dân tộc anh em: Nùng, Tày, Kinh, Dao, Hoa, Sán Chay, H’Mông. Ngay từ thời nguyên thủy, Lạng Sơn đã là địa bàn cư trú của người Việt cổ với bằng chứng là các di chỉ từ thời đồ đá được tìm thấy ở các hang động Thẩm Hai, Thẩm Khuyên… đã phản ánh nền văn minh sơ khai của người Việt cổ với văn hóa Bắc Sơn, Mai Pha nổi tiếng. Trong lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, trên mảnh đất phên dậu, địa đầu của tổ quốc có ải Pha Lũy, ải Chi Lăng ghi dấu ấn lịch sử. Các thế hệ nhân dân các dân tộc Lạng Sơn không ngừng đứng lên kề vai sát cánh cùng quân dân cả nước đánh bại những cuộc xâm lăng của các thế lực phương Bắc, bảo vệ vững chắc chủ quyền quốc gia, dân tộc, giữ yên bờ cõi Đông Bắc của Tổ quốc. Văn Uyên là một châu miền núi biên giới phía Bắc có vị trí chiến lược quan trọng về kinh tế, chính trị, an ninh, quốc phòng của tỉnh Lạng Sơn và cả nước. Đây là địa danh lịch sử có từ lâu đời, là cửa ngõ thông thương giữa nước ta và Trung Quốc. Vì vậy, Văn Uyên sớm trở thành nơi giao lưu kinh tế, thương mại và hoạt động đối ngoại của tỉnh Lạng Sơn. Dưới thời Nguyễn, châu Văn Uyên cùng với Ôn Châu, Thất Tuyền, Lộc Bình, Thoát Lãng, Yên Bác, Văn Quan hợp thành 7 châu của tỉnh Lạng Sơn với tỉnh lị là phủ Trường Khánh. Ngày 16 tháng 12 năm 1964, Thủ tướng chính phủ ra quyết định hợp nhất hai huyện Văn Uyên và Thoát Lãng thành huyện Văn Lãng. Ngày 10-6-1981, Hội đồng Chính phủ ban hành nghị quyết tách thị trấn Đồng Đăng và các xã Song Giáp, Thụy Hùng, Hồng Phong, Bảo Lâm, Phú Xá, Bình Trung sáp nhập vào huyện Lộc Bình. Vì vậy, châu Văn Uyên nửa đầu thế kỉ XIX nay thuộc địa giới hành chính của huyện Văn Lãng và huyện Cao Lộc. Ngày nay, để đẩy mạnh công cuộc đổi mới đất nước theo xu hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh” với hai nhiệm vụ chiến lược là xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Đây là sự nghiệp của toàn xã hội trong đó có đóng góp không nhỏ của nhân dân các dân tộc 1 những huyện miền núi như Văn Lãng, Cao Lộc vào sự nghiệp phát triển chung của đất nước. Hiểu về Văn Uyên xưa nói riêng và Lạng Sơn nói chung để có những bước đi đúng đắn trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ quê hương đất nước ngày càng tươi đẹp, xứng đáng là vùng đất địa đầu, là cửa ngõ của Tổ quốc. Từ những lý do trên, tôi chọn vấn đề “Châu Văn Uyên tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỉ XIX” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Một số công trình nghiên cứu có nội dung liên quan ít nhiều đến đề tài, có thể kể đến như sau: Tác phẩm “Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế kỉ XIX” của tác giả Vũ Huy Phúc, do Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội xuất bản năm 1979. Tác giả đã hệ thống hóa những chính sách lớn về ruộng đất của nhà Nguyễn, các thiết chế và cơ cấu ruộng đất được hình thành từ chính sách đó, đồng thời nêu ra những tác động và hậu quả của nó đối với yêu cầu phát triển của lịch sử. Nội dung của tác phẩm không trực tiếp đề cập đến châu Văn Uyên, tỉnh Lạng Sơn nhưng đây là một trong những tài liệu quan trọng giúp chúng tôi tìm hiểu về chế độ ruộng đất của Việt Nam trong nửa đầu thế kỉ XIX. Trong cuốn “Dân tộc Nùng ở Việt Nam” của Hoàng Nam, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, xuất bản năm 1992. Nội