Tài liệu Luận án tiến sĩ chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ nghiên cứu trường hợp các doanh nghiệp trên địa bàn hà nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ----------------*********---------------- NGUYỄN HỮU XUYÊN CHÍNH SÁCH NHÀ NƯỚC NHẰM THÚC ĐẨY DOANH NGHIỆP ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP CÁC DOANH NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI Chuyên ngành: Quản lý kinh tế (Khoa học quản lý) Mã số: 62.34.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Nguyễn Quang Tuấn 2. PGS.TS. Đỗ Thị Hải Hà HÀ NỘI, NĂM 2013 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của tôi. Các thông tin, số liệu, dữ liệu trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, cụ thể. Kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Nghiên cứu sinh Nguyễn Hữu Xuyên ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện luận án, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình và tạo điều kiện thuận lợi của giáo viên hướng dẫn, đồng nghiệp, gia đình và bạn bè. Xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Quang Tuấn và PGS.TS. Đỗ Thị Hải Hà về sự hướng dẫn nhiệt tình và đầy tâm huyết trong suốt quá trình làm luận án. Xin gửi lời cảm ơn tới các thầy, cô giáo trong khoa Khoa học quản lý Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã giúp đỡ và có những góp ý để luận án được hoàn thành tốt hơn, đặc biệt là sự góp ý chân thành của PGS.TS. Nguyễn Thị Ngọc Huyền và PGS.TS. Đoàn Thị Thu Hà. Xin gửi lời cảm ơn tới các cán bộ thuộc Viện Đào tạo sau đại học - Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã tạo điều kiện thuận lợi về thủ tục hành chính, hướng dẫn qui trình thực hiện trong suốt quá trình nghiên cứu. Xin được cảm ơn tác giả của những công trình nghiên cứu khoa học liên quan tới luận án, các doanh nghiệp, các chuyên gia đã giúp tôi có những thông tin cần thiết để phục vụ cho việc phân tích, đánh giá và hoàn thiện luận án. Cám ơn bố mẹ và gia đình đã động viên, giúp đỡ trong suốt thời gian qua. Nghiên cứu sinh Nguyễn Hữu Xuyên iii MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN i ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Vii DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ, HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Viii MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP 8 NGHIÊN CỨU VỂ CHÍNH SÁCH NHÀ NƯỚC NHẰM THÚC ĐẨY DOANH NGHIỆP ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ 1.1. Tổng quan nghiên cứu về chính sách nhà nước nhằm thúc 8 đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ 1.1.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài 8 1.1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước 13 1.1.3. Kết luận rút ra từ tổng quan nghiên cứu 20 1.2. Phương pháp nghiên cứu 21 1.2.1. Khung lý thuyết nghiên cứu 21 1.2.2. Quy trình nghiên cứu 22 1.2.4. Phương pháp xử lý dữ liệu 23 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 25 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH NHÀ NƯỚC 26 NHẰM THÚC ĐẨY DOANH NGHIỆP ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ 2.1. Công nghệ và đổi mới công nghệ 26 2.1.1. Khái niệm công nghệ và đổi mới công nghệ 26 2.1.2. Vai trò của công nghệ và đổi mới công nghệ đối với phát triển 32 kinh tế, xã hội và doanh nghiệp 2.1.3. Các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến đổi mới công nghệ của doanh nghiệp 2.2. Chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ 34 37 iv 2.2.1. Khái niệm và vai trò của chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy 37 doanh nghiệp đổi mới công nghệ 2.2.2. Mục tiêu của chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp 41 đổi mới công nghệ 2.2.3. Nguyên tắc của chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh 43 nghiệp đổi mới công nghệ 2.2.4. Các chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới 