Tài liệu Luận án dạy học thực hành kỹ thuật theo hướng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên sư phạm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ---------  --------- NGUYỄN TRUNG KIÊN DẠY HỌC THỰC HÀNH KỸ THUẬT THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG LÀM VIỆC HỢP TÁC CHO SINH VIÊN SƢ PHẠM Chuyên ngành: Lí luận và PPDH bộ môn Kỹ thuật công nghiệp Mã số : 9.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS LÊ HỒNG SƠN PGS.TS ĐẶNG THÀNH HƢNG HÀ NỘI - 2020 MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................... i DANH MỤC CÁC HÌNH .......................................................................................... ii DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ BIỂU ĐỒ ................................................................ iii PHẦN MỞ ĐẦU .........................................................................................................1 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN DẠY HỌC THỰC HÀNH KỸ THUẬT THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG LÀM VIỆC HỢP TÁC CHO SINH VIÊN ......7 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ..............................................................................7 1.1.1. Các nghiên cứu trên thế giới .............................................................................7 1.1.2. Các nghiên cứu ở Việt Nam ............................................................................10 1.2. Những khái niệm cơ bản liên quan tới đề tài .....................................................16 1.2.1. Dạy học thực hành kỹ thuật ............................................................................16 1.2.2. Kỹ năng ...........................................................................................................17 1.2.3. Hợp tác ............................................................................................................18 1.2.4. Kỹ năng làm việc hợp tác ................................................................................19 1.3. Một số vấn đề cơ bản về kỹ năng làm việc hợp tác ...........................................20 1.3.1. Đặc điểm của kỹ năng làm việc hợp tác .........................................................20 1.3.2. Cấu trúc của kỹ năng làm việc hợp tác ...........................................................22 1.3.3. Quá trình hình thành và phát triển kỹ năng làm việc hợp tác .........................25 1.3.4. Đánh giá kỹ năng làm việc hợp tác .................................................................26 1.4. Một số vấn đề trong dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho Sinh viên Sƣ phạm kỹ thuật ....................................................28 1.4.1. Nguyên tắc dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác ...............................................................................................................28 1.4.2. Cấu trúc của dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác ...............................................................................................................31 1.4.3. Hệ thống kỹ năng làm việc hợp tác cần phát triển cho sinh viên Sƣ phạm kỹ thuật ...........................................................................................................................35 1.4.4. Các yêu cầu của dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên Sƣ phạm ...................................................................39 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG DẠY HỌC THỰC HÀNH KỸ THUẬT THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG LÀM VIỆC HỢP TÁC CHO SINH VIÊN ...44 2.1. Khái quát về khảo sát thực trạng ........................................................................44 2.1.1. Mục đích khảo sát ...........................................................................................44 2.1.2. Đối tƣợng khảo sát ..........................................................................................44 2.1.3. Phƣơng pháp, nội dung và tiến trình khảo sát .................................................46 2.2. Kết quả khảo sát thực trạng ................................................................................50 2.2.1. Thực trạng nhận thức của giảng viên và sinh viên về dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên ........................50 2.2.2. Thực trạng dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên .........................................................................................58 2.2.3. Thực trạng về vai trò của kỹ năng làm việc hợp tác của sinh viên Sƣ phạm kỹ thuật trong thực tiễn nghề nghiệp..............................................................................68 2.2.4. Thực trạng kỹ năng làm việc hợp tác của sinh viên Sƣ phạm kỹ thuật ..........70 CHƢƠNG 3. CÁC BIỆN PHÁP DẠY HỌC THỰC HÀNH KỸ THUẬT THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG LÀM VIỆC HỢP TÁC CHO SINH VIÊN ...77 3.1. Nguyên tắc xây dựng biện pháp dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác ..................................................................................77 3.1.1. Đảm bảo dạy học phải gắn với mục tiêu, nội dung chƣơng trình môn học ....77 3.1.3. Đảm bảo tính hệ thống ....................................................................................77 3.1.4. Đảm bảo tính thực tiễn ....................................................................................78 3.1.5. Đảm bảo tính hiệu quả toàn diện ....................................................................78 3.2. Các biện pháp dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên .........................................................................................79 3.2.1. Nâng cao tri thức về làm việc hợp tác cho sinh viên ......................................79 3.2.2. Thiết kế tiến trình dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác ........................................................................................................80 3.2.3. Sử dụng các phƣơng pháp và kỹ thuật dạy học hợp tác trong dạy học thực hành kỹ thuật .............................................................................................................88 3.2.4. Xây dựng môi trƣờng hợp tác qua ứng dụng CNTT và truyền thông ..........100 3.2.5. Đánh giá dạy học thực hành kỹ thuật tập trung vào kỹ năng làm việc hợp tác .................................................................................................................................102 3.3. Ứng dụng dạy học Thực hành điện cơ bản theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên .......................................................................................104 3.3.1. Mục tiêu, cấu trúc nội dung và theo hƣớng dạy học Thực hành điện cơ bản theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên ...............................104 3.3.2. Dạy học Thực hành điện cơ bản theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên ......................................................................................................110 CHƢƠNG 4 . KIỂM NGHIỆM VÀ ĐÁNH GIÁ ...................................................117 4.1. Mục đích, đối tƣợng và phƣơng pháp kiểm nghiệm ........................................117 4.1.1. Mục đích kiểm nghiệm..................................................................................117 4.1.2. Đối tƣợng kiểm nghiệm ................................................................................117 4.1.3. Phƣơng pháp kiểm nghiệm ...........................................................................118 4.2. Kiểm nghiệm bằng phƣơng pháp chuyên gia ..................................................118 4.2.1. Cách thức và tiến trình thực hiện ..................................................................118 4.2.2. Kết quả kiểm nghiệm ....................................................................................120 4.3. Kiểm nghiệm bằng phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm .................................124 4.3.1. Cách thức và tiến trình thực hiện ..................................................................124 4.3.2. Thang đánh giá kết quả của SV ....................................................................128 4.3.3. Kết quả thực nghiệm .....................................................................................130 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4........................................................................................148 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CÓ LIÊN QUAN ..............................152 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................153 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng có ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Nguyễn Trung Kiên LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết sâu sắc nhất đến PGS.TS Lê Hồng