Tài liệu Luận văn áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội từ thực tiễn tỉnh bắc ninh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HỒNG THANH ÁP DUNG HÌNH PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ HÀ NỘI, 2020 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HỒNG THANH ÁP DUNG HÌNH PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH Ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 8.38.01.04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN VĂN ĐỘ HÀ NỘI, 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, nghiêm túc, tin cậy và trung thực. TÁC GIẢ LUẬN VĂN NGUYỄN THỊ HỒNG THANH MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1:NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG HÌNH PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI.............. 9 1.1. Khái niệm áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ............................................................................................................. 9 1.2. Cơ sở của việc quy định và áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội............................................................................ 18 Chương 2:PHÁP LUẬT HIỆN HÀNH VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG HÌNH PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI.................................................................................................................. 26 Ở TỈNH BẮC NINH...................................................................................... 26 2.1. Pháp luật hiên hành về áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ...................................................................................... 26 2.2. Thực tiễn áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi ở Bắc Ninh ................................................................................................................. 37 Chương 3:YÊU CẦU VÀ CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG ÁP DỤNG HÌNH PHẠT TÙ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI.................................................................................................................. 52 3.1. Yêu cầu nâng cao chất lượng áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội............................................................................ 52 3.2. Các giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ..................................................................... 56 KẾT LUẬN .................................................................................................... 72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Thống kê các vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện đã được xét xử trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh từ năm 2015 đến năm 2019 ....... 38 Bảng 2.2. Thống kê các tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện đã được thụ lý và giải quyết trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh từ năm 2015 đến 2019 ... 39 Bảng 2.3. Thống kê người dưới 18 tuổi phạm tội theo nhóm tuổi trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh từ năm 2015 đến năm 2019 ........................................ 40 Bảng 2.4. Cơ cấu hình phạt áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh từ năm 2015 đến năm 2019 ........................... 41 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Người chưa 18 tuổi hay được gọi là người dưới 18 tuổi trong pháp luật hình sự của Việt Nam. Xuất phát từ đặc điểm thể chất và tâm sinh lý chưa phát triển hoàn toàn đầy đủ, trình độ nhận thức của họ còn hạn chế nên đây chính là chủ thể đặc biệt trong pháp luật, họ thường nhận được nhiều sự quan tâm hơn từ xã hội. Pháp luật có những chế định riêng dành cho người dưới 18 tuổi để bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của họ.Các quy định của pháp luật về tội phạm thường dành riêng một nội dung để nói về việc áp dụng các hình phạt đối với tội đó khi người dưới 18 tuổi phạm tội. Bên cạnh đó, do là một đối tượng đặc thù nên việc áp dụng hình phạt đối với người dưới 18 tuổi cần mang tính chất giáo dục nhưng vẫn phải đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật hiện hành.Tình trạng người dưới 18 tuổi phạm tội ngày càng tăng ở các nước đang phát triển, trong đó có Việt nam, là một những