44 công nghệ 2.2.5. Các tiêu chí đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh 51 nghiệp đổi mới công nghệ 2.2.6. Các yếu tố cơ bản ảnh hưởng tới chính sách nhà nước nhằm thúc 56 đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 59 CHƯƠNG 3: KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ CHÍNH SÁCH NHÀ 61 NƯỚC NHẰM THÚC ĐẨY DOANH NGHIỆP ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ 3.1. Kinh nghiệm về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh 61 nghiệp đổi mới công nghệ của một số quốc gia trên thế giới 3.1.1. Kinh nghiệm của Mỹ 61 3.1.2. Kinh nghiệm của một số nước Châu Âu 63 3.1.3. Kinh nghiệm của một số nước Châu Á 64 3.2 Bài học kinh nghiệm rút ra cho Việt Nam 75 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 77 CHƯƠNG 4 : PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG CHÍNH SÁCH NHÀ 78 NƯỚC NHẰM THÚC ĐẨY DOANH NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ 4.1. Tổng quan thực trạng đổi mới công nghệ của các doanh nghiệp Việt Nam và các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội từ năm 2000 đến 2012 78 v 4.1.1. Thực trạng đổi mới công nghệ của các doanh nghiệp Việt Nam 78 từ năm 2000 đến 2012 4.1.2. Thực trạng đổi mới công nghệ của các doanh nghiệp trên địa 81 bàn Hà Nội từ năm 2000 đến 2012 4.2. Thực trạng chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh 92 nghiệp đổi mới công nghệ từ năm 2000 đến 2012 4.2.1. Mục tiêu chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiêp đổi 92 mới công nghệ từ năm 2000 đến 2012 4.2.2. Các chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiêp trên địa 93 bàn Hà Nội đổi mới công nghệ từ năm 2000 đến 2012 4.3. Đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp 108 đổi mới công nghệ từ năm 2000 đến 2012 4.3.1. Đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp trên 108 địa bàn Hà Nội đổi mới công nghệ theo các nhóm tiêu chí 4.3.2. Đánh giá ưu, nhược điểm của chính sách nhà nước nhằm thúc 120 đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 126 CHƯƠNG 5: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH NHÀ NƯỚC 127 NHẰM THÚC ĐẨY DOANH NGHIỆP ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ 5.1. Bối cảnh quốc tế và trong nước đối với việc hoàn thiện chính sách 127 nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ 5.1.1. Bối cảnh quốc tế 127 5.1.2. Bối cảnh trong nước 128 5.2. Quan điểm của Nhà nước nhằm hoàn thiện chính sách thúc 129 đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ đến năm 2020 5.3. Giải pháp hoàn thiện chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy 131 doanh nghiệp đổi mới công nghệ 5.3.1. Nhóm giải pháp hoàn thiện môi trường thể chế nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ 131 vi 5.3.2. Nhóm giải pháp kinh tế nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới 135 công nghệ 5.3.3. Nhóm giải pháp về đào tạo, thông tin, tuyên truyền nhằm thúc 143 đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ 5.3.4. Các giải pháp khác 5.4. Điều kiện thực hiện các giải pháp 145 146 5.4.1. Đối với Nhà nước 146 5.4.2. Đối với doanh nghiệp 148 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 149 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT HƯỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO 150 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ 152 DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO 153 PHỤ LỤC 164 vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT APCTT : Trung tâm Chuyển giao công nghệ Châu Á - Thái Bình Dương CGCN : Chuyển giao công nghệ CIEM : Viện nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương CN : Công nghệ CTG : Các tác giả CSNN : Chính sách nhà nước ĐMCN : Đổi mới công nghệ DN : Doanh nghiệp ĐHKTQD : Đại học Kinh tế Quốc dân ESCAP : Uỷ ban kinh tế và xã hội khu vực Châu á Thái Bình Dương FDI : Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP : Tổng sản phẩm quốc nội GTGT : Giá trị gia tăng GSO : Tổng cục thống kế HASMEA : Hiệp hội doanh nghiệp vừa và nhỏ thành phố Hà Nội KH&CN : Khoa học và công nghệ NISTPASS : Viện Chiến lược và Chính sách Khoa học và Công nghệ OECD : Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế QLNN : Quản lý nhà nước R&D : Nghiên cứu và triển khai VCCI : Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam UNDP : Chương trình phát triển Liên hợp quốc WEF : Diễn đàn kinh tế thế giới viii DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ, HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ BẢNG Bảng 4.1: Thực trạng tiến hành các hoạt động đầu tư ĐMCN của các doanh 84 nghiệp trên địa bàn Hà Nội Bảng 4.2: Lý do ĐMCN của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội 88 Bảng 4.3: Năng lực công nghệ của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội 89 Bảng 4.4: Đánh giá của doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về việc ban hành 94 các chính sách liên quan tới ĐMCN Bảng 4.5: Đánh giá của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về bộ máy 97 QLNN nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN Bảng 4.6: So sánh lợi ích giữa các hình thức ưu đãi của chính sách kinh tế 104 Bảng 4.7: Khả năng nhận biết chính sách của các doanh nghiệp trên địa bàn 109 Hà Nội khi chính sách ĐMCN ban hành Bảng 4.8: Mức độ nhận biết của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về 109 nội dung chính sách liên quan tới ĐMCN Bảng 4.9: Nhận thức của doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về mức độ cần 112 thiết phải tiến hành các hoạt động ĐMCN Bảng 4.10: Đánh giá của doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về các qui định 116 để được hưởng ưu đãi HÌNH VẼ Hình 1.1: Khung lý thuyết nghiên cứu về chính sách nhà nước nhằm thúc 21 đẩy doanh nghiệp ĐMCN Hình 1.2: Quy trình nghiên cứu về CSNN nhằm thúc đẩy DN ĐMCN 22 Hình 2.1: Các thành phần cấu thành công nghệ 29 Hình 2.2: Các hoạt động đổi mới công nghệ 31 Hình 2.3: Mối quan hệ giữa hệ thống công nghệ với hệ thống KT-XH 33 Hình 2.4: Nội dung phân tích CSNN nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN 38 Hình 2.5: Các yếu tố của một chính sách theo cách tiếp cận khung logic 39 ix Hình 2.6: Cây mục tiêu CSNN nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN 41 Hình 4.1: Các hoạt động ĐMCN của các doanh nghiệp Việt Nam 80 Hình 4.2: Trình độ công nghệ của doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội 83 Hình 4.3: Tỷ lệ đầu tư ĐMCN/doanh thu của các doanh nghiệp trên địa bàn 85 Hà Nội Hình 4.4: Nhu cầu hiện tại của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội đối 87 với các hoạt động ĐMCN Hình 4.5: Mức độ khó khăn về vốn và huy động vốn cho ĐMCN của các 91 doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội Hình 4.6: Đánh giá của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về chính 95 sách nhà nước buộc doanh nghiệp phải tiến hành ĐMCN Hình 4.7: Mức độ nhận biết của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về 110 nội dung ưu đãi thuế cho ĐMCN Hình 4.8: Mức độ nhận biết của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về 110 nội dung ưu đãi tín dụng cho ĐMCN Hình 4.9: Mức độ nhận biết của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về 111 nội dung hỗ trợ trực tiếp cho ĐMCN Hình 4.10: Hiệu lực chính sách nhằm thúc đẩy doanh nghiệp trên địa bàn Hà 113 Nội ĐMCN Hình 4.11: Hiệu quả của chính sách nhằm thúc đẩy doanh nghiệp trên địa 115 bàn Hà Nội ĐMCN Hình 4.12: Tính phù hợp của chính sách nhằm thúc đẩy doanh nghiệp trên 116 địa bàn Hà Nội ĐMCN Hình 4.13: Đánh giá của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội về qui định 117 đăng ký để được hưởng ưu đãi Hình 4.14: Tính bền vững của chính sách nhằm thúc đẩy doanh nghiệp trên 119 địa bàn Hà Nội ĐMCN 