Tài liệu Luận án tiến sĩ các tỉnh uỷ ở đồng bằng sông hồng lãnh đạo phát triển văn hóa – xã hội trong giai đoạn hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH LÊ VĂN THƯ c¸c tØnh ñy ë ®ång b»ng s«ng hång l·nh ®¹o ph¸t triÓn v¨n hãa - x· héi trong giai ®o¹n hiÖn nay LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC CHÍNH TRỊ HÀ NỘI - 2015 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH LÊ VĂN THƯ c¸c tØnh ñy ë ®ång b»ng s«ng hång l·nh ®¹o ph¸t triÓn v¨n hãa - x· héi trong giai ®o¹n hiÖn nay Chuyên ngành : Xây dựng Đảng Cộng sản Việt Nam Mã số : 62 31 23 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC CHÍNH TRỊ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. NGÔ HUY TIẾP 2. TS. LÂM QUỐC TUẤN HÀ NỘI - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Lê Văn Thư MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Những công trình nghiên cứu ở nước ngoài 1.2. Những công trình nghiên cứu ở trong nước 1.3. Những vấn đề đặt ra luận án tiếp tục phải giải quyết 5 5 6 15 Chương 2: CÁC TỈNH ỦY Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG LÃNH ĐẠO PHÁT TRIỂN VĂN HÓA - Xà HỘI HIỆN NAY - NHỮNG VẤN ĐỀ CHỦ YẾU VỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 2.1. Khái quát về các tỉnh đồng bằng sông Hồng và phát triển văn hoá - xã hội ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng hiện nay 2.2. Các tỉnh uỷ ở đồng bằng sông Hồng lãnh đạo phát triển văn hoá - xã hội hiện nay - khái niệm, nội dung, phương thức lãnh đạo 17 17 54 Chương 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN VĂN HOÁ - Xà HỘI VÀ CÁC TỈNH ỦY Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG LÃNH ĐẠO PHÁT TRIỂN VĂN HÓA - Xà HỘI HIỆN NAY - NGUYÊN NHÂN, KINH NGHIỆM 3.1. Thực trạng phát triển văn hoá - xã hội ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng hiện nay 3.2. Các tỉnh uỷ đồng bằng sông Hồng lãnh đạo phát triển văn hoá - xã hội, thực trạng, nguyên nhân và kinh nghiệm 71 71 101 Chương 4: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP CHỦ YẾU TĂNG CƯỜNG SỰ LÃNH ĐẠO CỦA CÁC TỈNH ỦY Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN VĂN HÓA - Xà HỘI ĐẾN NĂM 2025 122 4.1. Những nhân tố tác động và phương hướng tăng cường sự lãnh đạo của Tỉnh uỷ đối với phát triển văn hoá - xã hội ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng đến năm 2025 4.2. Những giải pháp chủ yếu tăng cường sự lãnh đạo của các tỉnh uỷ đối với phát triển văn hoá - xã hội ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng đến năm 2025 133 KẾT LUẬN 156 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ Đà CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 159 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 160 PHỤ LỤC 168 122 DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN BCHTW : Ban Chấp hành Trung ương CNH, HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CNXH : Chủ nghĩa xã hội ĐBSH : Đồng bằng sông Hồng HĐND : Hội đồng nhân dân KH&CN : Khoa học và Công nghệ KHCN : Khoa học công nghệ Nxb : Nhà xuất bản TW : Trung ương UBND : Ủy ban nhân dân XHCN : Xã hội chủ nghĩa 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Cùng với lãnh đạo chính trị và lãnh đạo các lĩnh vực trọng yếu của đời sống xã hội như kinh tế, quốc phòng, an ninh,… lãnh đạo văn hóa - xã hội là vấn đề được đặt ra từ rất sớm, ngay từ khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời lãnh đạo sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc. Phát triển văn hoá - xã hội vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc, thống nhất tổ quốc và xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội ở nước ta, dưới sự lãnh đạo của Đảng. Vì vậy, sự lãnh đạo của Đảng đối với phát triển văn hóa - xã hội là đòi hỏi khách quan, có ý nghĩa chính trị quan trọng, quyết định đối với sự phát triển văn hóa - xã hội của đất nước, nhằm thỏa mãn nhu cầu ngày càng cao về đời sống văn hóa, tinh thần của nhân dân. Là khu vực kinh tế - xã hội trọng điểm, các tỉnh đồng bằng sông Hồng (ĐBSH) rất giàu tiềm năng, thế mạnh để phát triển về mọi mặt, không chỉ của vùng, mà còn là động lực và cực tăng trưởng cho toàn miền Bắc và cả nước. Dự báo đến năm 2020, khu vực các tỉnh ĐBSH, một mặt phải bảo đảm an ninh lương thực cho vùng, và theo quy hoach, cùng với đồng bằng sông Cửu Long đảm bảo an ninh lương thực cho cả nước. Mặt khác, các tỉnh ĐBSH sẽ tiếp tục chuyển đổi hàng chục vạn ha đất nông nghiệp mầu mỡ sang mục đích sử dụng khác; lúc đó diện tích đô thị, công nghiệp, thương mại - dịch vụ trên địa bàn sẽ chiếm tỷ lệ khá lớn