BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
CHU NGỌC QUỲNH
THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BẢO TÀNG SỐ HÓA TRONG
DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ THẾ KỈ X ĐẾN THẾ KỈ
XIX Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
HÀ NỘI - 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
CHU NGỌC QUỲNH
THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BẢO TÀNG SỐ HÓA TRONG
DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ THẾ KỈ X ĐẾN THẾ KỈ
XIX Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Chuyên ngành: LL & PPDH bộ môn Lịch sử
Mã số: 9.14.01.11
LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1: TS. NGUYỄN VĂN NINH
2: TS. HOÀNG THANH TÚ
HÀ NỘI - 2022
i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và
kết quả nghiên cứu trong luận án chưa từng được tác giả nào công bố trong bất cứ
công trình nào khác.
Hà Nội, ngày
tháng
năm 2022
Tác giả
Chu Ngọc Quỳnh
ii
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN
QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ................................................................................................. 7
1.1. Các công trình nghiên cứu về sử dụng bảo tàng trong dạy học nói
chung và dạy học lịch sử nói riêng ........................................................................... 7
1.1.1. Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài ................................................... 7
1.1.2. Nghiên cứu của các tác giả trong nước ................................................. 14
1.2. Các công trình nghiên cứu về vấn đề thiết kế và sử dụng bảo tàng số
hóa trong dạy học nói chung, dạy học lịch sử nói riêng ...................................... 22
1.2.1. Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài ................................................. 22
1.2.2. Nghiên cứu của các tác giả trong nước ................................................. 35
1.3. Đánh giá khái quát kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học đã
công bố và những vấn đề luận án kế thừa, tiếp tục giải quyết ............................ 40
1.3.1. Một số nhận xét chung về các công trình khoa học ............................... 40
1.3.2. Những vấn đề luận án kế thừa và tiếp tục giải quyết ............................. 41
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1............................................................................................ 43
CHƯƠNG 2: VẤN ĐỀ THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BẢO TÀNG SỐ HÓA
TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT: LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN..... 44
2.1. Cơ sở lý luận ..................................................................................................... 44
2.1.1. Quan niệm về thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa trong dạy học
lịch sử ở trường THPT ..................................................................................... 44
2.1.2. Đặc điểm của bảo tàng số hóa trong dạy học Lịch sử ở trường THPT ..... 50
2.1.3. Cơ sở xuất phát của việc thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa trong
dạy học Lịch sử ................................................................................................. 53
2.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa trong
dạy học lịch sử ở trường THPT ........................................................................ 61
2.1.5. Điều kiện triển khai sử dụng bảo tàng số hóa trong dạy học Lịch sử
ở trường THPT ................................................................................................. 66
2.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................. 67
iii
2.2.1. Khái quát việc xây dựng bảo tàng số hóa ở một số nước trên thế
giới và Việt Nam ............................................................................................... 67
2.2.2. Thực trạng sử dụng bảo tàng và bảo tàng số hóa trong dạy học Lịch
sử ở trường THPT ............................................................................................ 71
2.2.3. Đánh giá chung về thực trạng ................................................................ 78
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2............................................................................................ 80
CHƯƠNG 3: NỘI DUNG VÀ QUY TRÌNH THIẾT KẾ BẢO TÀNG SỐ
HÓA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ THẾ KỈ X ĐẾN THẾ KỈ
XIX Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG .................................................... 81
3.1. Nội dung bảo tàng số hóa trong dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X
đến thế kỉ XIX .......................................................................................................... 81
3.1.1. Nội dung lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX trong Chương
trình Giáo dục phổ thông môn Lịch sử 2018.................................................... 81
3.1.2. Nội dung bảo tàng số hóa trong dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X
đến thế kỉ XIX ................................................................................................... 86
3.2. Thiết kế bảo tàng số hóa trong dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X
đến thế kỉ XIX .......................................................................................................... 91
3.2.1. Mục tiêu thiết kế bảo tàng số hóa trong dạy học Lịch sử ở trường THPT ..... 91
3.2.2. Yêu cầu cơ bản khi thiết kế bảo tàng số hóa trong dạy học Lịch sử ở
trường THPT .................................................................................................... 92
3.2.3. Lựa chọn nguồn tư liệu thiết kế bảo tàng số hóa dạy học lịch sử Việt
Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX ......................................................................... 94
3.2.4. Quy trình thiết kế bảo tàng số hóa sử dụng trong dạy học lịch sử
Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX ở trường THPT ...................................... 108
3.2.5. Mô hình Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam và Bảo tàng Mĩ thuật Việt
Nam số hóa ..................................................................................................... 118
TIỂU KẾT CHƯƠNG 3.......................................................................................... 125
CHƯƠNG 4: MỘT SỐ BIỆN PHÁP SỬ DỤNG BẢO TÀNG SỐ HÓA
TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ THẾ KỈ X ĐẾN THẾ KỈ
XIX Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG. THỰC NGHIỆM VÀ
THỬ NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................................................. 126
iv
4.1. Những yêu cầu cơ bản của việc sử dụng bảo tàng số hóa trong dạy học
lịch sử ở trường THPT.......................................................................................... 126
4.2. Một số biện pháp sử dụng bảo tàng số hóa trong dạy học lịch sử Việt
Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX ở trường THPT ............................................... 128
4.2.1. Sử dụng bảo tàng số hóa để tổ chức hiệu quả bài nội khóa trên lớp ... 128
4.2.2. Tổ chức dạy học dự án với bảo tàng số hóa ........................................ 139
4.2.3. Sử dụng bảo tàng số hóa để tổ chức các hoạt động trải nghiệm
trong ngoại khóa ........................................................................................... 143
4.3. Thực nghiệm và thử nghiệm sư phạm.......................................................... 150
4.3.1. Mục đích và nhiệm vụ ........................................................................... 150
4.3.2. Đối tượng và địa bàn ............................................................................ 151
4.3.3. Nội dung và phương pháp .................................................................... 152
4.3.4. Kết quả thực nghiệm và thử nghiệm sư phạm ...................................... 153
TIỂU KẾT CHƯƠNG 4.......................................................................................... 168
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 169
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................................... 173
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 174
PHỤ LỤC .............................................................................................................. 1PL
v
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
THỨ TỰ
CHỮ VIẾT TẮT
VIẾT ĐẦY ĐỦ
1.