vấn đề nóng bỏng và là một trong những vấn đề đang được xã hội quan tâm. Trong những năm gần đây, ở Việt Nam tình trạng tội phạm chưa thành niên có chiều hướng ngày càng gia tăng cả về số lượng và mức độ phạm tội. Số lượng các vụ án tăng nhanh, nhiều vụ án đặc biệt nghiêm trọng xảy ra, cùng với tính chất phức tạp của từng vụ án là những thủ đoạn tinh vi, do đó tính nguy hiểm ngày càng cao để lại những hậu quả nghiêm trọng, gây bức xúc trong quần chúng nhân dân, làm xôn xao dư luận xã hội. Tỉnh Bắc Ninh là tỉnh có tốc độ đô thị hóa, công nghiệp nhanh, có lợi thế nằm ở cửa ngõ thủ đô với nhiều tuyến đường thuận lợi cả đường bộ, đường thủy. Trên địa bàn tỉnh hiện nay có rất nhiều các khu công nghiệp, cụm công nghiệp với nhiều doanh nghiệp lớn đầu tư, đặc biệt là các doanh nghiệp FDI. Vì vậy, Bắc Ninh đã thu hút được rất nhiều lao động từ các tỉnh lân cận cũng như các tỉnh khác trên cả nước tới làm việc, sinh sống. Các khu công 1 nghiệp lớn được mở ra như khu công nghiệp Sam Sung ở Yên Phong, khu công nghiệp Quế Võ, khu VISIP ở thị xã Từ Sơn đồng nghĩa với việc đất nông nghiệp đã bị thu hẹp, có nơi không còn đất nông nghiệp để canh tác. Người dân có tiền thu hồi đất nông nghiệp, không có đất để canh tác, lười lao động, lại có sẵn tiền cùng với việc các khu công nghiệp phát triển, dân cư tập trung đông, nhiều thành phần ở khắp nơi đến nên đã dẫn đến nhiều tệ nạn xã hội xảy ra, đặc biệt là tầng lớp thanh thiếu niên. Vì thế, các tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện ngày càng gia tăng và mức độ ngày càng nghiêm trọng.Tuy nhiên, ngoài kết quả tích cực đã đạt được, hoạt động áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi của hệ thống tòa án hai cấp trên địa bản tỉnh vẫn còn bộc lộ hạn chế, như: Quán triệt, áp dụng chưa đúng quy định của BLHS về hình phạt nói chung, hình phạt tù nói riêng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội; không thống nhất khi xác định tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội; một số trường hợp áp dụng chưa đúng các điều, khoản của Bộ luật hình sự; áp dụng tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự chưa phù hợp dẫn đến xử quá nhẹ hoặc quá nặng, mức hình phạt tù chưa phù hợp… Từ thực trạng đó đòi hỏi tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện lý luận về áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, đánh giá thực tiễn để đưa ra các giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong công tác xét xử. Vì vậy, tác giả chọn đề tài: “Áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh” để thực hiện luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Nghiên cứu về áp dụng hình phạt tù nói chung và áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi nói riêng đã nhận được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, nhà khoa học: 2 Tác giả Nguyễn Thị Thu Huyền (2012), Hình phạt tù có thời hạn áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo Luật hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Nghiên cứu khái niệm, mục đích, điều kiện áp dụng của hình phạt tù có thời hạn áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo quy định của luật hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến nay; thực tiễn áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội thông qua số liệu của các Tòa án và các bản án của Tòa án trong những năm gần đây. Từ đó nêu lên thực trạng áp dụng hình phạt này trong thực tiễn và đưa ra giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật cũng như nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt này trong thực tiễn. Tác giả Hoàng Thị Thương (2017), Hình phạt tù trong Luật hình sự Việt Nam,Luận văn thạc sĩ, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Việc nghiên cứu về chế định này trong pháp luật hình sự là cần thiết, vừa có tính lý luận có tính thực tiễn trong việc hoàn thiện chế định này, cũng như hoàn thiện về hình phạt trong pháp luật hình sự. Luận văn giải quyết nhiều vấn đề quan trọng về lý luận liên quan tới hình phạt tù, cụ thể: tổng hợp các quan điểm, các khái niệm về hình phạt tù; nghiên cứu các quy định pháp luật thực định về hình phạt tù; tìm hiểu thực trạng áp dụng về hình phạt tù. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn, luận văn đã đề xuất các định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt tù trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền và cải cách tư pháp hiện nay ở Việt Nam. Tác giả Nguyễn Thị Việt Hà (2017), Quyết định hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi theo Luật hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội.Luận văn là công trình nghiên cứu lý luận đề cập đến việc làm sáng tỏ một cách toàn diện và hệ thống về quyết định hình phạt tù áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội; làm rõ một số vấn đề chung về người dưới 18 tuổi phạm tội, phân tích quy định của pháp 3 luật hình sự Việt Nam về hình phạt tù áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội và thực tiễn áp dụng hình phạt này ở địa phương. Trên cơ sở đó luận văn đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng của hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trên khía cạnh lập pháp và việc áp dụng trong thực tiễn. Luận văn tập trung nghiên cứu khái niệm, mục đích, điều kiện áp dụng quyết định hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo quy định của pháp luật hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến nay; thực tiễn quyết định hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi phạm tội thông qua số liệu của các Tòa án và các bản án của Tòa án trên địa bàn tỉnh Phú Thọ từ năm 2010 đến 2016. Từ đó nêu lên thực trạng áp dụng hình phạt này trong thực tiễn và đưa ra giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật cũng như nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt này trong thực tiễn. Tác giả Trần Thị Thu Hằng (2011), Hình phạt tù và thi hành hình phạt tù - những vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận văn thạc sĩ, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Bằng cách tiếp cận tổng thể từ cái chung đến cái cụ thể, đi từ lý luận đến đánh giá thực tiễn xét xử, làm rõ khái niệm, mục đích của hình phạt tù, vai trò ý nghĩa, bản chất pháp lý của hình phạt tù. Làm rõ các vấn đề lý luận về thi hành hình phạt tù như khái niệm; các điều kiện thi hành hình phạt tù; trình tự thủ tục thi hành hình phạt tù. Đánh giá thực trạng áp dụng hình phạt tù và thi hành hình phạt tù nhằm làm rõ những ưu điểm, hạn chế và những nguyên nhân của nó. Trên cơ sở các quan điểm của Đảng và Nhà nước về hình phạt tù và thi hành hình phạt tù, đề xuất các giải pháp, kiến nghị góp phần nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt tù và thi hành hình phạt tù. Tác giả Nguyễn Mạnh Tuấn (2014), Quyết định hình phạt tù có thời hạn theo Luật Hình sự Việt Nam (Trên cơ sở số liệu thực tiễn của địa bàn thành phố Hà Nội),Luận văn thạc sĩ, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội.Đây là công trình nghiên cứu một cách khá toàn diện về quyết định hình phạt tù có thời hạn theo pháp luật hình sự Việt Nam. Luận văn tổng hợp 4 những quan điểm khoa học về quyết định hình phạt tù có thời hạn, việc nghiên cứu một cách hệ thống về mặt lý luận chế định quyết định hình phạt tù có thời hạn, trên cơ sở đó giải quyết những vướng mắc mà thực tiễn đặt ra, đề xuất những phương án hoàn thiện pháp luật về vấn đề quyết định hình phạt tù có thời hạn, đảm bảo sự nhận thức thống nhất trong thực thi pháp luật là vấn đề mang tính cấp bách, có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng và áp dụng pháp luật trong giai đoạn hiện nay. Tác giả Phạm Thị Phương Thảo (2018), Áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh, Luận văn thạc sĩ luật học, Học viện Khoa học xã hội Việt Nam đã làm rõ những vấn đề lý luận về áp dụng hình phạt tù dựa trên những đặc thù cơ bản của đối tượng phạm tội là người dưới 18 tuổi. Trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn kết quả cũng như những hạn chế trong việc áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi của TAND hai cấp thành phố Hồ Chí Minh, đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi. Để hoàn thiện hệ thống lý luận, nghiên cứu kinh nghiệm của các địa phương trong việc áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, đề tài tìm đọc các tài liệu như: Luận án tiến sĩ của tác giả Chu Thị Thu Trang (2009) với đề tài “Hoạt động áp dụng pháp luật hình sự của các cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án Việt Nam”, Luận án tiến sĩ của tác giả Lương Ngọc Trâm (2017), “Quyết định hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở thành phố Hồ Chí Minh”. Hay những vấn đề được làm rõ trongluận văn