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài luận án Công nghệ là công cụ để phát triển kinh tế, xã hội một cách nhanh chóng và bền vững trong môi trường cạnh tranh quốc tế, điều này đã được các quốc gia trên thế giới thừa nhận. Công nghệ lạc hậu thường dẫn đến năng suất lao động thấp, tiêu hao nguyên vật liệu, năng lượng cao, nguy cơ gây ô nhiễm môi trường, sản phẩm khó đáp ứng được yêu cầu, nhu cầu của thị trường và tính cạnh tranh của sản phẩm không cao. Công nghệ được coi là yếu tố tác động trực tiếp tới năng suất, chất lượng sản phẩm và ảnh hưởng tới năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, sự phát triển thịnh vượng của quốc gia. Đặc biệt trong nền kinh tế thị trường, các doanh nghiệp muốn phát triển bền vững, tạo dựng uy tín và phát triển thương hiệu của mình thì không thể không tiến hành các hoạt động ĐMCN. Nhà nghiên cứu quản lý nổi tiếng Perter Drucker đã khẳng định “Đổi mới công nghệ đã trở thành một công cụ quan trọng của kinh doanh hiện đại”, điều đó có nghĩa là ĐMCN đã trở thành yếu tố ưu tiên hàng đầu và có ý nghĩa quyết định đến sự thành bại của doanh nghiệp trong nền kinh tế thị trường. Tuy nhiên trên thực tế, để ĐMCN ngoài việc doanh nghiệp phải hiểu rõ được quá trình đổi mới và các yếu tố ảnh huởng trực tiếp, gián tiếp hay các yếu tố bên trong và bên ngoài ảnh hưởng tới ĐMCN thì cũng phải thấy được những khó khăn nhất định để khắc phục như nguồn vốn để tiếp nhận công nghệ, cách đánh giá công nghệ, cách lựa chọn công nghệ thích hợp, phương thức chuyển giao công nghệ, nguồn nhân lực cần có để phục vụ cho quá trình ĐMCN, cũng như phải nắm rõ các chính sách, cơ chế của Nhà nước trong hoạt động ĐMCN, v.v. Hiện nay, chính sách nhà nước về ĐMCN của Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng đã khẳng định được nhận thức của Nhà nước và thành phố Hà Nội trong việc thúc đẩy hoạt động ĐMCN của các doanh nghiệp. Hoạt động ĐMCN sở dĩ có sức lan tỏa rộng; bởi vì, thứ nhất xét từ giác độ Nhà nước trong việc quản lý ĐMCN sẽ góp phần hạn chế tác động tiêu cực của công nghệ tới môi trường và tới lợi ích của xã hội; thứ hai, xét từ giác độ doanh nghiệp sẽ góp phần nâng cao năng 2 lực cạnh tranh của doanh nghiệp trên thị trường. Đến nay, hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp nói chung và chính sách thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN nói riêng đã được trình bày ở các khía cạnh, các quan điểm, các đối tượng nghiên cứu, các trường phái khác nhau bằng những phương pháp nghiên cứu khác nhau thông qua các công trình nghiên cứu ở trong và ngoài nước. Các công trình này đã có những đóng góp thiết thực cả về lý luận và thực tiễn. Tuy nhiên, các nghiên cứu này vẫn chưa cung cấp được các thông tin đầy đủ về các yếu tố ảnh hưởng, các tiêu chí đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN theo cách tiếp cận công cụ chính sách, đứng trên giác độ quản lý nhà nước về khoa học và công nghệ nói chung và ĐMCN nói riêng. Đây là nội dung cần tiếp tục nghiên cứu bổ sung để hoàn thiện hơn. Qua đó, luận án bổ sung làm rõ khái niệm ĐMCN phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh của Việt Nam, từ đó đề xuất các nhóm tiêu chí đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN. Kết luận số 234-TB/TW ngày 1/4/2009 của Bộ Chính trị và Nghị quyết số 22/2008/NQ-CP ngày 28/5/2009 của Chính phủ đã xác định nhiệm vụ phải tập trung đẩy nhanh tốc độ ĐMCN trong các ngành kinh tế.. Ngày 10/5/2011, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành quyết định số 677/QĐ-TTg về việc phê duyệt “Chương trình ĐMCN Quốc gia đến năm 2020”; theo đó mục tiêu của chương trình đến năm 2015 thì số lượng doanh nghiệp thực hiện ĐMCN tăng trung bình 10%/năm và đến năm 2020 số lượng doanh nghiệp thực hiện ĐMCN tăng trung bình 15%/năm, trong đó có 5% doanh nghiệp ứng dụng công nghệ cao. Thủ tướng cũng đã ban hành quyết định số 418/QĐ-TTg, ngày 11/4/2012 