CNTT
Công nghệ thông tin
2.
GV
Giáo viên
3.
HS
Học sinh
4.
THPT
Trung học phổ thông
5.
DHLS
Dạy học Lịch sử
vi
DANH MỤC BẢNG
Trang
Bảng 2.1.
So sánh đặc điểm của bảo tàng số hóa với bảo tàng thực ................... 50
Bảng 2.2.
Tổng hợp kết quả điều tra GV và HS về vai trò, ý nghĩa của bảo
tàng số hóa trong dạy học Lịch sử....................................................... 74
Bảng 2.3.
Đánh giá của GV và HS về mức độ phù hợp của các biện pháp
sử dụng bảo tàng số hóa trong dạy học LS (%) .................................. 77
Bảng 3.1.
Hệ thống tư liệu, hiện vật của Bảo tàng Mĩ thuật Việt Nam có thể
sử dụng để dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX .......... 97
Bảng 3.2.
Hệ thống tư liệu, hiện vật của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam có
thể sử dụng để dạy học phần lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến
thế kỉ XIX .......................................................................................... 106
Bảng 3.3.
Gợi ý thiết kế hoạt động tương tác cho HS trên bảo tàng Mĩ thuật
Việt Nam số hóa ................................................................................ 113
Bảng 3.4.
Kí hiệu và hoạt động tương tác tương ứng trên Bảo tàng Mĩ thuật Việt
Nam số hóa ......................................................................................... 119
Bảng 3.5.
Kí hiệu và hoạt động tương tác tương ứng trên Bảo tàng Dân tộc
học Việt Nam số hóa ......................................................................... 122
Bảng 4.1.
Danh sách các trường, lớp tham gia thực nghiệm và thử nghiệm .......... 152
Bảng 4.2.
Thống kê kết quả thực nghiệm sư phạm bài học nội khóa chủ đề
“Cộng đồng các dân tộc Việt Nam” .................................................. 157
Bảng 4.3.
Kết quả chấm điểm sản phẩm của HS trong dự án học tập............... 162
Bảng 4.4.
Kết quả chấm điểm sản phẩm của HS trong quá trình tham quan
bảo tàng số hóa (%) ........................................................................... 164
Bảng 4.5.
Mức độ hài lòng của HS đối với thiết kế bảo tàng số hóa sử dụng
trong bài học (%) ............................................................................... 166
vii
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Trang
Biểu đồ 2.1.
Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả của việc thiết kế bảo tàng
số hóa trong dạy học LS ở trường THPT (Đơn vị: %) ................... 75
Biểu đồ 2.2.
Loại tư liệu bảo tàng GV thường sử dụng để dạy học LS ở
trường THPT (Đơn vị: %)............................................................... 76
Biểu đồ 4.1.
Tỉ lệ điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại
trường THPT Văn Lãng (%) ......................................................... 158
Biểu đồ 4.2.
Tỉ lệ điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại
trường THPT Quốc Oai (%) ......................................................... 158
Biểu đồ 4.3.
Đánh giá của GV về mức độ phù hợp của việc sử dụng bảo
tàng số hóa trong giờ học (%) ....................................................... 167
viii
DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH
Trang
Sơ đồ 3.1.
Nội dung bảo tàng số hóa trong dạy học lịch sử Việt Nam từ thế
kỉ X đến thế kỉ XIX ............................................................................. 87
Hình 3.1.
Nội dung bảo tàng số hóa về đặc điểm nghệ thuật điêu khắc rồng
thời Lý .................................................................................................. 88
Hình 3.2.