thạc sĩ của tác giả Hoàng Văn Huyền (2016), “Áp dụng hình phạt theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang” và của tác giả Đinh Tấn Long (2017), “Áp dụng hình phạt theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam”… 5 Hiện nay, chủ trương về xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội đã được Nhà nước điều chỉnh cho phù hợp trong BLHS năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017. Đồng thời, việc nghiên cứu về áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh đã có sự thay đổi nhất định trong bối cảnh mới với môi trường kinh tế - xã hội của tỉnh thay đổi từng ngày. Các công trình nghiên cứu trên đã giúp tác giả hình thành hệ thống các vấn đề lý luận liên quan đến áp dụng hình phạt đối với người dưới 18 tuồi, giúp tác giả rút ra được các bài học kinh nghiệm trong quá trình thực hiện việc quyết định hình phạt của tòa án nhân dân hai cấp đối với người dưới 18 tuổi. Vì vậy, hy vọng việc nghiên cứu về áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh sẽ góp phần khiêm tốn mang tới những cái nhìn mới mẻ về vấn đề lý luận và thực tiễn của hoạt động này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu, phân tích những vấn đề lý luận về áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi, phân tích quy định của pháp luật và đánh giá thực tiễn áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh từ năm 2015 đến năm 2019, Luận văn đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi ở nước ta. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội: Khái niệm, đặc điểm, nội dung và ý nghĩa của áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội; - Nghiên cứu thực tiễn áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội của các tòa án nhân dân tỉnh Bắc Ninh từ năm 2015 đến năm 2019, tìm ra những hạn chế, vướng mắc và nguyên nhân; 6 - Phân tích các yêu cầu hoàn thiện pháp luật về áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi và đề xuất một số giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận, pháp luật về áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi và thực tiễn liên quan trực tiếp đến việc áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở các tòa án nhân dân tỉnh Bắc Ninh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn trong việc áp dụng hình phạt tù với người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh trong thời gian 05 năm, từ năm 2015 đến năm 2019. 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở phương pháp luận Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng mác-xít, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các Nghị quyết Đại hội Đảng VIII, IX, X, XI, XII và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 26/5/2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 của Bộ Chính trị. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài luận văn, tác giả đã sử dụng các phương pháp cụ thể và đặc thù của khoa học luật hình sự như: Phương pháp phân tích và tổng hợp; phương pháp so sánh, đối chiếu; phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình; phương pháp diễn dịch; phương pháp quy nạp; 7 phương pháp thống kê để tổng hợp các tri thức khoa học luật hình sự và luận chứng các vấn đề tương ứng được nghiên cứu trong luận văn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 6.1. Ý nghĩa lý luận Đây là công trình nghiên cứu khoa học công phu, đề cập tương đối có hệ thống và toàn diện về áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội thông qua thực tiễn xét xử của tòa án nhân dân trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, đồng thời góp phần làm sáng tỏ thêm cơ sở lý luận về áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu có thể được Toà án các cấp tham khảo để áp dụng đúng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong quá trình xét xử, quyết định hình phát, góp phần nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh và phòng, chống tội phạm chưa thành niên và có thể được sử dụng trong nghiên cứu, giảng dạy, học tập chuyên ngành Luật hình sự. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được cơ cấu thành ba chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội Chương 2: Pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở tỉnh Bắc Ninh. Chương 3: Yêu cầu và các giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. 