phê duyệt “Chiến lược phát triển khoa học và công nghệ giai đoạn 2011 - 2012”; theo đó ĐMCN là một yếu tố quan trọng, góp phần vào tăng trưởng kinh tế. Như vậy, ĐMCN đang là vấn đề được thực tiễn rất quan tâm. Hà Nội là thủ đô của Việt Nam, là vùng kinh tế trọng điểm, là trung tâm đầu não về chính trị, văn hoá, giáo dục của cả nước, đồng thời có tiềm năng phát triển về kinh tế, xã hội, công nghệ trong tương lai. Luận án lựa chọn các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội nhằm ba mục đích: (i) phù hợp với khả năng tiến hành khảo sát 3 thực địa của nghiên cứu sinh, (ii) đảm bảo được tính đại diện của mẫu khảo sát và (iii) đóng góp phần nhỏ trong việc phân tích, hoàn thiện chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN trong thời gian vừa qua, từ đó đưa ra các kiến nghị về chính sách nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN nói chung và các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội ĐMCN nói riêng. Vì những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn đề tài “Chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ: nghiên cứu trường hợp các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội” làm đề tài nghiên cứu. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan tới luận án1 Qua quá trình tìm hiểu của nghiên cứu sinh, đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu liên quan tới hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp, chính sách ĐMCN, chính sách thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN ở ngoài nước và trong nước. Mỗi công trình nghiên cứu đều có đóng góp tích cực ở các giác độ tiếp cận khác nhau cả về mặt lý luận và thực tiễn. Đây là cơ sở quan trọng để nghiên cứu sinh phát hiện được khoảng trống trong hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp, chính sách thúc đẩy ĐMCN nhằm gợi mở và phục vụ cho quá trình nghiên cứu của luận án. 3. Mục tiêu nghiên cứu của luận án Mục tiêu nghiên cứu của luận án: (i) xây dựng khung lý thuyết về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN trên cơ sở kế thừa và phát triển các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước, cũng như nghiên cứu kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN; (ii) phân tích thực trạng ĐMCN, đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN giai đoạn 2000 đến 2012 (nghiên cứu trường hợp các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội); (iii) đề xuất một số nhóm giải pháp hoàn thiện chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN. Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu, luận án sẽ trả lời các câu hỏi sau: - Đổi mới công nghệ là gì? Hành vi của doanh nghiệp trong việc ra quyết định ĐMCN phụ thuộc vào những yếu tố nào? 1 Phần này được trình bày chi tiết trong Chương 1, mục 1.1 4 - Chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ cần được hiểu như thế nào và nó bao gồm những loại chính sách nào? - Kể từ khi Luật KH&CN được ban hành (2000), chính sách nhà nước về ĐMCN đã có tác động như thế nào tới hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp (nghiên cứu trường hợp các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội)? - Việc ban hành, thực thi chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN bị chi phối bởi những yếu tố nào? - Nhà nước cần làm gì, thứ tự ưu tiên ra sao để hoàn thiện chính sách nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN? Từ những mục tiêu thể hiện ở các câu hỏi nêu trên, luận án phải thực hiện được các nhiệm vụ, nội dung sau: - Thứ nhất, luận án nghiên cứu tổng quan các đề tài, công trình nghiên cứu liên quan tới chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN ở ngoài nước và trong nước dựa trên các giác độ tiếp cận khác nhau. - Thứ hai, luận án hệ thống hóa cơ sở lý luận về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN. - Thứ ba, thông qua kinh nghiệm