diện tích tự nhiên của các tỉnh trong vùng. Quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn các tỉnh đồng bằng sông Hồng tất yếu sẽ tạo ra những biến đổi căn bản ở một vùng nông thôn rộng lớn, từ một vùng kinh tế lấy sản xuất nông nghiệp, ở nông thôn, do người nông thực hiện là chủ yếu, sẽ chuyển dần sang nền kinh tế nông nghiệp công nghiệp hóa, đô thị hóa mạnh mẽ, phát triển nhanh các thành phố công nghiệp, thương mại - dịch vụ thuộc tỉnh. Để thích ứng với sự phát triển khách quan đó, thực tiễn đang đặt ra cho các đảng bộ, chính quyền các tỉnh ĐBSH những nhiệm vụ to lớn phải giải quyết là nâng cao chất lượng giáo dục - đào tạo, phát triển khoa học - công nghệ, chăm sóc sức khỏe và đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân, xóa đói giảm nghèo và bài trừ các tệ nạn xã hội… Nếu không 2 giải quyết tốt những nhiệm vụ này, sẽ không chỉ làm chậm quá trình phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn, mà còn cản trở quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa các tỉnh ở đồng bằng sông Hồng hiện nay. Các tỉnh ủy ở đồng bằng sông Hồng là cơ quan lãnh đạo của các đảng bộ tỉnh, có chức năng, nhiệm vụ lãnh đạo phát triển văn hóa - xã hội ở địa phương. Trong những năm vừa qua, dưới sự lãnh đạo của các tỉnh ủy, đời sống kinh tế, văn hoá - xã hội ở các địa phương có những bước phát triển mạnh mẽ, các lĩnh vực giáo dục, khoa học - công nghệ y tế, văn hóa, thể thao, an sinh xã hội… đã đạt được những kết quả rất quan trọng, góp phần nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân. Tuy nhiên, sự lãnh đạo của các tỉnh ủy đối với phát triển văn hóa - xã hội vẫn còn những mặt yếu kém, khuyết điểm đang đặt ra cần phải giải quyết, như kinh tế có bước phát triển nhanh và mạnh, nhưng văn hoá - xã hội chưa phát triển tương xứng, thậm chí có những bước thụt lùi như: phân hoá giàu nghèo ngày càng lớn, gia tăng nhanh các tệ nạn xã hội, tai nạn giao thông và tai nạn lao động; mê tín, dị đoan, buôn thần, bán thánh; thương mại hoá các hoạt động văn hoá tâm linh…Về phía lãnh đạo, có những cấp ủy đảng chưa nhận thức đầy đủ, sâu sắc các nội dung, phương thức lãnh đạo của Đảng đối với phát triển văn hoá - xã hội, còn biểu hiện buông lỏng lãnh đạo, khoán trắng một số nội dung lãnh đạo quan trọng cho các đơn vị chuyên môn; chưa thường xuyên coi trọng việc sơ kết, tổng kết, rút kinh nghiệm… Những yếu kém đó đã hạn chế năng lực lãnh đạo của tỉnh ủy, làm chậm quá trình thực hiện các mục tiêu phát triển văn hóa - xã hội trên địa bàn rộng lớn và hết sức quan trọng này. Song, sự lãnh đạo của các tỉnh uỷ đối với phát triển văn hoá - xã hội là vấn đề rất mới và rất khó, cả trên phương diện lý luận và thực tiễn. Trước yêu cầu thực tiễn đang đặt ra, tôi chọn đề tài “Các tỉnh ủy ở đồng bằng sông Hồng lãnh đạo phát triển văn hóa - xã hội trong giai đoạn hiện nay” làm luận án tiến sĩ khoa học chính trị, chuyên ngành Xây dựng Đảng Cộng sản Việt Nam, với mong muốn luận giải cơ sở lý luận, thực tiễn và đề xuất những giải pháp khả thi nhằm nâng cao năng lực lãnh đạo của các tỉnh uỷ ĐBSH đối với phát triển văn hoá - xã hội hiện nay. 3 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn sự lãnh đạo của các tỉnh ủy ở đồng bằng sông Hồng đối với phát triển văn hóa - xã hội trong giai đoạn hiện nay. Trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp chủ yếu, có tính khả thi nhằm tăng cường sự lãnh đạo của Tỉnh ủy đối với lĩnh vực hết sức quan trọng này 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm rõ khái niệm, đặc điểm, vai trò của phát triển văn hóa - xã hội và những vấn đề có liên quan đến phát triển văn hóa - xã hội của các tỉnh ở đồng bằng sông Hồng giai đoạn hiện nay. - Làm rõ khái niệm, nội dung, phương thức, vai trò lãnh đạo của các tỉnh ủy đối với phát văn hóa - xã hội ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng hiện nay. - Đánh giá đúng thực trạng phát triển văn hóa - xã hội và sự lãnh đạo của các tỉnh ủy đối với phát triển văn hoa - xã hội ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng hiện nay, chỉ rõ nguyên nhân của thực trạng và những kinh nghiệm quý báu từ thực tiễn. - Xác định những nhân tố tác động, phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm tăng cường sự lãnh đạo của các tỉnh ủy đồng bằng sông Hồng đối với phát triển văn hoa - xã hội giai đoạn hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án là: các tỉnh ủy ở đồng bằng sông Hồng lãnh đạo phát triển văn hóa - xã hội giai đoạn hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu, khảo sát, đánh giá sự lãnh đạo của các tỉnh ủy đối với phát triển văn hóa - xã hội ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng từ năm 2005 đến nay; phương hướng và những giải pháp của đề tài có giá trị đến năm 2025. 4. Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Cơ sở lý luận Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng ta về sự lãnh đạo của Đảng đối với các 4 lĩnh vực trọng yếu của đời sống xã hội nói chung, đối với phát triển văn hóa - xã hội nói riêng. 4.2. Cơ sở thực tiễn Qúa trình lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện phát triển văn hóa - xã hội của các tỉnh ủy các tỉnh đồng bằng sông Hồng từ năm 2005 đến nay, với tất cả những thành tựu, hạn chế, nguyên nhân và kinh nghiệm từ thực tiễn lãnh đạo của các tỉnh ủy trong thời gian vừa qua. 4.3. Phương pháp nghiên cứu Luận án được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa MácLênin, đồng thời sử dụng các phương pháp nghiên cứu chuyên ngành và liên ngành: lôgic và lịch sử; phân tích và tổng hợp; thống kê, so sánh; tổng kết thực tiễn và phương pháp chuyên gia. 5. Những đóng góp mới của luận án - Làm rõ khái niệm, nội dung, phương thức lãnh đạo của các tỉnh ủy ĐBSH đối với phát triển văn hóa - xã hội ở địa phương giai đoạn hiện nay. - Đề xuất một số giải pháp chủ yếu, khả thi nhằm tăng cường sự lãnh đạo của các tỉnh ủy ĐBSH đối với phát triển văn hóa - xã hội ở địa phương đến năm 2025. 6. Ý nghĩa và thực tiễn của luận án - Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho các tỉnh ủy, các ban thường vụ tỉnh ủy trong cả nước, nhất là ở các tỉnh ĐBSH trong lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức phát triển văn hóa - xã hội giai đoạn hiện nay. - Luận án cũng có thể làm tài liệu phục vụ công tác nghiên cứu khoa học và đào tạo ở các trường chính trị và cơ sở đào tạo cán bộ của Đảng và Nhà nước ta hiện nay. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục công trình khoa học của tác giả đã công bố liên quan đến luận án, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 4 chương, 9 tiết. 5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU Ở NƯỚC NGOÀI 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về phát triển văn hoá - Đề cương quy hoạch phát triển văn hoá Trung Quốc, Tài liệu dịch - Viện Nghiên cứu Trung Quốc thuộc Viện khoa học xã hội và Nhân văn Việt Nam, lưu hành nội bộ [49]. Đây là tài liệu quan trọng trình bày tổng thể mục tiêu phát triển văn hoá của Trung Quốc "năm năm lần thứ 11". Đề cương quy hoạch phát triển văn hoá Trung Quốc thể hiện những tư tưởng cơ bản của Đảng Cộng sản Trung Quốc về đường hướng phát triển văn hoá mang đặc sắc Trung Quốc thời kỳ hiện nay, trong đó nhấn mạnh phát triển toàn diện, lấy thị trường trong nước, ngoài nước làm động lực thúc đẩy các ngành văn hoá phát triển. Văn hoá hướng vào phục vụ xã hội, phục vụ nhân dân trên con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội. Những mục tiêu, nhiệm vụ mà đề cương này nêu lên đã gợi ý cho tác giả luận án suy nghĩ về những nội dung phát triển văn hoá - xã hội các tỉnh ĐBSH giai đoạn hiện nay. - Phăn đuông chít vông sa, Công tác lý luận của Đảng nhân dân cách mạng Lào trong thời kỳ mới [51]. Nội dung luận án bàn về công tác lý luận của Đảng Nhân dân cách mạng Lào thời kỳ mới, trong đó đáng chú ý là luận án đã trình bày những nội dung và phương thức lãnh đạo của Đảng đối với công tác lý luận, một lĩnh vực rất khó khăn, phức tạp. Tác giả nêu 4 nội dung và 4 phương thức lãnh đạo của Đảng. Nội dung của đề tài có tác dụng tham khảo tốt cho NCS tìm hiểu, nghiên cứu về nội dung, phương thức lãn đạo của các Tỉnh uỷ ĐBSH lãnh đạo phát triển văn hoá - xã hội hiện nay. - Lưu Vân Sơn, Tìm tòi thực tiễn và tư duy lý luận xây dựng văn hóa xã hội chủ nghĩa đặc sắc Trung Quốc [66]. Tạp chí Cộng sản Số 17 (209) năm 2010 (phát biểu của đồng chí Lưu Vân Sơn tại Hội thảo lần này với chủ đề "Ðẩy mạnh xây dựng văn hóa trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế" giữa Đảng Cộng sản Việt Nam và Ðảng Cộng sản Trung Quốc). 