Nội dung bảo tàng số hóa về đặc điểm nghệ thuật kiến trúc Phật
giáo thời Lý ......................................................................................... 89
Hình 3.3.
Nội dung bảo tàng số hóa về đặc trưng sinh hoạt văn hóa tinh
thần của người Gia-rai (Tây Nguyên) ................................................. 90
Hình 3.4.
Các loại tương tác GV có thể sử dụng thiết kế bảo tàng số hóa
trên công cụ ThingLink ..................................................................... 116
Hình 3.5.
Ví dụ một hoạt động tương tác của HS trong không gian trưng
bày nghệ thuật thời Lý – Trần trên Bảo tàng Mĩ thuật Việt Nam
số hóa ................................................................................................. 121
Hình 3.6.
Ví dụ một hoạt động tương tác của HS trong không gian trưng
bày các ngôi nhà dân gian trên Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam
số hóa ................................................................................................. 123
Hình 4.1.
HS tham gia trò chơi khởi động trên bảo tàng số hóa ....................... 130
Hình 4.2.
HS trả lời câu hỏi khởi động trên bảo tàng số hóa ............................ 130
Hình 4.3.
HS tìm hiểu tư liệu, hiện vật về nhà dài của người Ê-đê .................. 132
Hình 4.4.
HS trả lời câu hỏi trắc nghiệm tìm hiểu ý nghĩa các hình khắc
trên cầu thang nhà dài của người Ê-đê .............................................. 133
Hình 4.5.
HS thảo luận trên diễn đàn................................................................... 135
Hình 4.6.
Hướng dẫn HS đặt câu hỏi theo thang Bloom sau khi tìm hiểu
Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam số hóa ............................................ 137
Hình 4.7.
Nhiệm vụ định hướng HS tự học trên bảo tàng số hóa ..................... 138
Hình 4.8.
HS sử dụng công cụ Canva thiết kế bảo tàng số hóa ........................ 150
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Công nghệ số hóa và tự động hóa ngày càng phổ biến trong đời sống hiện nay,
tác động vào hầu hết các lĩnh vực, làm thay đổi sâu sắc đời sống kinh tế - xã hội, đặc
biệt là giáo dục và đào tạo. Cuộc cách mạng công nghệ số 4.0 đem lại những thuận
lợi vô cùng lớn, nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức đối với sự nghiệp đào tạo nguồn
nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong tương lai.
Trong kỉ nguyên số, việc áp dụng công nghệ hiện đại vào giáo dục ngày càng
được chú trọng. Đặc biệt, trước ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19, quá trình đó
được thúc đẩy nhanh hơn, mở rộng cơ hội tiếp cận giáo dục cho HS, không gian sáng
tạo trong việc ứng dụng CNTT để xây dựng học liệu số hóa nói chung và thiết kế bảo
tàng số hóa nói riêng trong dạy học. Một trong những ưu thế của bảo tàng số hóa là
tạo điều kiện để các em được học ở mọi nơi, mọi lúc, hướng đến việc học cá nhân
hóa, phù hợp với nhu cầu học tập và nghiên cứu trong thời đại giáo dục 4.0. Tuy
nhiên, việc xây dựng bảo tàng số hóa của một số bảo tàng ở trong nước hiện nay chủ
yếu nhằm mục đích triển lãm, phục vụ công tác lưu trữ, bảo tồn, quảng bá và nhu cầu
tham quan trực tuyến của du khách. Còn việc thiết kế và sử dụng để hỗ trợ GV và HS
ở các trường phổ thông dạy học rất hạn chế. Vì vậy, ứng dụng CNTT để thiết kế và
định hướng cách thức sử dụng bảo tàng số hóa trong dạy học nói chung và DHLS nói
riêng ở trường phổ thông là một hướng đi mới và cần thiết.
Trong các môn học ở trường phổ thông, Lịch sử là môn học mang tính đặc
thù, đề cập đến các sự kiện đã diễn ra, có thật, tồn tại khách quan trong quá khứ. Do
đó, người học không thể phán đoán, suy luận hay tưởng tượng để nhận thức lịch sử
mà phải thông qua những “dấu tích” của quá khứ, những chứng cứ về sự tồn tại của
các sự việc đã diễn ra. Những “dấu tích” đó hiện đang được lưu giữ trong nhiều bảo
tàng, di tích ở trung ương và địa phương. Do đó, việc thiết kế và sử dụng bảo tàng
số hóa cung cấp các thông tin đa phương tiện cho GV và HS để DHLS như: văn
bản, hình ảnh, video, âm thanh... góp phần quan trọng trong việc tạo biểu tượng
thêm trực quan, cụ thể, sinh động và khắc phục tình trạng hiện đại hóa lịch sử của
HS. Bên cạnh đó, bảo tàng số hóa gắn với nội dung của bài, thể hiện được ý tưởng sư
2
phạm với các nhiệm vụ học tập cụ thể, hỗ trợ rất lớn trong quá trình hình thành tri
thức lịch sử cho HS. Bảo tàng số hóa có nhiều ưu điểm phù hợp với đặc trưng của
môn Lịch sử. Tuy nhiên, thực tiễn DHLS ở trường phổ thông hiện nay nói chung
cho thấy vấn đề thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa còn có nhiều bất cập. Đây là
hoạt động còn khá mới mẻ đối với GV và HS ở trường phổ thông. Do đó, lựa chọn
công cụ CNTT phù hợp, định hướng quy trình thiết kế và biện pháp sử dụng bảo
tàng số hóa hiệu quả, góp phần hỗ trợ GV và HS thực hiện đổi mới phương pháp
dạy học trong bối cảnh chuyển đổi số hiện nay.