Sơn, PGS.TS Đặng Thành Hƣng, các thầy cô giáo trong Bộ môn Phƣơng pháp dạy học - Khoa Sƣ phạm kỹ thuật đã tận tình hƣớng dẫn, góp ý và động viên để tôi có thể hoàn thành luận án này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới Ban Gián hiệu, tập thể các thầy cô giáo, các sinh viên Khoa Sƣ phạm kỹ thuật - Đại học Sƣ phạm Hà Nội, Trƣờng Đại học Sƣ phạm kỹ thuật Nam Định, Khoa Sƣ phạm kỹ thuật - Đại học kỹ thuật công nghiệp, Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ và nhiệt tình tham gia quá trình khảo sát, thực nghiệm để tôi có thể hoàn thành kết quả nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới khoa Sƣ phạm kỹ thuật, phòng Sau đại học, Ban Giám hiệu trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi để tôi có môi trƣờng học tập và nghiên cứu tốt nhất. Tôi xin cảm ơn Ban Giám hiệu Trƣờng Cao đẳng Sƣ phạm Nam Định, Khoa Bồi dƣỡng Nhà giáo và Cán bộ quản lý giáo dục đã tạo nhiều điều kiện trong công tác để tôi có thể nghiên cứu và hoàn thành luận án. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ sự biết ơn, trân trọng đến gia đình, ngƣời thân, các bạn bè, đồng nghiệp, những ngƣời luôn khuyến khích, động viên và giúp đỡ về mọi mặt để tôi có thể hoàn thành quá trình nghiên cứu của mình. Tác giả Nguyễn Trung Kiên i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Viết đầy đủ 1 CĐSP Cao đẳng sƣ phạm 2 CNTT Công nghệ thông tin 3 DHHT Dạy học hợp tác 4 ĐC Đối chứng 5 ĐHSP Đại học sƣ phạm 6 GV Giảng viên 7 HTHT Học tập hợp tác 8 HS Học sinh 9 LVHT Làm việc hợp tác 10 NXB Nhà xuất bản 11 PPDH Phƣơng pháp dạy học 12 PTDH Phƣơng tiện dạy học 13 SV Sinh viên 14 THKT Thực hành kỹ thuật 15 TN Thực nghiệm ii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Cấu trúc của kỹ năng làm việc hợp tác .....................................................23 Hình 1.2. Cấu trúc của dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác ........................................................................................................32 Hình 2.1. Thực trạng nhầm lẫn về đặc điểm dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT của SV Sƣ phạm ..............................................................................57 Hình 2.2. Ý kiến của giảng viên về sự thuận lợi của nội dung giáo trình, ................59 tài liệu để thiết kế nhiệm vụ hợp tác cho sinh viên ...................................................59 Hình 2.3. Thực trạng về cách thức chia nhóm thực hành .........................................62 Hình 3.1. Tiến trình thiết kế nhiệm vụ thực hành theo hƣớng ..................................81 phát triển kỹ năng LVHT cho sinh viên ....................................................................81 Hình 3.2. Tiến trình tổ chức hoạt động thực hành theo hƣớng .................................85 phát triển kỹ năng LVHT cho sinh viên ....................................................................85 Hình 3.3. Ứng dụng kỹ thuật khăn trải bàn trong dạy học THKT ............................96 Hình 3.4. Cách thức ứng dụng CNTT và truyền thông hỗ trợ quá trình dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT .........................................................101 Hình 4.1.Đồ thị tần suất số sinh viên đạt điểm Xi (kiểm tra lần 1) .........................137 Hình 4.2. Đồ thị tần suất hội tụ tiến fasau kiểm tra lần 1 ......................................138 Hình 4.3. Đồ thị tần suất số sinh viên đạt điểm Xi (kiểm tra lần 2) ........................141 Hình 4.4. Đồ thị tần suất hội tụ tiến fa sau kiểm tra lần 2 .....................................141 Hình 4.5. Đồ thị so sánh kết quả điểm trung bình học tập của 2 đợt đánh giá .......142 Hình 4.6. Biểu đồ kết quả trung bình kỹ năng LVHT của SV trƣớc TN ................145 Hình 4.7. Biểu đồ kết quả trung bình kỹ năng LVHT của SV sau thực nghiệm ....146 iii DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ BIỂU ĐỒ Bảng 1.1. Tiêu chí đánh giá kỹ năng làm việc hợp tác .............................................27 Bảng 1.2. Mức độ kỹ năng làm việc hợp tác ............................................................28 Bảng 2.1.Thông tin của Giảng viên đƣợc khảo sát ...................................................45 Bảng 2.2. Thông tin của Sinh viên đƣợc khảo sát ....................................................45 Bảng 2.3. Thông tin của cựu Sinh viên đƣợc khảo sát..............................................46 Bảng 2.4. Kết quả ý kiến của GV về đặc điểm của dạy học THKT .........................50 theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm ...........................................50 Bảng 2.5. Kết quả ý kiến của GV về nhiệm vụ của GV trong dạy học THKT.........52 theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm ...........................................52 Bảng 2.6. Kết quả ý kiến của SV năm thứ nhất về đặc điểm của dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm ..................................................55 Bảng 2.7. Kết quả ý kiến của SV năm thứ 3,4,5 về đặc điểm của dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm ...........................................56 Bảng 2.8. Thực trạng số lƣợng SV/nhóm thực hành ................................................62 Bảng 2.9. Thực trạng về hoạt động của giảng viên ...................................................65 khi tổ chức dạy học thực hành kỹ thuật ....................................................................65 Bảng 2.10. Thực trạng cách thức đánh giá kết quả thực hành của sinh viên ............67 Bảng 2.11. Vai trò của kỹ năng LVHT trong thực tiễn nghề nghiệp ........................68 Bảng 2.12. Tự đánh giá của sinh viên về kỹ năng làm việc hợp tác của mình .........71 Bảng 2.13. Đánh giá của GV về kỹ năng làm việc hợp tác của sinh viên ................72 Bảng 4.1. Thông tin về lớp thực nghiệm và đối chứng...........................................118 Bảng 4.2. Đánh giá khái quát về các biện pháp đã xây dựng .................................121 Bảng 4.3. Kết quả kiểm tra lần 1 của hai lớp thực nghiệm và đối chứng ...............134 Bảng 4.4. Bảng tính toán kết quả kiểm tra lần 1 lớp thực nghiệm..........................134 Bảng 4.5. Bảng tính toán kết quả kiểm tra lần 1 lớp đối chứng..............................135 Bảng 4.6. Kết quả phân tích số liệu thực nghiệm sƣ phạm qua kiểm tra lần 1 .......135 Bảng 4.7. Bảng tần suất kết quả kiểm tra lần 1 của hai lớp TN và ĐC ..................136 Bảng 4.8. Bảng tần suất hội tụ tiến favề kết quả học tập lần 1 .............................137 iv Bảng 4.9. Kết quả kiểm tra lần 2 của hai lớp thực nghiệm và đối chứng ...............138 Bảng 4.10. Bảng tính toán kết quả kiểm tra lần 2 lớp thực nghiệm........................139 Bảng 4.11. Bảng tính toán kết quả kiểm tra lần 2 lớp đối chứng............................139 Bảng 4.12. Kết quả phân tích số liệu thực nghiệm sƣ phạm qua kiểm tra lần 2 .....140 Bảng 4.13. Bảng tần suất kết quả kiểm tra lần 2 của hai lớp TN và ĐC ................140 Bảng 4.14. Kết quả GV đánh giá kỹ năng LVHT của SV trƣớc thực nghiệm .......144 Bảng 4.15. Kết quả tự đánh giá kỹ năng LVHT của SV trƣớc thực nghiệm ..........144 Bảng 4.16. Kết quả GV đánh giá kỹ năng LVHT của SV sau thực nghiệm ...........145 Bảng 4.17. Kết quả tự đánh giá kỹ năng LVHT của SV sau thực nghiệm .............146 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thế giới đang bƣớc vào kỉ nguyên của cuộc cách mạng 4.0, đặt ra nhiệm vụ cho ngành giáo dục trong giai đoạn mới là đào tạo ra những thế hệ ngƣời học có thể thích ứng với sự phát triển trên toàn thế giới, có những kỹ năng hiện đại đóng góp cho sự hội nhập và phát triển chung của nƣớc ta. Trƣớc những yêu cầu của sự nghiệp phát triển giáo dục trong thời kì mới, đòi hỏi phải đặc biệt chú trọng đổi mới PPDH vì PPDH là nhân tố cơ bản làm nên chất lƣợng giáo dục và đào tạo. Định hƣớng đổi mới PPDH đã đƣợc thể chế trong Luật giáo dục: “Phƣơng pháp giáo dục phải khoa học, phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tƣ duy sáng tạo của ngƣời học; bồi dƣỡng cho ngƣời học năng lực tự học và hợp tác, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vƣơn lên” (Luật giáo dục 2019, chƣơng I, điều 7). Những nội dung đổi mới hoạt động giáo dục đã đƣợc quan tâm đƣa vào các Nghị quyết của Đại hội Đảng X, XI, XII, đặc biệt là Nghị quyết số 29-NQ/TW “Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” đã đƣợc hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI thông qua. Nghị quyết số 29NQ/TW đã khẳng định hoạt động đổi mới giáo dục và đào tạo hiện nay cần phải “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp dạy và học theo hƣớng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của ngƣời học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để ngƣời học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực”. Một trong những kỹ năng hết sức quan trọng hiện nay cần phải trang bị cho ngƣời học là kỹ năng LVHT. Ở các trƣờng cao đẳng, đại học mục tiêu đào