6 Theo tác giả, trong điều kiện xây dựng kinh tế thị trường XHCN, văn hóa được thể hiện bằng hai hình thái là sự nghiệp và ngành nghề; mục đích căn bản của phát triển văn hóa là vì dân, sức mạnh phải dựa vào dân, đẩy mạnh xây dựng văn hóa xã hội chủ nghĩa cần phải kiên trì lấy con người làm gốc, hướng tới quần chúng, đáp ứng tối đa nhu cầu văn hóa tinh thần của quần chúng nhân dân. - Phitstamay bounvilay, Kinh nghiệm phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ở một số quốc gia và bài học cho thành phố Viêng chăn, (Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào) [53, tr.62-66]. Bài nghiên cứu tổng thuật những kinh nghiệm giáo dục đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, quản trị và thu hút tài năng khoa học công nghệ của các quốc gia phát triển ở Châu Á như Nhật bản, Hàn Quốc, Sinhgapore, Thái Lan. Bài báo giúp nghiên cứu sinh nhìn rõ hơn công tác giáo dục, đào tạo nguồn nhân lực và bồi dưỡng nhân tài ở Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH hiện nay. 1.1.2. Những công trình nghiên cứu về phát triển xã hội - Khăm bay ma la sinh, Thực trạng đói nghèo trong các hộ gia đình ở nông thôn tỉnh Chăm Pa Sắc, kiến nghị về chính sách, giải pháp [36], tác giả luận văn đã trình bày hệ thống các quan điểm, đường lối chính sách xã hội của Đảng và Nhà nước, nước Cộng hoà dân chủ nhân dân Lào làm cơ sở nghiên cứu vấn đề đói, nghèo trong các gia đình ở nông thôn tỉnh Chăm Pa Sắc hiện nay. Tác giả luận văn đã có những đánh giá khá công phu về thực trạng đói nghèo ở tỉnh Chăm Pa Sắc, chỉ rõ quy mô, mức độ đói, nghèo và nguyên nhân đói, nghèo của địa phương. Tác giả luận văn đưa ra một số kiến nghị về chính sách và các giải pháp xoá đói, giảm nghèo cho địa phương. Kết quả nghiên cứu của tác giả góp một gợi ý tốt suy nghĩ về thực trạng nghèo ở các tỉnh ĐBSH nước ta hiện nay, đồng thời góp nhận thức rõ hơn về khái niệm phát triển xã hội ở các tỉnh ĐBSH. 1.2. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU Ở TRONG NƯỚC 1.2.1. Những công trình nghiên cứu về văn hoá và Đảng lãnh đạo phát triển văn hoá 1.2.1.1. Những công trình nghiên cứu về văn hoá - Sách tham khảo, Vai trò của văn hoá trong sự nghiệp công nghiệp hoá hiện đại hoá nông thôn, nông nghiệp vùng đồng bằng sông Hồng, PGS.TS. Lê Quý Đức [27]. Cuốn sách là kết quả nghiên cứu của đề tài khoa học cấp bộ, do tập thể 7 các nhà khoa học Viện Văn hoá và phát triển, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh thực hiện. Cuốn sách bàn về một số nội dung phát triển văn hoá ở nông thôn ĐBSH đầu những năm 2000. Ở mỗi một nội dung phát triển văn hoá, các tác giả làm rõ cơ sở lý luận thực trạng và giải pháp thực hiện các giải pháp đó. Những nội dung phát triển văn hoá được đề cập trong cuốn sách được kế thừa để chọn nghiên cứu những nội dung phát triển văn hoá - xã hội trong luận án, một nhiệm vụ quan trọng, đối tượng lãnh đạo của các Tỉnh uỷ ĐBSH mà luận án nghiên cứu. - Sách tham khảo, Những biến đổi về giá trị văn hóa truyền thống ở các làng ven đô Hà Nội trong thời kỳ đổi mới, TS. Ngô Văn Giá [28]. Các tác giả cuốn sách nhấn mạnh: trong công cuộc đổi mới hôm nay, sự biến đổi mạnh mẽ của các điều kiện kinh tế - xã hội đã kéo theo sự biến đổi rõ rệt diện mạo và các giá trị văn hóa truyền thống ở các làng ven đô. Vì vậy, cùng với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, việc nghiên cứu, xây dựng và phát triển văn hóa thủ đô, văn hóa các làng ven đô là thực sự cấp thiết. - Sách tham khảo, Phát triển văn hóa con người và nguồn nhân lực thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, GS.TS. Phạm Minh Hạc [29]. Cuốn sách là chương trình nghiên cứu phát triển văn hóa, con người và nguồn nhân lực trong bối cảnh đất nước bước vào thế kỷ XXI, trong xu thế hội nhập kinh tế quốc tế và toàn cầu hóa. Nội dung cuốn sách tập trung trình bày kết quả nghiên cứu chủ yếu của chương trình: Những vấn đề mang tính phương pháp luận về văn hóa, con người, nguồn nhân lực, đời sống văn hóa và xu hướng phát triển văn hóa ở những vùng, miền khác nhau; đặc điểm con người Việt Nam hiện nay; thực trạng nguồn nhân lực, phương hướng đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu của đất nước thời kỳ đẩy mạnh sự nghiệp đổi mới, hội nhập kinh tế quốc tế, v.v.. - Sách tham khảo, Quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin về văn hóa, PGS.TS. Phạm Duy Đức [24]. Nội dung cuốn sách tập trung nghiên cứu quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin về nguồn gốc, bản chất, chức năng, vai trò của văn hóa, đi sâu tìm hiểu quan điểm của các nhà kinh điển mác-xít về xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa, về một số lĩnh vực cơ bản như văn hóa trong lãnh đạo chính trị; vấn đề xây dựng con người, đạo đức và lối sống; vấn đề phát triển giáo dục - đào tạo, 8 xây dựng đội ngũ trí thức; phát triển sự nghiệp văn học nghệ thuật; báo chí; vấn đề tín ngưỡng, tôn giáo,... góp phần vào việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. - Sách tham khảo, Sự đa dạng văn hóa và đối thoại giữa các nền văn hóa một góc nhìn từ Việt Nam, GS.TS. Phạm Xuân Nam [48]. Tác