8 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG HÌNH PHẠT TÙ CÓ THỜI HẠN ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI 1.1. Khái niệm áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm và nội dung áp dụng hình phạt tù 1.1.1.1. Khái niệm về áp dụng hình phạt tù Để thực hiện nhiệm vụ đấu tranh phòng và chống tội phạm, Nhà nước ta đã sử dụng đồng thời nhiều biện pháp về kinh tế, chính trị, xã hội, giáo dục, pháp lý… Trong các biện pháp đó, hình phạt giữ một vai trò rất quan trọng. Nhà làm luật đã xây dựng một hệ thống hình phạt đa dạng với nội dung cưỡng chế, thuyết phục, giáo dục nặng, nhẹ khác nhau, bao gồm hình phạt chính và hình phạt bổ sung. Việc quy định hình phạt tù chung thân trong hệ thống hình phạt của Nhà nước ta tạo ra khả năng phân hóa trách nhiệm hình sự và cá thể hóa hình phạt đối với các loại tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Hình phạt này giữ vị trí trung chuyển giữa hình phạt tù có thời hạn tối đa là 20 năm và tử hình, làm cho hệ thống hình phạt giữ được tính thống nhất nội tại của nó. Việc áp dụng hình phạt tù được thực hiện sau khi HĐXX định tội danh cho người phạm tội theo quy định của pháp luật hình sự hiện hành. Từ những phân tích trên, luận văn sử dụng khái niệmáp dụng hình phạt tù có thời hạn như sau: Áp dụng hình phạt tù có thời hạn là hoạt động áp dụng pháp luật hình sự tiếp theo sau khi định tội danh của HĐXX, thể hiện ở việc trên cơ sở hồ sơ vụ án và kết quả tranh tụng tại phiên tòa xét xử, xác định các tình tiết cụ thể của vụ án, nhận thức đầy đủ quy định của Bộ luật hình sự hiện hành, HĐXX lựa chọn mức hình phạt tù có thời hạn phù hợp và nghiêm minh để áp 9 dụng đối với người bị kết tội và ra phán quyết trong bản án kết tội về hình phạt tù đó. 1.1.1.2. Đặc điểm áp dụng hình phạt Hình phạt chỉ áp dụng đối với người phạm tội. Quy định này vừa thể hiện trong Điều 26 về khái niệm hình phạt vừa thể hiện tính nguyên tắc cơ sở trách nhiệm hình sự (Điều 2 Bộ luật Hình sự): “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật Hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”. Pháp luật hình sự của Việt Nam chỉ cho phép các cơ quan có thẩm quyền thực hiện việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người thực hiện hành vi phạm tội (theo quy định của pháp luật), chỉ người nào phạm tội người ấy mới phải chịu trách nhiệm hình sự theo đúng quy định. Quy định này của pháp luật hình sự Việt Nam thể hiện nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa, một đặc thù của pháp luật Việt Nam, thể hiện mục đích áp dụng hình phạt tù là giáo dục, cải tạo người phạm tội để họ trở thành người lương thiện có ích cho xã hội, đồng thời thể hiện sự nghiêm minh của pháp luật, xử đúng người đúng tội đúng hình phạt. Hình phạt nói chung và hình phạt tù có thời hạn nói riêng được quy định chi tiết trong pháp luật Hình sự, do Tòa án nhân dân nhân danh Nhà nước áp dụng đối với người phạm tội bằng bản án kết tội có hiệu lực pháp luật. Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất nên Hiến pháp, Luật tổ chức Tòa án, Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng Hình sự đều khẳng định Tòa án là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Chỉ có Tòa án mới có quyền xét xử và quyết định hình phạt với người phạm tội theo trình tự thủ tục do Bộ luật Tố tụng hình sự quy định. Khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ vào quy định của Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự, bảo đảm xét xử đúng người, đúng tội, chính xác, khách quan, bảo đảm không ai bị coi là có tội khi chưa có bản án kết tội có hiệu lực pháp luật của 10 Tòa án. Theo quy định của pháp luật nước ta, chỉ có Tòa án mới có quyền xét xử và ra bản án hình sự áp dụng hình phạt. Quy định này còn thể hiện sự thống nhất giữa tội phạm và hình phạt. Tội phạm là cơ sở phải chịu hình phạt, ngược lại hình phạt là hậu quả pháp lý của tội phạm nhằm trừng trị vào giáo dục người phạm tội, giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh phòng chống tội phạm. Áp dụng hình phạt mang tính tuỳ nghi, lựa chọn rất cao. Bởi vì, trong các quy định của BLHS, nhất là chế tài các quy phạm pháp luật, mang tính tuỳ nghi và lựa chọn. Khi áp dụng hình phạt, để thực hiện nguyên tắc cá thể hoá hình phạt, HĐXX thực hiện áp dụng một biện pháp trách nhiệm hình sự, một hình phạt cụ thể để áp dụng đối với người phạm