tạo không chỉ hƣớng đến trang bị cho SV tri thức khoa học và kỹ năng nghề nghiệp, mà còn giúp SV hình thành phƣơng pháp nghiên cứu, năng lực thích ứng trong môi trƣờng nghề nghiệp, có kỹ năng làm việc cá nhân và LVHT để có thể làm việc suốt đời. UNESCO đã xác định bốn nội dung quan trọng trong giáo dục ở thế kỉ XXI là: “Học để biết - Học để làm - 2 Học để tự khẳng định mình - Học để chung sống”, với nghĩa “học để chung sống” tức là học cách để hợp tác sẽ giúp mỗi ngƣời có thể hòa mình vào cộng đồng xung quanh, để vừa độc lập, vừa liên kết với các cá nhân khác trong môi trƣờng sống và làm việc, đóng góp vào sự phát triển chung của toàn xã hội. Kỹ năng hợp tác cũng đƣợc tổ chức giáo dục phi lợi nhuận “Partnership for 21st Century” gồm các nhà hoạch định chính sách và các nhà giáo dục hàng đầu tại Mỹ xác định là một trong 4 nhóm kĩ năng thiết yếu của thế kỉ 21. Hiện nay ở các trƣờng Sƣ phạm, hoạt động đổi mới phƣơng thức đào tạo theo hệ thống tín chỉ về nội dung, thời lƣợng chƣơng trình dành ra cho SV nhiều thời gian tự học và làm việc nhóm, SV vừa học tập cá nhân, vừa phải hợp tác nhóm với nhau để hoàn thành các nhiệm vụ học tập. Đối với SV Sƣ phạm, kỹ năng LVHT còn có ý nghĩa lâu dài trong quá trình hoạt động nghề nghiệp sau này của họ, có vai trò quan trọng với chất lƣợng giảng dạy ở nơi họ công tác. Họ phải chủ động, biết phát triển các tinh thần hợp tác ngay trong các nhà trƣờng để phát huy vai trò là ngƣời đào tạo lực lƣợng những chủ nhân tƣơng lai cho đất nƣớc, biết làm chủ những kỹ năng khoa học và xã hội và thiết lập đƣợc những cơ sở hợp tác trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Riêng đối với ngành Sƣ phạm kỹ thuật, các nội dung dạy học, đặc biệt là hoạt động dạy học THKT phần lớn kiến thức đều bắt nguồn từ thực tiễn, có liên quan đến thực tiễn, đòi hỏi SV cần phải có sự chia sẻ, hợp tác trong tiến trình học tập mới có đƣợc kết quả cao. Vì vậy, định hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm kỹ thuật là một hƣớng đi hữu ích nhằm đổi mới và nâng cao chất lƣợng dạy học. Nhận thức sâu sắc vấn đề đó, tác giả đã lựa chọn đề tài “Dạy học thực hành kỹ thuật theo hướng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên Sư phạm” để tiến hành nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm; từ đó đề xuất các biện pháp dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm, nhằm góp phần nâng 3 cao chất lƣợng dạy học ở các trƣờng cao đẳng, đại học có đào tạo ngành Sƣ phạm kỹ thuật hiện nay. 3. Khách thể, đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học THKT trong chƣơng trình đào tạo Sƣ phạm kỹ thuật hiện nay. 3.2. Đối tượng nghiên cứu - Bản chất của mối quan hệ giữa dạy học THKT với sự cải thiện kỹ năng LVHT của SV Sƣ phạm. - Biện pháp dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV. 3.3. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu hoạt động dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV diễn ra trong không gian lớp học thực hành. - Tìm hiểu thực trạng vấn đề nghiên cứu diễn ra từ tháng 3/2018 - 9/2018 tại các trƣờng CĐSP Nam Định, ĐHSP Hà Nội, ĐHSP kỹ thuật Nam Định, Đại học Kỹ thuật công nghiệp Thái Nguyên. - Đề xuất các biện pháp dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV. - Tổ chức thực nghiệm từ tháng 01/2019 - 3/2019 tại Trƣờng ĐHSP Kỹ thuật Nam Định trong dạy học học phần Thực hành điện cơ bản trên 72 SV năm thứ 2. 4. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng và sử dụng đƣợc các biện pháp dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm theo đúng bản chất, những nguyên tắc lý luận, các yêu cầu và kỹ thuật cần thiết thì vừa hoàn thành tốt mục tiêu dạy học, vừa phát triển đƣợc kỹ năng LVHT cho SV, qua đó nâng cao chất lƣợng dạy học THKT. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận của dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm kỹ thuật, đề xuất hệ thống kỹ năng LVHT của SV Sƣ phạm kỹ thuật hiện nay. 4 5.2. Khảo sát, phân tích hoạt động dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm hiện nay. 5.3. Đề xuất những biện pháp dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm, ứng dụng vào dạy học Thực hành điện cơ bản. 5.4. Kiểm nghiệm và đánh giá kết quả nghiên cứu. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Các phương pháp nghiên cứu lý luận - Phân tích, tổng hợp những quan điểm, lý thuyết dạy học có liên quan đến THKT, dạy - học hợp tác, đề xuất hệ thống kỹ năng LVHT của SV Sƣ phạm kỹ thuật. - Phân loại, hệ thống hóa lý thuyết đƣa ra những khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài: dạy học THKT, kỹ năng, hợp tác, kỹ năng LVHT và những đặc điểm của kỹ năng LVHT, dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT. 6.