giả đã đi sâu phân tích những đặc trưng, những cơ hội và thách thức; dự báo chiều hướng phát triển của văn hóa Việt Nam đặt trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế hiện nay, qua đó đề xuất phương châm, nguyên tắc và hệ quan điểm định hướng cho việc thực hiện sự cam kết với tính đa dạng văn hóa, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc và tăng cường tiếp xúc, giao lưu, đối thoại giữa văn hóa Việt Nam với các nền văn hóa khác trong thế giới đương đại. Nhưng mặt khác, quá trình trên cũng làm nảy sinh nguy cơ ghê gớm về sự đồng nhất hóa các hệ thống giá trị, đe dọa làm suy kiệt khả năng sáng tạo đa dạng của các nền văn hóa - nhân tố cực kỳ quan trọng đối với sự phát triển lành mạnh và bền vững của từng dân tộc và của cả nhân loại. - Sách tham khảo: Thành tựu trong xây dựng và phát triển văn hóa Việt Nam 25 năm đổi mới (1986-2010), PGS.TS. Phạm Duy Đức [26]. Cuốn sách được biên soạn từ kết quả nghiên cứu của đề tài khoa học trọng điểm cấp Nhà nước Mã số KX04.13/06-10. Nội dung cuốn sách phản ánh thực trạng văn hóa Việt Nam qua 25 năm đổi mới, chỉ ra những thành tựu quan trọng, đồng thời vạch ra những mặt yếu kém, hạn chế, qua đó đề xuất một số giải pháp cơ bản và kiến nghị để xây dựng và phát triển văn hóa Việt Nam trong những năm tiếp theo. Cuốn sách tập trung nêu lên một số giải pháp chủ yếu để góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả của việc xây dựng con người và phát triển văn hóa trong thời gian tới. - Đề tài khoa học cấp bộ, Phát triển văn hóa Việt Nam giai đoạn 2011-2020. Những vấn đề phương pháp luận (2010), PGS.TS Phạm Duy Đức [25]. Các tác giả của đề tài tập trung nghiên cứu vấn đề phát triển văn hóa Việt Nam giai đoạn 20112020 ở những lĩnh vực cơ bản của đời sống văn hóa dân tộc như: phát triển con người, phát triển môi trường văn hóa cùng với các lĩnh vực hoạt động văn hóa cơ bản như giáo dục - đào tạo, khoa học - công nghệ, văn hóa - nghệ thuật, thông tin 9 đại chúng; phát triển công nghiệp văn hóa và dịch vụ văn hóa, bảo vệ và phát huy di sản văn hóa; đảm bảo sự đa dạng văn hóa giữa các dân tộc. Về xu hướng vận động và quan điểm chỉ đạo xây dựng phát triển văn hóa giai đoạn 2011-2020, tập thể tác giả cho rằng, cần phải kế thừa các quan điểm chỉ đạo mà các Nghị quyết của Đảng đã nêu, đặc biệt là các quan điểm được nêu lên trong Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII đồng thời phải bổ sung một số điểm mới. - Sách tham khảo, Sự biến đổi các giá trị văn hóa trong bối cảnh xây dựng nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay, PGS.TS Nguyễn Duy Bắc [2]. Cuốn sách đã xây dựng được hệ thống lý luận cơ bản về văn hóa, giá trị văn hóa, biến đổi giá trị văn hóa. Đồng thời đã chỉ ra được thực trạng biến đổi các giá trị văn hóa, phát triển văn hóa trong điều kiện xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay; góp phần bổ sung và hoàn thiện hệ thống đường lối, chính sách về phát triển văn hóa và con người, xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, hình thành các giá trị văn hóa mới trong điều kiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa gắn với phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập kinh tế quốc tế. - Hà Vũ Tuyến, Công tác đào tạo nghề ở Vĩnh Phúc - kết quả và một số kinh nghiệm [103]. Nội dung bài báo nêu những vấn đề sau: Vĩnh Phúc là một trong số chín tỉnh ĐBSH, thuộc vùng kinh tế trọng điểm của Bắc Bộ, tác giả bài báo đã đánh giá khái quát những thành tựu công tác đào tạo nghề ở Vĩnh Phúc những năm vừa qua. Do tốc độ CNH, HĐH ở Vĩnh Phúc khá nhanh, nên sớm đặt ra nhu cầu đào tạo nghề cho địa phương. Chính vì công tác đào tạo nghề phát triển, nên đã có nhiều thanh niên, học sinh được học nghề phục vụ nhu cầu phát triển công nghiệp, dịch vụ tại địa phương. Từ thực tiễn đào tạo nghề ở Vĩnh Phúc, tác giả tổng kết một số kinh nghiệm và giải pháp. Nội dung bài báo phản ánh một góc thực trạng giáo dục đào tạo nghề ở Vĩnh phúc, một nội dung của phát triển văn hoá - xã hội các tỉnh ĐBSH hiện nay. NCS có thể nghiên cứu, tham khảo cho phần đánh giá thực trạng của luận án. 1.2.1.2. Những công trình nghiên cứu về Đảng lãnh đạo văn hoá - Sách tham khảo, Sự lãnh đạo của Đảng trong một số lĩnh vực trọng yếu của đời sống xã hội nước ta, PGS. Lê Văn Lý [42]. 