tội trong phạm vi chế tài quy định đó. 1.1.1.3. Nội dung áp dụng hình phạt Xác định nhân thân người bị kết tội: Để quyết định hình phạt đúng một trong những đòi hỏi quan trọng là phải làm rõ những đặc điểm về nhân thân người phạm tội. Ví dụ: Khi xem xét nhân thân người phạm tội của X cho thấy X tuy chưa bị kết án, chưa bị xử lý vi phạm hành chính, nhưng luôn có hành vi gây rối trật tự công cộng, không có công ăn việc làm, lêu lổng...Khi xem xét nhân thân người phạm tội của Y cho thấy Y cũng chưa bị kết án, chưa bị xử lý vi phạm hành chính, nhưng không có bất kỳ hành vi vi phạm pháp luật nào, có công ăn, việc làm ổn định... Cân nhắc nhân thân người phạm tội của X và của Y cho thấy nhân thân của X xấu hơn nhân thân của Y; do đó, việc quyết định hình phạt đối với X phải nặng hơn đối với Y, nếu các tình tiết khác của vụ án như nhau. 11 Xác định các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự: Cần hiểu đúng, đủ nội dung của các tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự trong pháp luật hình sự. Hiểu đúng là xác định đúng nội dung mà nhà làm luật quy định tình tiết tăng nặng hoặc tình tiết giảm nhẹ đó như thế nào. Ví dụ: Tình tiết giảm nhẹ “phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng” thì phải hiểu thế nào là phạm tội lần đầu và thế nào là thuộc trường hợp ít nghiêm trọng. Hiểu tính chất, mức độ tăng nặng, giảm nhẹ khác nhau là phải xác định trong mỗi tình tiết đó thì trường hợp nào nghiêm trọng hơn trường hợp nào. Ví dụ: “Người phạm tội tự nguyện bồi thường thiệt hại” thì phải xác định tỷ lệ tiền bồi thường so với tổng số tiền thiệt hại mà người phạm tội gây ra, để xem mức độ giảm nhẹ nhiều hay ít. Hiểu đủ là xác định đủ số lượng các tình tiết được quy định tại mỗi điểm của Điều 51, 52 BLHS năm 2015 mà nhà làm luật đã quy định bao nhiêu tình tiết? Ví dụ: Điểm r nhà làm luật quy định một tình tiết giảm nhẹ nhưng điểm a khoản 1 Điều 51 nhà làm luật quy định hai tình tiết giảm nhẹ chứ không phải một hoặc điểm a khoản 1 Điều 52 nhà làm luật quy định một tình tiết tăng nặng nhưng điểm l khoản 1 Điều 52 nhà làm luật quy định đến 5 tình tiết tăng nặng chứ không phải chỉ có một tình tiết... Ví dụ: Một người lợi dụng chức vụ, quyền hạn để vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới là thuộc trường hợp phạm tội quy định tại điểm d khoản 2 Điều 189 BLHS năm 2015. Tình tiết “lợi dụng chức vụ, quyền hạn” trong trường hợp phạm tội cụ thể này đã là dấu hiệu định khung hình phạt, nên khi quyết định hình phạt, Tòa án không được áp dụng tình tiết này là tình tiết tăng nặng đối với bị cáo nữa.Các tình tiết là dấu hiệu định khung hình phạt thực chất là dấu hiệu cấu thành tội phạm, nhưng nó là dấu hiệu của cấu thành khác loại (cấu thành tăng nặng hoặc cấu thành giảm nhẹ). 12 Ví dụ, khoản 1 Điều 173 BLHS (Tội trộm cắp tài sản) là cấu thành cơ bản có khung hình phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc bị phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm và là tội phạm ít nghiêm trọng. Nhưng nếu người phạm tội lại có hành vi hành hung để tẩu thoát thì thuộc trường hợp quy định tại điểm đ khoản 2 Điều 173 BLHS là cấu thành tăng nặng, có khung hình phạt tù từ 02 năm đến 07 năm và là tội nghiêm trọng. Ví dụ, khoản 1 Điều 119 (Tội chống phá cơ sở giam giữ) là cấu thành cơ bản có khung hình phạt tù từ 10 năm đến 20 năm hoặc tù chung thân. Nhưng nếu người phạm tội trong trường hợp ít nghiêm trọng thì thuộc trường hợp quy định tại khoản 2 Điều 119 là cấu thành giảm nhẹ, có khung hình phạt từ 03 năm đến 10 năm tù. Tuy nhiên, không phải điều luật nào cũng bao gồm cả cấu thành tăng nặng hoặc cấu thành giảm nhẹ, mà tùy thuộc vào mỗi tội phạm và chính sách hình sự của nhà nước trong việc xử lý từng loại tội phạm. Đa số các tội quy định trong BLHS có cấu thành tăng nặng, chỉ có một số tội có cấu thành giảm nhẹ (chủ yếu là các tội xâm phạm an ninh quốc gia). Về cấu thành tội phạm, khoa học luật hình sự chia ra làm ba loại: Cấu thành cơ bản, cấu thành tăng nặng và cấu thành giảm nhẹ.