Chương trình Giáo dục phổ thông môn Lịch sử năm 2018 đã ban hành và
triển khai từ năm 2020 – 2021 đối với cấp Tiểu học và từ 2022 – 2023 đối với cấp
THPT. Một trong những điểm mới của Chương trình là nội dung kiến thức lịch sử
xây dựng theo hệ thống các chủ đề, chuyên đề. Qua đó, HS được tiếp cận tri thức
lịch sử cơ bản trên nhiều lĩnh vực khác nhau như: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hoá,
tư tưởng. Vì vậy, thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa để dạy học các chủ đề, chuyên
đề có ý nghĩa quan trọng và cần thiết trong DHLS ở trường phổ thông. Bởi mỗi bảo
tàng có nội dung trưng bày khác nhau, phù hợp với nội dung kiến thức của nhiều
chủ đề trong Chương trình. Ví dụ, những chủ đề lịch sử, quân sự phù hợp với nội
dung của các bảo tàng như: Bảo tàng lịch sử Quân sự Việt Nam, Bảo tàng Chiến
thắng B52, Bảo tàng Chiến sĩ cách mạng bị địch bắt tù đày...; chủ đề nghệ thuật,
văn hóa, xã hội có: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, Bảo tàng Mĩ thuật Việt Nam, Bảo
tàng Phụ nữ Việt Nam, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam... GV và HS có thể khai
thác nguồn tư liệu của các bảo tàng để tổ chức dạy học, góp phần phát triển cho HS
các năng lực chung và năng lực đặc thù của bộ môn, đặc biệt là khả năng kết nối
lịch sử với thực tiễn cuộc sống.
Trong Chương trình Giáo dục phổ thông môn Lịch sử năm 2018, nội dung
lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX được thể hiện qua nhiều chủ đề và
chuyên đề lịch sử 10, 11. Chúng tôi nhận thấy, nội dung trưng bày của nhiều bảo
tàng lớn tại Hà Nội, trong đó phải kể đến Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam và Bảo
tàng Mĩ thuật Việt Nam phù hợp với yêu cầu cần đạt của nhiều chủ đề, chuyên đề.
Do đó, khai thác tư liệu, hiện vật của hai bảo tàng này để dạy học lịch sử Việt Nam
từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX là việc làm ý nghĩa, góp phần cung cấp những kiến thức
3
quan trọng của đất nước về quá trình hình thành, xây dựng và phát triển kinh tế, văn
hóa, nghệ thuật của các nhà nước phong kiến Việt Nam cho HS. Đặc biệt, HS có cơ
hội được tiếp cận sự thật lịch sử từ góc nhìn mới mẻ hơn: góc nhìn nghệ thuật, hội
họa và truyền thống văn hóa dân tộc.
Xuất phát từ những lý do nêu trên, chúng tôi chọn vấn đề: “Thiết kế và sử
dụng bảo tàng số hóa trong dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX ở
trường trung học phổ thông” làm đề tài luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục,
chuyên ngành Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng
Quá trình thiết kế và biện pháp sử dụng bảo tàng số hóa để dạy học lịch sử
Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX trong Chương trình Giáo dục phổ thông môn
Lịch sử năm 2018. Trong đó, tập trung vào quá trình thiết kế và sử dụng Bảo tàng
Dân tộc học Việt Nam và Bảo tàng Mĩ thuật Việt Nam số hóa để dạy học bài nội
khóa và hoạt động trải nghiệm trong ngoại khóa.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
- Phạm vi lí luận và phương pháp dạy học: đề tài tập trung nghiên cứu lý
luận dạy học bộ môn Lịch sử về sử dụng phương tiện trực quan nói chung, bảo tàng
số hóa nói riêng và ứng dụng CNTT trong DHLS.
- Phạm vi vận dụng: khai thác tư liệu cần và có thể sử dụng trong dạy học
lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam và
Bảo tàng Mĩ thuật Việt Nam để thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa nhằm tổ chức
dạy học bài nội khóa và hoạt động trải nghiệm trong ngoại khóa.