10 Đây là công trình khoa học đề tài cấp Nhà nước được in thành sách, một công trình lớn, bàn khá sớm về sự lãnh đạo của Đảng trên các lĩnh vực trọng yếu đời sống xã hội nước ta. Công trình tuy không bàn chuyên sâu về Đảng lãnh đạo phát triển văn hoá - xã hội, nhưng đã đề cập đến một mặt của phát triển văn hoá: sự lãnh đạo của Đảng đối với tư tưởng, lý luận và văn học - nghệ thuật. Những nghiên cứu của đề tài rất hữu ích cho đề tài luận án của tác giả khi phải xác định rõ nội dung và phương thức lãnh đạo của các Tỉnh uỷ ĐBSH trong phát triển văn hoá - xã hội. Mặc dù cuốn sách nói trên nghiên cứu trê quy mô toàn Đảng, không nghiên cứu ở một đảng bộ địa phương nào đó của ĐBSH, song cuốn sách đã cho những gợi ý, chỉ dẫn quan trọng để tác giả luận án xác định nội dung, phương thức các Tỉnh uỷ lãnh đạo phát triển văn hoá - xã hội hiện nay. 1.2.2. Những công trình nghiên cứu về phát triển xã hội và Đảng lãnh đạo phát triển xã hội 1.2.2.1. Những công trình nghiên cứu về phát triển xã hội - Sách: Tác động của phân tầng mức sống vào quá trình phát triển văn hoá nông thôn, Trần Thị Lan Hương [34]. Tác giả cuốn sách nghiên cứu phân tầng mức sống tác động đến qúa trình phát triển văn hoá nông thôn ở các tỉnh ĐBSH vào những năm 2000, khoảng thời gian nước ta đã vượt qua thời kỳ khủng hoảng kinh tế - xã hội, cả nước bước vào thời đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước. Tác giả cuốn sách tiếp cận vấn đề nghiên cứu bắt đầu đi từ các lý thuyết phân tầng xã hội hiện đại, sau đó chọn cho mình khung lý thuyết ứng với chủ đề nghiên cứu. Nội dung cuốn sách tiếp cận vấn đề biến đổi, phát triển văn hoá trong cộng đồng cư dân nông thôn ĐBSH từ góc nhìn xã hội học, đi từ những biến đổi trong cơ cấu xã hội, phân tầng xã hội, phân tầng mức sống để xem xét vấn đề phát triển văn hoá. Những kiến giải của tác giả là những gợi ý sâu sắc cho luận án khi phân tích nguyên nhân của những thành tự và hạn chế trong phát triển môi trường văn hoá ở nông thôn các tỉnh ĐBSH hiện nay, cũng như gợi ý cho luận án nghiên cứu những giải pháp tăng cường sự lãnh đạo của các cấp uỷ đảng địa phương trong phát triển văn hoá - xã hội hiện nay. - Sách: Xung đột xã hội về đất đai ở nông thôn thời kỳ đổi mới (trường hợp tỉnh Hà Tây cũ) của TS. Phan Tân [67]. Tác giả sách tuy không trình bày bức 11 tranh xung đột xã hội ở nông thôn các tỉnh ĐBSH, song tác giả chọn mẫu nghiên cứu là tỉnh Hà Tây cũ, một trong những tỉnh thuộc vùng ĐBSH. Tác giả tiếp cận vấn đề xung đột xã hội trên bình diện lý luận rộng, có điểm qua một cách khái quát vai trò đất đai với người dân nói chung, với người nông dân trong vùng qua các thời kỳ lịch sử, từ đó nhìn nhận những vấn đề xã hội hiện nay khi người dân mất đất trong quá trình CNH, HĐH và đô thị hoá diễn ra khá mạnh mẽ hiện nay. Tác giả sách tiếp cận vấn đề xung đột xã hội dưới góc độ khoa học, chỉ ra bản chất, vai trò, chức năng của xung đột xã hội và phương pháp giải quyết xung đột dưới góc độ lý luận. Từ đó nghiên cứu những nảy sinh xung đột xã hội từ các quan hệ đất đai trong xã hội. Kết quả nghiên cứu của cuốn sách là tài liệu tham khảo tốt nghi nghiên cứu về sự lãnh đạo của Tỉnh uỷ và các cấp uỷ đảng địa phương đối với phát triển văn hoá - xã hội không được xem nhẹ những vấn đề kinh tế - xã hội liên quan đến quan hệ về đất đai. - Sách: Ứng xử của người dân vùng đồng bằng sông Hồng trong gia đình, Lê Thị Thanh Hương [33], các tác giả của cuốn sách này làm rõ hàng loạt các mối quan hệ trong gia đình, từ đó đặt vấn đề nghiên cứu việc xử lý các mối quan hệ gia đình thông qua các hình thức và phương pháp ứng xử. Các tác giả nhìn nhận mối quan hệ trao truyền các giá trị văn hoá - xã hội giữa các thế hệ trong gia đình, nhất là thế hệ các ông bà, cha mẹ với con, cháu vùng ĐBSH hiện nay. Các tác giả đặt ra vấn đề làm sao để các thế hệ về sao tiếp nhận được những giá trị chuẩn mực của những thế hệ đi trước, nhưng không rơi vào bảo thủ, nệ cổ. Đồng thời đặt vấn đề có bình đẳng hay không bình đẳng trong quan hệ giữa ông bà với con cháu, cần hay không cần sự bình đẳng, bình đẳng có tốt hơn không bình đẳng. Cuốn sách giúp người đọc nhận diện một vấn đề xã hội rất lớn là các quan hệ trong gia đình hiện đại vùng ĐBSH, vai trò của các quan hệ đó trong cộng đồng, vai trò của gia đình trong tiếp nhận các chính sách văn hoá của Đảng và Nhà nước ta hiện nay. Phát triển gia đình là một trong những nội dung quan trọng của phát triển văn hoá - xã hội các tỉnh ĐBSH hiện nay, cuốn sách là tài liệu tham khảo tốt nhìn nhận sự tác động chính sách và vai trò lãnh đạo của các cấp uỷ đảng đối với những vấn đề xã hội không thể xem nhẹ các quan hệ gia đình, nhất là vai trò giáo dục từ trong gia đình. 12 Gia đình là tế bào xã hội, gia đình yên vui, hạnh phúc là nguồn nuôi dưỡng những thế hệ tương lai khoẻ mạnh về thể chất, lành mạnh