về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN của một số quốc gia trên thế giới, Luận án rút ra một số bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. - Thứ tư, luận án phân tích thực trạng ĐMCN của các doanh nghiệp nói chung và các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội nói riêng, từ đó chỉ ra những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân làm hạn chế hoạt động ĐMCN của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội. - Thứ năm, luận án đánh giá các chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN, từ đó chỉ ra những ưu điểm, nhược điểm và nguyên nhân làm hạn chế tác động của chính sách nhà nước đối với hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp. - Thứ sáu, luận án đề xuất các giải pháp hoàn thiện chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN nói chung và các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội nói riêng phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh của Việt Nam. 5 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp và các chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nội dung: Luận án nghiên cứu, đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN (bao gồm các chính sách của Trung ương và của địa phương ban hành). Đối tượng thụ hưởng chính sách là các doanh nghiệp thực hiện hoạt động ĐMCN, trong đó chú trọng nghiên cứu các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Hơn nữa, luận án đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN trên cơ sở nhận thức, đánh giá, phản hồi của doanh nghiệp về các chính sách chung do Nhà nước đã ban hành; từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện nội dung chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN. Phạm vi không gian: Luận án thu thập số liệu thứ cấp về thực trạng ĐMCN của các doanh nghiệp trên toàn quốc; tuy nhiên luận án giới hạn việc điều tra khảo sát đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa thực hiện các hoạt động ĐMCN để tạo ra sản phẩm/qui trình mới và các hoạt động tiếp nhận công nghệ mới để cải tiến, đổi mới sản phẩm/qui trình sản xuất trên địa bàn Hà Nội. Về mặt thời gian: Luận án xem xét, đánh giá hoạt động ĐMCN của các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội và các chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN trong giai đoạn từ năm 2000 đến 2012. 5. Phương pháp nghiên cứu2 Luận án kết hợp phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng nhằm thực hiện mục tiêu nghiên cứu. Để làm được điều này, nghiên cứu sinh tiến hành xây dựng khung lý thuyết nghiên cứu, xây dựng qui trình nghiên cứu, lựa chọn phương pháp thu thập dữ liệu (sơ cấp và thứ cấp) và xử lý dữ liệu. 2 Phần này được nghiên cứu chi tiết trong Chương 1, mục 1.2 6 - Xây dựng khung lý thuyết và qui trình nghiên cứu: luận án tiến hành thu thập, đánh giá các công trình khoa học trong và ngoài nước liên quan tới hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp, từ đó xây dựng khung lý thuyết và quy trình nghiên cứu của luận án phù hợp với mục tiêu nghiên cứu. - Phương pháp thu thập dữ liệu: đối với các dữ liệu thứ cấp, luận án tiến hành thu thập, lựa chọn dữ liệu thông qua các công trình nghiên cứu trong nước, ngoài nước, dữ liệu của các cơ quan quản lý nhà nước, các doanh nghiệp đã công bố ở dạng bản cứng và bản điện tử liên quan tới ĐMCN. Dữ liệu sơ cấp được thu thập thông qua phiếu điều tra gửi tới các doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội, đồng thời tiến hành phỏng vấn đối với một số cán bộ quản lý về KH&CN ở Trung ương và thành phố Hà Nội. - Phương pháp xử lý dữ liệu: luận án sử dụng phầm mềm SPSS 16 làm công cụ để phân tích các dữ liệu thu thập được; đồng thời còn sử dụng các phương pháp mô tả, thống kê, so sánh, đối chứng, tổng kết thực tiễn và chuyên gia. 6. Những đóng góp mới của luận án Về mặt khoa học: Luận án làm rõ cơ sở lý luận về