- Về phạm vi điều tra, khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm: Tiến
hành điều tra, khảo sát thực trạng thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa tại 68 trường
THPT thuộc 22 tỉnh, thành phố như: Quảng Ninh, Bắc Ninh, Lạng Sơn, Phú Thọ,
Hà Nội, Tuyên Quang, Thanh Hóa, Nghệ An, Khánh Hòa, Bình Thuận... Tiến hành
thực nghiệm sự phạm tại trường: THPT Văn Lãng (Lạng Sơn), THPT Hiền Đa (Phú
Thọ), THPT Lương Tài 1 (Bắc Ninh), THPT Quế Võ 1 (Bắc Ninh), THPT Quốc
Oai (Hà Nội).
4
3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài
2.1. Mục đích
Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng bảo tàng số hóa
trong DHLS, đề tài xác định nguồn tư liệu, hiện vật của Bảo tàng Dân tộc học Việt
Nam và Bảo tàng Mĩ thuật Việt Nam cần khai thác sử dụng trong dạy học lịch sử
Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX để thiết kế bảo tàng số hóa. Từ đó, đề tài đề
xuất các biện pháp sử dụng bảo tàng số hóa để dạy học bài nội khóa và tổ chức hoạt
động trải nghiệm trong ngoại khóa cho HS ở trường THPT.
2.2. Nhiệm vụ
Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, đề tài thực hiện các nhiệm vụ
cụ thể:
- Tìm hiểu cơ sở lý luận của việc sử dụng bảo tàng nói chung và bảo tàng số
hóa nói riêng trong DHLS ở trường THPT.
- Tìm hiểu cấu trúc, nội dung Chương trình Giáo dục phổ thông môn Lịch sử
năm 2018 để xác định những nội dung và chủ đề lịch sử cần số hóa.
- Điều tra, phân tích thực trạng sử dụng bảo tàng nói chung, bảo tàng số hóa
nói riêng trong DHLS ở trường THPT.
- Khai thác tư liệu của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam và Bảo tàng Mĩ thuật
Việt Nam cần và có thể sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế
kỉ XIX và tiến hành số hóa những tư liệu đó.
- Đề xuất một số biện pháp sử dụng bảo tàng số hóa để dạy học bài nội khóa
và hoạt động trải nghiệm trong ngoại khóa.
- Thực nghiệm sư phạm để bước đầu kiểm tra tính khả thi của các biện
pháp sử dụng bảo tàng số hóa đề xuất. Từ đó rút ra kết luận và ý nghĩa khoa
học của đề tài.
4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở phương pháp luận
Cơ sở phương pháp luận của đề tài là lý luận của chủ nghĩa Mác – Lê-nin, về
nhận thức, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng và Nhà nước về giáo dục nói
chung và dạy học lịch sử nói riêng.
5
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Khi tiến hành nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng tổng hợp các phương
pháp sau:
- Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Đọc, sưu tầm và phân tích các tài liệu
từ sách, báo, tạp chí, Internet… về tâm lý học, giáo dục học; lí luận và phương pháp
dạy học bộ môn Lịch sử, đặc biệt là lí luận về sử dụng bảo tàng trong dạy học; ứng
dụng CNTT trong dạy học nói chung và DHLS nói riêng; nghiên cứu chương trình
giáo dục phổ thông môn Lịch sử năm 2018, tập trung nghiên cứu nội dung kiến thức
lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX.
- Phương pháp tiếp cận thực tiễn: điều tra, khảo sát, phỏng vấn để tìm hiểu
thực trạng sử dụng bảo tàng số hóa trong DHLS ở trường THPT.
- Thực nghiệm sư phạm: tiến hành thực nghiệm các biện pháp sử dụng bảo tàng
số hóa dạy học môn Lịch sử ở trường THPT trên địa bàn một số tỉnh Lạng Sơn, Phú
Thọ, Bắc Ninh, Hà Nội.
- Sử dụng toán học thống kê để xử lý kết quả thực nghiệm nhằm đánh giá tính
khả thi và tính hiệu quả của các biện pháp đề tài đề xuất.
5. Giả thuyết khoa học
Thực tiễn DHLS ở trường THPT, vấn đề thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa
còn nhiều bất cập. Vì vậy, nếu xác định được nội dung lịch sử và tư liệu, hiện vật
của bảo tàng cần khai thác để thiết kế bảo tàng số hóa, từ đó đề xuất được quy trình
thiết kế và các biện pháp sử dụng phù hợp sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học
bộ môn, hoàn thành mục tiêu môn học.
6. Đóng góp của đề tài
Thực hiện tốt những nhiệm vụ đề ra, đề tài góp phần:
- Khẳng định vai trò, ý nghĩa, sự cần thiết của việc sử dụng bảo tàng nói
chung và bảo tàng số hóa nói riêng trong DHLS ở trường phổ thông.
- Đánh giá được thực trạng việc sử dụng bảo tàng nói chung và bảo tàng số
hóa nói riêng trong DHLS ở trường THPT.