dung cuốn sách đã đề cập đến những kinh nghiệm trong sản và xuất, đời sống văn hóa vật chất và tinh thần, với những nghi lễ trong tang ma, cưới gả cũng như các phong tục tập quán từ xa xưa của đồng bào Nùng nói chung. Qua đó giúp chúng ta có cái nhìn cụ thể về văn hóa của dân tộc Nùng ở Văn Uyên tỉnh Lạng Sơn. Tác phẩm “ Văn hóa các dân tộc thiểu số ở Việt Nam”, Nxb Giáo dục 1997. Nội dung đã đề cập đến các yếu tố văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần của các dân tộc trên đất nước ta theo nhóm ngôn ngữ, trong đó có nhóm ngôn ngữ của các dân tộc Nùng, Tày, Kinh, Dao. Cũng nghiên cứu vấn đề ruộng đất thông qua tài liệu địa bạ có tác phẩm “Tình hình ruộng đất nông nghiệp và đời sống nông dân dưới triều Nguyễn” do Trương 2 Hữu Quýnh và Đỗ Bang chủ biên, Nxb Thuận Hóa, Huế 1997. Tác phẩm đã nghiên cứu một cách cụ thể về các chính sách ruộng đất và nông nghiệp triều Nguyễn. Cuốn sách là tài liệu tham khảo quý, làm cơ sở để chúng tôi tìm hiểu về tình hình ruộng đất và đời sống của châu Văn Uyên, tỉnh Lạng Sơn. Cuốn“Địa chí Lạng Sơn”, Nhà xuất bản chính trị quốc gia, xuất bản năm 1999. Cuốn sách đã trình bày cụ thể về kinh tế, văn hóa, xã hội của cả tỉnh Lạng Sơn cũng như các huyện trên địa bàn tỉnh. Cuốn “Thổ Ty Lạng Sơn trong lịch sử” của tác giả Nguyễn Quang Huynh, do Nxb Văn hóa dân tộc xuất bản năm 2011, đã khái quát về chế độ thổ ty trong lịch sử, vai trò, vị trí của các dòng họ phiên thần, thổ ty ở Lạng Sơn đối với quê hương, đất nước. Cuốn sách “Âm nhạc dân gian các dân tộc Tày - Nùng - Dao Lạng Sơn” của tác giả Nông Thị Nhình, Nxb Văn hóa dân tộc, năm 2000. Tác phẩm đã khái quát những giá trị âm nhạc dân gian trong văn hóa của các dân tộc Tày, Nùng, Dao. Trong đó, tác phẩm đặc biệt đề cập đến văn hóa múa, hát Then cũng như vị trí của Then trong đời sống tâm linh của cư dân Tày Nùng ở Lạng Sơn. Tác phẩm “Tổng tập dư địa chí Việt Nam” tập 3, phần Địa phương chí, NXb Thanh Niên 2012 đã trình bày cụ thể về các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của các địa phương trong cả nước trong đó có châu Văn Uyên tỉnh Lạng Sơn. Luận văn thạc sĩ “Châu Thoát Lãng tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX” của tác giả Phùng Hoàng Đông, bảo vệ tại Đại học Sư phạm Thái Nguyên năm 2015. Luận văn đã trình bày đặc điểm tự nhiên, thành phần dân tộc, tình hình ruộng đất, sự phát triển kinh tế, đặc điểm văn hóa của châu Thoát Lãng, một huyện giáp ranh của châu Văn Uyên thời điểm nủa đầu thế kỉ XIX. Các công trình trên hầu hết chỉ đề cập đến một khía cạnh hay vấn đề có liên quan đến châu Văn Uyên (nay là một phần địa giới của huyện Văn Lãng và một phần địa giới của huyện Cao Lộc tỉnh Lạng Sơn) mà chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện về châu Văn Uyên trong suốt tiến trình lịch sử cũng như trong một giai đoạn lịch sử cụ thể. Tuy nhiên, chúng tôi luôn coi thành quả của các nhà 3 nghiên cứu đi trước là những ý kiến gợi mở quý báu, tạo điều kiện để chúng tôi thực hiện đề tài này. 3. Mục đích nghiên cứu Thực hiện đề tài này tác giả muốn góp tìm hiểu về một thời kỳ lịch sử của châu Văn Uyên một cách chân thực và khoa học. Trong đó, tác giả tập trung làm rõ hơn về tình hình sở hữu ruộng đất và văn hóa của châu Văn Uyên tỉnh Lạng Sơn trong giai đoạn lịch sử nửa đầu thế kỉ XIX. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung đi sâu nghiên cứu các vấn đề liên quan đến tình hình ruộng đất, kinh tế, đời sống văn hóa của cư dân châu Văn Uyên tỉnh Lạng Sơn (trong đó tập trung vào nghiên cứu văn hóa của các dân tộc tiêu biểu của vùng đất này là dân tộc Tày và Nùng). 4.2 Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Nghiên cứu về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, dân cư, đặc điểm kinh tế - xã hội của châu Văn Uyên trong quá khứ và hiện tại. Nội dung chính cần làm rõ là tình hình sở hữu ruộng đất và một số yếu tố văn hóa của các tộc người chủ yếu ở châu Văn Uyên, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỉ XIX. - Phạm vi thời gian: Nửa đầu thế kỉ XIX. - Phạm vi không gian: Châu Văn Uyên theo địa giới lãnh thổ nửa đầu thế kỉ XIX với 7 tổng 31 xã. Cụ thể : Tổng Vĩnh Dật có 5 xã :Vĩnh Dật, Hoa Giáp, Thượng Hạ Lũng, Đồng Đăng, Châu Quyển; Tổng Uyên Cốt có 4 xã: Uyên Cốt, Điền Phong, Tiền Hội, Bảo Lâm; Tổng Hành Lư có 4 xã: Hành Lư, Thanh Mật, Thủy Loan, Thượng Cầm; Tổng Dã Nham có 4 xã: Dã Nham, Bằng Nhung, Kim Cúc, Trực Tầm; Tổng Quang Bí có 7 xã: Quang Bí, Xuân Quang, Tuyền Hữu, Bằng Đãng, Quảng Mạc, Hà Quảng, Yên Việt; Tổng Nhân Lý có 5 xã: Nhân Lý, Thanh Loan, Quân Lao, Thám Xuân, Hùng Thắng; Tổng Hóa Nhân có 2 xã: Hóa Nhân, Dưỡng Mông. 4 5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu 5.1. Nguồn tư liệu - Nguồn tư liệu chung: Bao gồm một số sách và địa chí cổ: Đồng Khánh địa dư chí, Đồng Khánh sắc chế ngự lãm, Đại Nam thực lục, Đại Nam nhất thống chí, Khâm định Việt sử thông giám cương mục. Các sách chuyên khảo và các bài viết đề cập đến lịch sử, văn hóa người Tày, Nùng, Kinh…của các cơ quan nghiên cứu và các nhà khoa học. - Nguồn tư liệu địa phương: Các bài bia ký, hương ước, gia phả của các dòng họ. Các tư liệu văn học dân gian, tri thức dân gian….của các dân tộc ở Văn Uyên. Trong đó, có cuốn gia phả của dòng họ Nguyễn Đình tại thôn Tà Lài xã Tân Mỹ huyện Văn Lãng. - Nguồn tư liệu lưu trữ : Luận văn sử dụng 25 đơn vị địa bạ, trong đó có 15 đơn vị địa bạ niên đại Gia Long 4 (1805) và 10 đơn vị địa bạ có niên đại Minh Mệnh 21 (1840). Các bản địa bạ đều là bản chính hiện đang lưu trữ tại Trung tâm lưu trữ Quốc gia I Hà Nội. Qua sưu tầm, tất cả các xã của châu Văn Uyên đều có địa bạ, đó là cơ sở để cho chúng tôi khôi phục lại tổ chức làng xã, kết cấu kinh tế,xã hội, đặc điểm văn hóa của châu Văn Uyên tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. 5.2.Phương pháp nghiên cứu Trong giới hạn nghiên cứu của đề tài, chúng tôi vận dụng phương pháp lịch sử, phương pháp logic để tái hiện quá khứ thông qua tư liệu, đồng thời nhìn nhận vấn đề một cách toàn diện, khách quan. Ngoài ra, còn sử dụng các phương pháp liên ngành như phương pháp hồi cố, phương pháp so sánh, thống kê, phương pháp điền dã, phương pháp miêu tả. Chúng tôi đặt việc nghiên cứu châu Văn Uyên (Lạng Sơn) trong mối quan hệ với lịch sử dân tộc nửa đầu thế kỷ XIX để thấy được tác động, ảnh hưởng giữa lịch sử địa phương với lịch sử dân tộc. 6. Đóng góp của luận văn Luận văn là công trình nghiên cứu lịch sử đầu tiên về châu Văn Uyên trong giai đoạn lịch sử trung đại của Việt Nam. 5 Lần đầu tiên công bố 25 tập địa bạ của châu Văn Uyên được khai thác tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I Hà Nội. Trên cơ sở khai thác hầu hết các thông tin trên các địa bạ đó, so sánh đối chiếu về ruộng đất công, tư qua hai thời điểm năm 1805 và năm 1840, từ đó rút ra một số nhận xét bước đầu về tình hình văn hóa - kinh tế - xã hội và ruộng đất của Văn Uyên nửa đầu thế kỷ XIX. Dựa trên những tài liệu khoa học, đề tài sẽ phân tích làm rõ tình hình kinh tế văn hóa - xã hội của châu Văn Uyên tỉnh Lạng sơn thời Nguyễn nửa đầu thế kỉ XIX, cung cấp cho người đọc cái nhìn khoa học hơn về giá trị kinh tế, văn hóa truyền thống của nhân dân các dân tộc nơi đây. 7. Bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, đề tài được xây dựng thành 3 chương: Chương 1: Khái quát về châu Văn Uyên Tỉnh Lạng Sơn. Chương 2: Sở hữu ruộng đất của châu Văn Uyên tỉnh Lạng sơn nửa đầu thế kỉ XIX. Chương 3: Văn hóa của châu Văn Uyên nửa đầu thế kỉ XIX. 6 BẢN ĐỒ HÀNH CHÍNH TỈNH LẠNG SƠN (Nguồn: Địa chí Lạng Sơn) 7 CHÂU VĂN UYÊN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX 8 BẢN ĐỒ TỈNH LẠNG SƠN Tỉnh Lạng Sơn - Province de Lạng Sơn - The province of Lạng Sơn Nguồn: Đồng Khánh địa dư chí 9 BẢN ĐỒ CHÂU VĂN UYÊN Châu Văn Uyên – District montagneux de Văn Uyên - The upland district of Văn Uyên Nguồn: Đồng Khánh địa dư chí 10 Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ CHÂU VĂN UYÊN TỈNH LẠNG SƠN 1.1. Vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên Châu Văn Uyên nửa đầu thế kỉ XIX nay thuộc một phần địa giới hành chính của các huyện Văn Lãng, Cao Lộc của tỉnh Lạng Sơn. Đây là một châu vùng cao biên giới nằm ở phía Bắc của tỉnh Lạng Sơn. Theo vị trí các xã, châu Văn Uyên xưa nằm trong tọa độ từ 21 đến 22 vĩ Bắc và trong khoảng 106 đến 107 độ kinh Đông, châu lỵ là Đồng Đăng cách thành phố Lạng Sơn 15km về phía Đông Nam. Châu Văn Uyên phía Đông giáp huyện Cao Lộc, phía Tây và Tây Nam giáp huyện Thoát Lãng và huyện Văn Quan, phía Nam giáp thành phố Lạng Sơn, phía Bắc giáp thị xã Bằng Tường ,tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc). Đường biên giới với Trung Quốc qua 4 xã là Tân Thanh, Tân Mỹ, Đồng Đăng, Bảo Lâm. Đồng Đăng là châu lỵ của Văn Uyên xưa. Sách “ Đồng Khánh sắc chế ngự lãm” bản phiên âm ghi rõ “Văn Uyên châu tại tỉnh thành Tây Bắc, châu lỵ nguyên thiết tại Đồng Đăng phố tự lai bị phỉ vị kinh thiết chí” [73, tr.37]. Sách “Đại Nam nhất thống chí” phần ghi về châu Văn Uyên cũng ghi về vị trí của châu Văn Uyên “ Từ phía Đông đến phía Tây cách nhau 51 dặm, từ phía Nam đến phía Bắc cách nhau 70 dặm. Phía Đông đến địa giới châu Ôn 18 dặm; phía Tây đến địa giới châu Cảm Hóa tỉnh Thái Nguyên 20 dặm; phía Nam đến địa giới huyện Hữu Lũng tỉnh Bắc Ninh 8 dặm; phía Bắc đến ải Nam Quan châu Bằng Tường tỉnh Quảng Tây nước Thanh 62 dặm”. [43, tr 1586]. Sách “Đồng Khánh sắc chế ngự lãm” trong phần cương giới cũng miêu tả chi tiết về vị trí xưa của Văn Uyên “Nam giáp Văn Quan giới, Bắc giáp Thanh quốc Bằng Tường châu giới, Đông giáp Ôn Châu, Thoát Lãng châu giới, Tây giáp Thái Nguyên tỉnh, Võ Nhai huyện, Bạch Thông châu giới”. [73, tr.37]. Văn Uyên nằm gọn trong vùng máng trũng Cao - Lạng, thuộc khu vực đông bắc Bắc Bộ. Về cơ bản Văn Uyên là vùng núi thấp với một dải tương đối bằng theo thung lũng sông Kỳ Cùng. Địa hình đứt gãy Cao - Lạng có tác động lớn đến 11