về tâm hồn, vì thế sẽ làm cho toàn xã hội phát triển ổn định. Nội dung cuốn sách gợi ý cho tác giả luận án nghiên cứu đề xuất giải pháp về tăng cường sự lãnh đạo của Tỉnh uỷ đối với phát triển văn hoá - xã hội, có nội dung trọng tâm là lãnh đạo xây dựng, phát triển các gia đình và các thành viên của nó. - PGS.TS Ngô Ngọc Thắng, Chính sách an sinh xã hội trong bối cảnh tái cấu trúc mô hình tăng trưởng [71, tr.16-21]. Tác giả bài báo khẳng định, Đảng và Nhà nước ta luôn nhất quán trong quan điểm, đường lối và chính sách xã hội, coi an sinh xã hội (ASXH) vừa là mục tiêu, vừa là động lực để ổn định xã hội và phát triển bền vững đất nước. Tác giả cho rằng những chính sách của Đảng và Nhà nước được triển khai đồng bộ trên 3 phương diện: giúp các đối tượng thụ hưởng khả năng tiếp cận dịch vụ công cộng; hỗ trợ phát triển sản xuất; phát triển kết cấu hạ tầng phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Sau khi khẳng định quan điểm, đường lối nhất quán của Đảng về ASXH, tác giả xem xét ASXH dưới sự tác động của tái cấu trúc mô hình tăng trưởng, từ tăng trưởng theo bề rộng chuyển sang tăng trưởng theo chiều sâu, dựa trên tăng năng xuất lao động, phát triển khoa học công nghệ. Theo tác giả, trong điều kiện tái cấu trúc mô hình tăng trưởng, đứng trước thách thức: một là, hệ thống chính sách ASXH chưa theo kịp sự phát triển của kinh tế thị trường; hai là, những rủi ro về kinh tế, xã hội, môi trường trong điều kiện tái cấu trúc kinh tế và mô hình tăng trưởng; ba là, hiện tường già hoá dân số bắt đầu xuất hiện gây áp lực lên hệ thống an sinh xã hội; bốn là nhận thức của người dân, cơ quan quản lý, cán bộ, đảng viên chưa đầy đủ về ASXH, một số ASXH mới nảy sinh chưa kịp giải quyết. Từ những lý giải trên tác giả đưa ra các kiến nghị về quan điểm, về giải pháp. Nội dung bài báo có tác dụng giúp nghiên cứu sinh nhận thức sâu sắc hơn vai trò của phát triển xã hội, trên phương diện ASXH gắn với phát triển kinh tế và văn hoá. Sự lãnh đạo của các cấp uỷ địa phương đối với phát triển văn hoá - xã hội phải chú ý đầy đủ, chu đáo, sâu sắc vấn đề ASXH. 13 1.2.2.2. Những công trình nghiên cứu về Đảng lãnh đạo phát triển xã hội - Đề tài khoa học cấp Nhà nước KX02.21/06-10, Đảng lãnh đạo phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội thời kỳ đổi mới, PGS. TS. Đinh Xuân Lý [41]. Đề tài gồm 23 bài viết của các tác giả hiện đang công tác ở các trường đại học, học viện và các viện nghiên cứu. Nội dung tập trung chủ yếu vào bốn vấn đề chính: Luận cứ của việc nâng cao năng lực và hiệu quả lãnh đạo của Đảng đối với phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội ở nước ta trong quá trình đổi mới; các yếu tố tác động đến năng lực và hiệu quả lãnh đạo của Đảng đối với phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội; thực trạng năng lực lãnh đạo của Đảng đối với phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội thời kỳ đổi mới - những vấn đề đặt ra; hiệu quả lãnh đạo của Đảng đối với phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội trên một số lĩnh vực. Theo các tác giả của đề tài, trong thời đại ngày nay, sự bùng nổ của cuộc cách mạng khoa học - công nghệ, sự hình thành xã hội thông tin và kinh tế tri thức, sự phát triển mạnh mẽ của xu thế toàn cầu hóa,... đã đặt ra nhiều thời cơ phát triển lớn đan xen với những thách thức trong quá trình phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội. Điều này đòi hỏi các quốc gia, dân tộc trên thế giới phải tỉnh táo, trước mỗi bước đi của mình. Nếu xử lý đúng, vượt qua được thách thức thì sẽ tạo ra thời cơ mới. Đối với Việt Nam, một đất nước đang trong tiến trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập, càng đòi hỏi phải chú trọng phát triển xã hội và tăng cường quản lý phát triển xã hội nhằm đảm bảo sự phát triển hài hòa và bền vững. Sự lãnh đạo của Đảng đối với phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội được thể hiện thông qua việc hoạch định cương lĩnh, đường lối chiến lược, các định hướng về chủ trương và chính sách phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội nhằm đạt tới đời sống vật chất và tinh thần cao đẹp cho nhân dân; thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh... Tuy nhiên đề tài này chưa bàn về những nội dung và phương thức lãnh đạo của Đảng đối với quản lý và phát triển xã hội, một vấn đề trọng tâm của đề tài luận án rất cần nghiên cứu, tham khảo và kế thừa. Dẫu 14 sao, những kiến giải của đề tài cũng làm sáng rõ vai trò lãnh đạo của Đảng ta trong phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội hiện