- Lựa chọn tư liệu, hiện vật và đề xuất được quy trình thiết kế, yêu cầu khi
thiết kế bảo tàng số hóa trong DHLS ở trường phổ thông.
6
- Đề xuất được một số biện pháp sử dụng bảo tàng số hóa để dạy học lịch sử
Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX ở trường THPT theo Chương trình Giáo dục
phổ thông môn Lịch sử năm 2018.
7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài
Việc nghiên cứu đề tài này có ý nghĩa to lớn cả về mặt lý luận và thực tiễn:
- Ý nghĩa lý luận: kết quả nghiên cứu góp phần làm phong phú thêm lý luận
và phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử, về việc sử dụng bảo tàng nói chung và
thiết kế, sử dụng bảo tàng số hóa nói riêng trong DHLS ở trường THPT.
- Ý nghĩa thực tiễn: kết quả nghiên cứu góp phần giúp GV ở trường phổ
thông có thể thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa vào thực tiễn dạy học để nâng cao
chất lượng dạy học bộ môn. Đồng thời, kết quả nghiên cứu còn là tài liệu tham khảo
cho sinh viên, học viên cao học, nghiên cứu sinh chuyên ngành lý luận và phương
pháp dạy học bộ môn Lịch sử trong học tập và giảng dạy.
8. Cấu trúc của Luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, nội dung của
luận án gồm 4 chương:
Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Chương 2: Vấn đề thiết kế và sử dụng bảo tàng số hóa trong dạy học Lịch sử
ở trường THPT. Lý luận và thực tiễn
Chương 3: Nội dung và quy trình thiết kế bảo tàng số hóa trong dạy học lịch
sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX ở trường THPT
Chương 4: Một số biện pháp sử dụng bảo tàng số hóa trong dạy học Lịch sử
Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX ở trường THPT. Thực nghiệm sư phạm.
7
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
Để phục vụ cho đề tài luận án, chúng tôi tiếp cận các công trình nghiên cứu
theo hai hướng: vấn đề sử dụng bảo tàng trong dạy học nói chung và DHLS nói
riêng; sử dụng bảo tàng số hóa trong DHLS ở trên thế giới và Việt Nam. Trên cơ sở
phân tích, đánh giá kết quả các nghiên cứu đã công bố, chúng tôi xác định những
vấn đề luận án kế thừa và có thể tiếp tục nghiên cứu.
1.1. Các công trình nghiên cứu về sử dụng bảo tàng trong dạy học nói chung và
dạy học lịch sử nói riêng
1.1.1. Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài
Bảo tàng có vị trí và vai trò đặc biệt quan trọng không chỉ trong việc lưu trữ,
bảo tồn di sản văn hóa, lịch sử mà còn có ý nghĩa đối với sự phát triển giáo dục của
mỗi quốc gia. Các công trình nghiên cứu về giáo dục bảo tàng tập trung nhấn mạnh
vai trò, vị trí của bảo tàng và đề xuất một số mục đích, phương pháp sử dụng bảo
tàng trong dạy học nói chung và DHLS nói riêng. Dưới đây là một số nghiên cứu về
việc sử dụng bảo tàng trong dạy học, cụ thể như sau:
Cuốn sách “Định hướng sư phạm: xem lại mục đích công của các bảo tàng”
(Beyond Pedagogy: Reconsidering the Public Purpose of Museums) của hai tác giả
Brenda Trofanenko và Avner Segall, (Nxb Sense, 2014) là tập hợp các nghiên cứu
làm rõ vai trò, chức năng của bảo tàng đối với cộng đồng:“Bảo tàng là một không
gian giao lưu sư phạm, giúp công chúng tìm hiểu về quá khứ, văn hóa, nghệ thuật và
thiên nhiên” [62, tr.3]. Trong xã hội, bảo tàng không chỉ thực hiện mục tiêu sưu tập,
triển lãm và nghiên cứu hiện vật mà còn là “môi trường học thuật đặc biệt” [6, tr.23]
trong đó người học vừa được tìm tòi, khám phá tri thức của nhân loại, vừa được
thực hành, trải nghiệm. Các tác giả cũng nhấn mạnh rằng nội dung trưng bày cũng
như kiến trúc của mỗi bảo tàng sẽ ảnh hưởng đến trải nghiệm của mỗi cá nhân, do
đó các nhà giáo dục cần nỗ lực tìm ra cách thức sử dụng bảo tàng để đạt được mục
tiêu sư phạm.