ĐMCN và chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN. Cụ thể: (i) đánh giá, lựa chọn khái niệm công nghệ và bổ sung làm rõ khái niệm đổi mới công nghệ, (ii) bổ sung làm rõ khái niệm chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN, (iii) chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng tới ĐMCN ở doanh nghiệp và các yếu tố ảnh hưởng tới chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN, (iv) đề xuất các nhóm tiêu chí đánh giá chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN. Về mặt thực tiễn: Luận án đề xuất các nhóm giải pháp hoàn thiện chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN theo cách tiếp các công cụ chính sách phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh của Việt Nam. Ngoài ra, kết quả nghiên cứu của luận án còn là tài liệu tham khảo cho những nghiên cứu tiếp theo về hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp, về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN. 7 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, cam kết của tác giả, các phụ lục, các tài liệu tham khảo. Luận án chia thành 5 chương: Chương 1: Tổng quan nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ Chương 2: Cơ sở lý luận về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ Chương 3: Kinh nghiệm quốc tế về chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ Chương 4: Phân tích thực trạng chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp trên địa bàn Hà Nội đổi mới công nghệ Chương 5: Giải pháp hoàn thiện chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới công nghệ 8 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VỀ CHÍNH SÁCH NHÀ NƯỚC NHẰM THÚC ĐẨY DOANH NGHIỆP ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan tới luận án 1.1.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Cho đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu ở nước ngoài về hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp, chính sách đổi mới công nghệ, cũng như chính sách nhà nước nhằm thúc đẩy doanh nghiệp ĐMCN với nhiều quan điểm và cách tiếp cận khác nhau. Luận án này chia các nghiên cứu thành 2 nhóm chính: (i) nhóm nghiên cứu về ĐMCN, vai trò của ĐMCN và các yếu tố ảnh hưởng tới ĐMCN của doanh nghiệp, (ii) nhóm nghiên cứu về vai trò của nhà nước và chính sách nhà nước đối với ĐMCN. Cụ thể như sau: (i) Nhóm nghiên cứu về ĐMCN, vai trò của ĐMCN và các yếu tố ảnh hưởng tới ĐMCN của doanh nghiệp Đổi mới công nghệ là một hệ thống các hoạt động phức tạp nhằm chuyển đổi các ý tưởng và kiến thức khoa học thành thực thể vật chất và các ứng dụng trong hiện thực. Đó là quá trình biến đổi tri thức thành các sản phẩm và dịch vụ hữu ích có tác động tới sự phát triển của nền kinh tế và bao gồm tám lĩnh vực: (1) nghiên cứu cơ bản, (2) nghiên cứu ứng dụng, (3) triển khai công nghệ, (4) thực thi công nghệ, (5) sản xuất, (6) marketing, (7) truyền bá, và (8) mở rộng công nghệ (Tarek M Khalil, 2002). Mặt khác, ĐMCN là một hoạt động đồng thời tác động với nhau một cách không tuyến tính; nó không chỉ bao gồm khoa học, kỹ thuật mà bao gồm cả ảnh hưởng của xã hội, nhà nước, thể chế chính trị, văn hóa, kinh tế, chính sách công để tạo ra của cải và chịu ảnh hưởng của ba quĩ đạo tới hạn, đó là: vượt qua đường biên giới, sự xuất hiện các công nghệ mới, kiến thức và trí tuệ nhân tạo. Tuy nhiên, M.A.Schilling (2009) lại cho rằng ĐMCN là tập hợp các ý tưởng sáng tạo và đòi 9 hỏi sự cần thiết phải kết hợp ý tưởng sáng tạo, nguồn lực và kỹ năng để hiện thực hóa ý tưởng đó thành sản phẩm mới, qui trình mới. Vai trò của ĐMCN đối với tăng trưởng kinh tế của một quốc gia: - Đổi mới công nghệ tác động tới xã hội như thúc đẩy tăng trưởng kinh tế (GDP) và tăng năng lực cạnh tranh trong bối cảnh toàn cầu hóa (M.A.Schilling, 2009); đồng thời tốc độ ĐMCN đã trở thành yếu tố hàng đầu ảnh hưởng tới tốc độ tăng trưởng kinh tế và tạo ra