Điều luật quy định khung hình phạt có mức tối thiểu và tối đa tùy theo tính chất, mức độ nguy hiểm của từng tội phạm. Khi đã xác định bị cáo phạm tội ở khung hình phạt nào, dù có nhiều tình tiết tăng nặng thì họ cũng không bị xử phạt quá mức cao nhất của khung hình phạt đó. 1.1.2 Áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 1.1.2.1. Khái niệm người dưới 18 tuổi phạm tội Ở Việt Nam, quy định về độ tuổi của trẻ em thấp hơn so với Công ước. Điều 1 Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 2004 quy định: “Trẻ em quy định trong Luật này là công dân Việt Nam dưới mười sáu tuổi”. Luật Trẻ em năm 2016 thay thế cho Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 13 2004 cũng quy định: “Trẻ em là người dưới 16 tuổi” (Điều 1). So sánh quy định của hai văn bản luật này cho thấy, độ tuổi của trẻ em là không thay đổi. Mặc dù, trong quá trình soạn thảo Luật Trẻ em năm 2016, đã có nhiều ý kiến cho rằng nên quy định nâng cao độ tuổi của trẻ em lên cho phù hợp với quy định của Công ước LHQ về Quyền trẻ em mà Việt Nam đã ký kết và tham gia.Pháp luật hình sự của mỗi nước quy định về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của trẻ em theo những tiêu chí riêng. Tuy nhiên một điều rõ ràng là tuổi chịu TNHS của trẻ em không nằm ngoài phạm vi tuổi chịu TNHS. Tuổi chịu TNHS là độ tuổi được luật hình sự quy định nhằm xác định khi một người phát triển đến độ tuổi đó mới có thể phải chịu TNHS hoặc loại trách nhiệm, mức hình phạt về hành vi phạm tội do mình gây ra. Khi bàn về khái niệm tuổi chịu TNHS, trong các văn bản pháp luật, những thuật ngữ liên quan đến tuổi chịu TNHS được sử dụng khá phổ biến nhưng không được định nghĩa hoặc không có sự thống nhất trong cách gọi và cách hiểu. Trong nhiều tài liệu, tuổi chịu TNHS có thể được hiểu như tuổi tối thiểu của TNHS. Tuy nhiên, việc sử dụng thuật ngữ tuổi tối thiểu của TNHS đôi khi dẫn đến việc cần phải phân biệt được các giới hạn tuổi khác nhau. Chẳng hạn, ở những quốc gia tồn tại hai giới hạn độ tuổi tối thiểu chịu TNHS, độ tuổi tối thiểu trên và độ tuổi tối thiểu dưới thì tuổi tối thiểu của TNHS phải được xác định theo hai mức. Theo đó, người đạt được độ tuổi tối thiểu dưới nhưng chưa đạt độ tuổi tối thiểu trên nếu thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị coi là tội phạm thì phải chịu TNHS về một số tội phạm cụ thể hoặc trong một số trường hợp cụ thể. Người đạt độ tuổi tối thiểu trên phải chịu TNHS trong mọi trường hợp. Độ tuổi chịu TNHS của trẻ em được xây dựng dựa trên sự phát triển về mặt thể chất và tinh thần của con người; trình độ phát triển về nhận thức xã hội; điều kiện kinh tế - xã hội của từng quốc gia trong từng thời kỳ. Tham 14 khảo độ tuổi tối thiểu của trẻ em phải chịu TNHS trong pháp luật hình sự của các nước cho thấy, có sự khác nhau rõ rệt về cách quy định mức tối thiểu về độ tuổi chịu TNHS của trẻ em cũng như sự phân chia nhóm tuổi chịu TNHS. Sự khác biệt trong pháp luật của các quốc gia cũng phản ánh sự thiếu đồng thuận trong cộng đồng quốc tế về độ tuổi chịu TNHS. Người dưới 18 tuổi là người đang trong quá trình phát triển và hoàn thiện về thể chất, tâm sinh lý và nhân cách sống. Theo hướng dẫn tại Thông tư liên tịch số 01/2011/TTLT-VKSNDTC-TANDTC-BTP-BLĐTBXH ngày 12/7/2011 thì người dưới 18 tuổi được hiểu là: “Người chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tâm thần, là những đối tượng dễ bị tổn thương; đặc biệt là khi họ tham gia tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án, do đó tùy theo lứa tuổi, mức độ trưởng thành và nhu cầu cá nhân mà họ cần được bảo vệ theo đúng quy định của pháp luật khi tham gia tố tụng hình sự”. Chính vì vậy mà họ có những đặc điểm tâm lý riêng và được Bộ luật hình sự (BLHS), Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) quy định thành chương riêng về đường lối, trình tự, thủ tục xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội (Chương XII Bộ luật hình sự năm 2015, chương XXVIII Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định về thủ tục đặc biệt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội). 1.1.2.2. Khái niệm, nội dung áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi Áp dụng hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi không chỉ là việc Tòa án xác định mức hình phạt cụ thể để áp dụng đối với họ là đủ. Trình tự quy định hình phạt tù đối với người dưới 18 tuổi cũng nằm trong trình tự quyết định hình phạt nói chung đối với người phạm tội. Tuy nhiên, do đối tượng bị đưa ra xét xử là người dưới 18 tuổi nên khi quyết định hình phạt tù cần xem xét kỹ về độ tuổi, trình độ phát triển về thể chất và tinh thần, mức độ nhận thức về hành vi phạm tội của họ, điều kiện sinh sống và giáo dục; có hay 15