Cuốn sách “Hiện tại và tương lai: Đánh giá về cách học truyền thống ở bảo
tàng” (Now and the future: A review of formal learning in museums), Nxb Arts
8
Council England, 2016 đã chỉ ra thực trạng nổi bật của việc sử dụng bảo tàng trong
dạy học hiện nay: “Cách học truyền thống ở bảo tàng đã bị lu mờ bởi các chương
trình hợp thời hơn. Thực tế, thế hệ trẻ sẽ hạn chế tiếp cận với bảo tàng và nhiều tổ
chức văn hóa khác trừ khi nó nằm trong chương trình học hoặc có sự yêu cầu của
giáo viên.”, “áp lực của hệ thống giáo dục đang cản trở việc trẻ ra ngoài trường
lớp”[82, tr.26]. Vì vậy, trong tương lai các nhà làm giáo dục cần phải nhìn nhận lại
vai trò của việc học truyền thống trong bảo tàng, đẩy mạnh thực hiện các biện pháp
như tăng cường nhiều hơn cơ hội hợp tác giữa bảo tàng với trường học, hỗ trợ bồi
dưỡng các kĩ năng cho GV sử dụng bảo tàng để dạy học, xây dựng chương trình
giảng dạy tại bảo tàng, ứng dụng các sáng kiến kỹ thuật số đưa bảo tàng vào tuyến
đầu phục vụ cho việc học tập. Kết quả nghiên cứu là cơ sở quan trọng để khẳng
định việc cần phải thay đổi cách thức, phương pháp sử dụng bảo tàng trong dạy học
sao cho phù hợp nhất với số lượng người học hiện nay. Việc sử dụng bảo tàng số
hóa có thể coi là một giải pháp cho vấn đề trên.
Trong nghiên cứu của tác giả Jeffrey P. Bonner, “Bảo tàng trong lớp học và
lớp học trong bảo tàng” (Museums in the Classroom and Classrooms in the Museum,
Wiley on behalf of the American Anthropological Association, 1985) đã nhấn mạnh
đến hai vai trò cơ bản của bảo tàng: “Một là, bảo tàng có thể được sử dụng như một
nguồn kiến thức giảng dạy bằng cách kết hợp tổ chức các cuộc triển lãm, sử dụng các
mẫu vật vào chương trình giảng dạy hiện hành. Hai là, bảo tàng có thể đem đến môi
trường lý tưởng cho các chương trình thực tập, ngoại khóa có lợi cho học sinh, sinh
viên” [71, tr.125]. Thực tế hiện nay ở Việt Nam, các bảo tàng chú trọng vào việc bảo
quản và duy trì hiện vật, còn liên kết và thực hiện các chương trình giáo dục là ưu tiên
số hai. Trong khi đó, tại trường học, mục tiêu trọng tâm là dạy kiến thức, việc sử
dụng tư liệu của bảo tàng hoặc tổ chức các hoạt động học tập tại bảo tàng để tăng tính
trải nghiệm của HS… chưa thực sự được đặt trọng tâm.
Trong bài viết “Xem xét lại việc sử dụng bảo tàng để dạy học cho giáo viên
các cấp” (Rethinking Museums' Adult Education for K-1 2 Teachers, 2008) tác giả
Alan S. Marcus đã đề xuất vấn đề sử dụng bảo tàng để giáo dục, tập huấn nhằm
nâng cao năng lực dạy học cho GV, trong đó “giáo viên với tư cách là người lớn đi
học” [57, tr.7] được đặt mình vào vị trí của HS để khám phá bảo tàng. Việc liên kết
giữa bảo tàng với trường học trong đào tạo GV như vậy, một mặt phát huy chức
9
năng giáo dục của bảo tàng với mọi đối tượng trong trường học; mặt khác có tác
dụng củng cố và mở rộng nội dung kiến thức về môn học GV đảm nhiệm, giúp GV
rèn luyện các kĩ năng cần thiết và tự định hướng biện pháp sử dụng bảo tàng để dạy
học cho HS đạt được hiệu quả. Nghiên cứu trên là cơ sở lý luận quan trọng để xây
dựng bảo tàng số hóa, đó là xây dựng dựa trên nhu cầu của người học. Muốn làm
được điều đó, GV cần đặt mình vào vị trí của HS để lựa chọn nội dung, hình thức và
phương pháp học tập phù hợp.
Trong bài viết “Bảo tàng và Giáo dục” (Museum and Education, OHRJ,
Vol. XLVII, No. 1, 2013) tác giả Prabhas Kumar Singh đã khẳng định vị trí và vai
trò của bảo tàng đối với sự phát triển giáo dục của một quốc gia: “Ở một quốc gia
đang phát triển, các hoạt động giáo dục trong bảo tàng là một vũ khí mới, một công
cụ được khai thác cho sự phát triển toàn diện và sự hiểu biết của con người”, “Bảo
tàng phải như một công cụ giáo dục và phát triển văn hóa cho tất cả mọi người. Từ
những người mù chữ cho đến những người trí thức” [83, tr.6]. Do đó, tác giả đã đề
xuất một số biện pháp cần thiết như đẩy mạnh sự phối hợp giữa các bảo tàng, các tổ
chức giáo dục và các tổ chức phi chính phủ; tổ chức các triển lãm theo chủ đề tại
bảo tàng để mọi người ở mọi lứa tuổi và các tầng lớp trí thức đều có thể có thể kết
nối với nhau; hơn thế nữa, các bảo tàng cần liên kết xây dựng kế hoạch, chương
trình giáo dục với các trường học để bảo tàng đến được gần hơn với thế hệ trẻ. Có
như vậy, bảo tàng mới phát triển bền vững và thực hiện tốt chức năng giáo dục. Đây
là những gợi ý giúp định hình ý tưởng và xây dựng biện pháp sử dụng bảo tàng
trong dạy học một cách hiệu quả.