sự thịnh vượng của quốc gia. Nhiều công trình nghiên cứu đã kết luận rằng tiến bộ công nghệ thông qua ĐMCN là nguồn gốc và là động lực của tăng trưởng kinh tế (Robert Solow, 1987; Boskin and Lau, 1992) [121],[122]. Từ đó cho thấy, tiến bộ của nền văn minh xã hội loài người được gắn liền với tiến bộ của công nghệ. - Đổi mới công nghệ tạo ra các cơ hội kinh doanh, đồng thời cũng tạo ra những cơ chế trong tăng trưởng kinh tế. Nó chính là cơ sở và điểm khởi đầu cho một chu trình phát triển kinh tế và được gọi là chu trình sóng dài của nền kinh tế, trong đó có nhấn mạnh tới tiến bộ của KH&CN mới dẫn đến sự tăng trưởng kinh tế mới Trong công trình viết về kỷ nguyên kỹ thuật số đã khẳng định ĐMCN vẫn là yếu tố chủ đạo trong việc tạo ra của cải và đem lại sự tăng trưởng kinh tế (Laure Morel Guimaraes, Tarek M Khalil, Yasser A Hosni, 2005) [111]. Như vậy, công nghệ và ĐMCN là một trong các yếu tố giữ vai trò quan trọng đối với quá trình tạo ra sự thịnh vượng và tăng trưởng kinh tế của một quốc gia. Các yếu tố tổng hợp ảnh hưởng tới hoạt động ĐMCN và quá trình ĐMCN của doanh nghiệp: - Tarek M.Khalil (2002) đã nghiên cứu và đưa ra bảy yếu tố chi phối ảnh hưởng tới tốc độ ĐMCN, đó là: (1) tình trạng hiện tại của tri thức khoa học, (2) mức độ tăng trưởng của khoa học, (3) loại công nghệ, (4) các pha trong chu kỳ sống, (5) mức độ hứa hẹn của chính sách, (6) khả năng hợp tác tiến bộ công nghệ và (vii) tốc độ lan truyền của các sáng chế. Hơn nữa, tác giả cũng đưa ra tám nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động ĐMCN trong ngành công nghiệp, đó là, (1) sự thay đổi của môi 10 trường quốc tế, (2) tiến bộ trong truyền thông, (3) nghiên cứu & triển khai đa diện và liên tục, (4) thời gian tiếp thị, (5) sự thúc đẩy từ giáo dục, (6) sự thay đổi trong sự tương tác với thể chế, (7) những thay đổi trong cấu trúc tổ chức, và (8) sự lan tỏa của các nguồn lực cho việc phát triển và thâm nhập công nghệ. - Ảnh hưởng của khoa học tới ĐMCN: Cho tới cuối thế kỷ 18 mối quan hệ giữa KH&CN còn tương đối độc lập, nhưng nhiều nhà khoa học đã quan sát thấy có sự phát triển song song giữa khoa học và công nghệ. Trong thế kỷ 20 thì hầu hết các công nghệ đều có nguồn gốc từ các khám phá khoa học, chỉ khi khoa học và công nghệ tác động lẫn nhau mới tạo lên sự phát triển bùng nổ của công nghệ. Hay nói cách khác, khi nói tới khoa học là đề cập tới phát minh khoa học, còn khi nói tới công nghệ là đề cập tới sáng chế công nghệ; đây là hai vấn đề có quan hệ mật thiết và ảnh hưởng lẫn nhau. Công nghệ mới ra đời thông qua hoạt động ĐMCN hỗ trợ cho các phát minh khoa học, các phát minh khoa học là cơ sở dẫn tới các sáng chế và thực hiện ĐMCN thành công [123]. Khi khoa học càng phát triển thì sẽ làm cho vòng đời công nghệ giảm xuống từ đó thúc đẩy hoạt động ĐMCN (M.A. Schilling, 2009). Hoạt động đổi mới được Fredrick Betz (1998) cho rằng đó là sự phát minh, phát triển và đưa vào thị trường sản phẩm mới, qui trình mới hoặc là dịch vụ mới có chứa công nghệ mới. Mặt khác, khi KH&CN tiếp cận thị trường chúng sẽ ảnh hưởng tới doanh nghiệp và cuộc sống của con người, đồng thời thị trường có thể chấp nhận hay loại bỏ chúng. - Ảnh hưởng của thị trường tới ĐMCN và nhấn mạnh vai trò của xã hội đối với ĐMCN của doanh nghiệp: Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng ĐMCN bắt đầu từ ý tưởng và kết thúc là chúng được thương mại hóa, nghĩa là chúng được đưa ra thị trường. Để thị trường chấp nhận thì hoạt động ĐMCN của doanh nghiệp phải đóng góp và tạo nên giá trị gia tăng cho khách hàng; hay nói cách khác mọi đổi mới đều xuất phát từ nhu cầu của xã hội hay phục vụ nhu cầu của xã hội đồng thời xã hội là nơi cung cấp nguồn lực cho đổi mới và cũng là nơi tiếp nhận thành quả của đổi mới [105], [112], [121]. Vì vậy ĐMCN thực sự thành công khi và chỉ khi chúng được thương mại hóa, đưa ra thị trường và được thị trường chấp nhận.