nay. - GS. TS. Nguyễn Đình Tấn, Sự phát triển nhận thức của Đảng về công bằng xã hội và xoá đói, giảm nghèo [69, tr.3-7]. Tác giả bài báo khoa học đã lược khảo những quan điểm của Đảng ta qua các đại hội nhiệm kỳ và các Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương xung quanh vấn đề lãnh đạo giải quyết công bằng xã hội và xoá đói, giảm nghèo, kể từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI đến nay. Theo tác giả, sự phát triển nhận thức của Đảng trong giải quyết công bằng xã hội và xoá đói, giảm nghèo có sự vận động phát triển gắn liền với những thành tựu của phát triển kinh tế xã hội đất nước. Mục tiêu của chính sách là nhất quán hướng tới công bằng xã hội, xoá đói giảm nghèo, cùng nhau phát triển để ngày càng giàu có hơn. Mục tiêu của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là: tăng trưởng bền vững, gắn với tiến bộ và công bằng xã hội. Quan điểm về công bằng xã hội và xoá đói, giảm nghèo của Đảng ta hiện nay, là công bằng không chỉ là các chính sách bảo đảm công bằng trong phân phối các nguồn lực, mà còn cần có sự công bằng về cơ hội và điều kiện phát triển. Nội dung bài báo bàn về các quan điểm của Đảng trong lãnh đạo phát triển văn hoá - xã hội ở nước ta hiện nay, dưới góc độ công bằng xã hội và xoá đói, giảm nghèo đã giúp cho tác giả luận án có cái nhìn sâu sắc hơn về bản chất chính sách phát triển văn hoá - xã hội của nước ta hiện nay, và do vậy suy nghĩ sâu hơn về phát triển văn hoá - xã hội các tỉnh ĐBSH và sự lãnh đạo của cấp uỷ địa phương thực hiện chính sách bảo đảm công bằng xã hội, xoá đói, giảm nghèo ở khu vực này. - Hoàng Thị Bích Phương, Thực hiện xoá đói, giảm nghèo bền vững ở tỉnh Bác Giang (2008-2013) [55]. Bài báo tuy không viết về sự lãnh đạo Thực hiện xoá đói, giảm nghèo bền vững ở một tỉnh nào đó của ĐBSH, song viết về sự lãnh đạo của Tỉnh uỷ Bắc Giang về vấn đề này. Nội dung bài báo đã hệ thống hoá những quan điểm, chủ trương của đảng bộ tỉnh, của tỉnh uỷ về lãnh đạo Thực hiện xoá đói, giảm nghèo bền vững ở địa phương, chỉ ra các giải pháp mà Tỉnh uỷ đã xác định lãnh đạo phát triển vấn đề xã hội này. Trên cơ sở quan điểm, chủ trương, giải pháp lãnh đạo của Tỉnh uỷ và đảng bộ tỉnh, việc xoá đói, giảm nghèo ở Bắc Giang đã đạt 15 nhiều thành tựu tốt, bền vững. Nội dung bài báo cho thấy, tác giả đã nhận thức được vai trò lãnh đạo của đảng bộ tỉnh và của Tỉnh uỷ có tính quyết định thắng lợi xáo đói giảm nghèo ở địa phương. Tuy bài báo chưa đi sâu phân tích nội dung, phương thức lãnh đạo của Tỉnh uỷ, song cũng có thể thấy tác giả đã đề cập theo hướng đó trong bài báo, đề tài luận án của NCS có thể tham khảo. 1.3. NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA LUẬN ÁN TIẾP TỤC PHẢI GIẢI QUYẾT 1.3.1. Những công trình nghiên cứu ở nước ngoài Qua tổng quan một số công trình nghiên cứu của các tác giả người nước ngoài viết về phát triển văn hoá - xã hội được dịch ra tiếng Việt, NCS nhận thấy, mỗi tác giả thường viết về một số đặc điểm, nội dung nào đó trong số nhiều nội dung về phát triển văn hoá - xã hội theo quan điểm của luận án, ví dụ như viết về môi trường văn hoá, về giáo dục đào tạo về an sinh xã hội ở quốc gia của các tác giả, chưa có tác giả nào nghiên cứu viết về phát triển văn hoá ở Việt Nam nói chung, ở các tỉnh ĐBSH của Việt Nam nói riêng. Tuy nhiên, do ở một số nước, văn hoá đã trở thành một lĩnh vực được đầu tư phát triển trở thành một ngành kinh tế sản xuất các sản phẩm văn hoá để kinh doanh thương mại, nên nhấn mạnh phát triển kinh tế trong văn hoá, còn vấn đề xã hội được xem xét dưới góc độ các thành tựu phát triển của chế độ chính trị, hoặc là những vấn đề chuyên môn sâu của xã hội học như vấn đề phân tầng xã hội, an sinh xã hội… Vấn đề mà luận án của NCS rất cần tham khảo là sự lãnh đạo của các đảng cầm quyền đã lãnh đạo chính trị, hoạc tác động chính trị vào các chính sách phát triển văn hoá - xã hội như thế nào, nhất là các nội dung và phương thức tác động, thì rất ít tác giả đề cập đến, ngoại trừ một luận án tiến sĩ của NCS nước Cộng hoá dân chủ nhân dân Lào năm 2002, vì vậy NCS chưa có thể nghiên cứu, tham khảo được nhiều từ các tác giả nước ngoài nhằm vận dụng cho nội dung luận án. 1.3.2. Những công trình nghiên cứu ở trong nước Trong vòng 15 năm trở lại đây, sau khi Đảng ta ban hành Nghị quyết chuyên đề về phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc tại Hội nghị lần thứ năm, Ban Chấp hành Trung ương khoá VIII, đã có rất nhiều các công trình nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước, cấp Bộ, các cuốn sách, bài báo khoa học viết