Đề tài luận văn “Trải nghiệm học tập: Sử dụng trải nghiệm học tập tại bảo
tàng như một tư liệu dạy học để phát triển chương trình và phát triển tính tích cực
của học sinh” (The Learning Trip: Using the Museum Field Trip Experience as a
Teaching Resource to Enhance Curriculum and Student Engagement, Đại học
California, 2011), tác giả Jennifer Tuffy đã nhấn mạnh vai trò, ý nghĩa của những
chuyến trải nghiệm học tập ở bảo tàng, đặc biệt cung cấp nguồn tư liệu quý giá cho
GV và HS trong quá trình học tập. “Để có một chuyến trải nghiệm thành công tại
bảo tàng thì yếu tố chuẩn bị, xây dựng kế hoạch, ý tưởng, thiết kế các hoạt động là
vô cùng quan trọng và cần thiết” [73, tr.183]. Đây là những gợi ý quan trọng để có
thể xây dựng chương trình khoa học cho việc học tập trải nghiệm tại bảo tàng đối
với các môn khoa học xã hội nói chung và môn LS nói riêng.
10
Đề tài luận văn “Hướng dẫn giáo viên tạo một bảo tàng tại lớp học ở
Phillipines” (Teacher's guide to creating a classroom museum in the Philippines,
Đại học Florida, 2010), tác giả Ethel D.Villafranca đã khẳng định vai trò quan trọng
của bảo tàng đối với sự phát triển của giáo dục “Trải nghiệm tại bảo tàng đem đến
kết quả của sự học tập toàn diện vì nó tác động đến cả ba khía cạnh của việc học:
nhận thức, cảm xúc và tâm lý” [68, tr.43]. Nhưng ở Phillippines, cả vấn đề tài chính
lẫn địa lí đang cản trở HS đến thăm các viện bảo tàng. Bảo tàng ở Phillippines cũng
không có đủ các chương trình và tài liệu cho GV để tổ chức các hoạt động trải
nghiệm cho HS. Tác giả đã đề xuất xây dựng các học phần đặc biệt (mục tiêu, nội
dung, phương pháp, công cụ đánh giá) cho những lớp học bảo tàng tại địa phương
(đưa bảo tàng đến lớp học). Nhờ đó, HS học được những kĩ năng quan trọng có thể
áp dụng trong và ngoài lớp học, đồng thời hình thành thái độ tích cực đối với bảo
tàng. Kết quả nghiên cứu là hướng dẫn cụ thể để thiết kế nội dung dạy học trên lớp
gắn với bảo tàng cho đề tài luận án.
Luận văn “Bảo tàng, Trung tâm học tập và Giáo dục về sự phát triển bền
vững” (Museums, Learning Centers and Education for Sustainable Development, Đại
học Olso Blindern, Na Uy, 2014), tác giả Annelie Ott đã khẳng định vai trò của các
bảo tàng đối với sự phát triển một nền giáo dục bền vững, bảo tàng góp phần thực
hiện mục tiêu nâng cao nhận thức và hành động của người dân trong xã hội hiện đại,
đặc biệt đối với thế hệ trẻ. Sự liên kết giữa chiến lược giáo dục phát triển bền vững và
các bảo tàng là bước đi đôi bên đều có lợi và phát huy được chức năng giáo dục của
bảo tàng đối với công chúng. Để thực hiện được điều đó, tác giả đề xuất các biện
pháp cần thiết như sửa đổi chương trình giảng dạy quốc gia đưa bảo tàng vào trong
chương trình, tăng cường nguồn tài trợ vào các dự án giáo dục bảo tàng.
Nhắc đến bảo tàng, chúng ta thường nghĩ đến nơi lưu trữ và trưng bày các hiện
vật, dấu tích của LS. Do đó, vấn đề sử dụng bảo tàng trong dạy và học tập Lịch sử từ
rất sớm đã được các nhà khoa học, giáo dục quan tâm nghiên cứu, cụ thể như sau:
Bài viết “Dạy học Lịch sử tại bảo tàng” (Teaching History in Museums,
Ontario History, 2002), tác giả M.Christine Castle đã khẳng định vai trò quan trọng
của bảo tàng trong việc dạy và học Lịch sử: “Đó không chỉ là nơi giúp chúng ta
thấy được những bằng chứng về quá khứ, khám phá cách khôi phục quá khứ, mà
- Xem thêm -