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn Phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn đƣợc tiến hành trên 52 GV đang trực tiếp công tác, giảng dạy sƣ phạm kỹ thuật, 554 SV Sƣ phạm kỹ thuật tại các trƣờng CĐSP Nam Định, ĐHSP Hà Nội, ĐHSP kỹ thuật Nam Định, Đại học Kỹ thuật công nghiệp Thái Nguyên, 46 cựu SV sƣ phạm kỹ thuật đã tốt nghiệp, hiện đang làm việc tại các địa phƣơng trong cả nƣớc trong nhiều môi trƣờng khác nhau. - Phƣơng pháp quan sát: Lập phiếu quan sát quá trình dạy học THKT, kỹ năng LVHT của SV nhằm khảo sát, đánh giá việc dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm hiện nay. - Phƣơng pháp điều tra bằng bảng hỏi: Nhằm khảo sát thực trạng việc dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT và khảo sát kỹ năng LVHT của SV Sƣ phạm. - Phƣơng pháp phỏng vấn sâu: Phỏng vấn các GV có chuyên môn sâu về PPDH và một số SV để định hƣớng nghiên cứu, tìm hiểu thực trạng dạy học theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV Sƣ phạm kỹ thuật và đánh giá kết quả tác động của các biện pháp đã thực nghiệm. 5 - Phƣơng pháp chuyên gia: Thực hiện xin ý kiến thông qua Phiếu trưng cầu ý kiến chuyên gia, qua hoạt động phỏng vấn nhằm kiểm nghiệm các đề xuất của luận án. - Phƣơng pháp nghiên cứu sản phẩm sƣ phạm: Thông qua phân tích, đánh giá sản phẩm hoạt động của SV, từ đó phát hiện những điểm mạnh và điểm yếu về kỹ năng LVHT của SV. - Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm: Thực nghiệm nhằm khẳng định tính hiệu quả và khả thi của các biện pháp dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV. 6.3. Phương pháp thống kê toán học Xử lý số liệu điều tra, thực nghiệm và trình bày kết quả nghiên cứu. 7. Đóng góp mới của luận án 7.1. Về mặt lý luận Phát triển cơ sở lý luận của dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV, cụ thể là: - Làm rõ đƣợc khái niệm, đặc điểm, cấu trúc, mức độ của kỹ năng LVHT. - Làm rõ nguyên tắc, cấu trúc dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV. - Đề xuất hệ thống kỹ năng LVHT của SV Sƣ phạm kỹ thuật. 7.2. Về mặt thực tiễn - Đánh giá thực trạng dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT cho SV, thực trạng kỹ năng LVHT của SV hiện nay. - Đề xuất 5 biện pháp dạy học THKT theo hƣớng phát triển kỹ năng LVHT, ứng dụng vào dạy học Thực hành điện cơ bản. 8. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo, phụ lục; cấu trúc của luận án bao gồm 4 chƣơng: Chƣơng 1. Cơ sở lý luận của dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên sƣ phạm 6 Chƣơng 2. Thực trạng dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên Chƣơng 3. Các biện pháp dạy học thực hành kỹ thuật theo hƣớng phát triển kỹ năng làm việc hợp tác cho sinh viên Chƣơng 4. Kiểm nghiệm và đánh giá 7 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN DẠY HỌC THỰC HÀNH KỸ THUẬT THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG LÀM VIỆC HỢP TÁC CHO SINH VIÊN 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Các nghiên cứu trên thế giới * Các nghiên cứu dạy học thực hành kỹ thuật trên thế giới Dạy học THKT là hoạt động đã xuất hiện từ lâu ở trên thế giới, sớm hơn cả là ở các quốc gia có sự phát triển nhanh trong lĩnh vực công nghiệp. - Trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX, nền công nghiệp ở Hoa Kỳ phát triển mạnh đặt ra nhu cầu nguồn nhân lực đƣợc đào tạo bài bản ở lĩnh vực này, từ đó chƣơng trình đào tạo nghề ở Hoa Kỳ đã ra đời [77]. Cũng trong giai đoạn này, một số nhà giáo dục nghề nghiệp Liên Xô cũng xem xét quá trình tổ chức dạy học thực hành theo nguyên công công nghệ, kết hợp thực hành với sản xuất tạo ra sản phẩm. Đã có nhiều công trình đƣa ra các mô hình dạy học thực hành, các nội dung, khối lƣợng công việc cụ thể phải làm, yêu cầu về kiến thức, kỹ năng cần có trong thực hành cho ngƣời học. - Trong cuốn "Cơ sở giáo dục học nghề nghiệp" của Liên bang Nga xuất bản năm 1960, sau đƣợc dịch sang Tiếng Việt năm 1982, các vấn đề cơ bản của giáo dục nghề nghiệp đƣợc đƣa ra, trình bày các cách thức và PPDH thực hành nghề, mục đích để hình thành và phát triển kỹ năng làm việc trong lao động nghề nghiệp. [13] - Những năm 50 và 60 của thế kỷ XX, dạy học thực hành theo “Phƣơng pháp thực hiện kỹ năng” hay “Học tập trải nghiệm” do Kolb D.A khởi xƣớng đƣợc thực hiện tại Úc [81] đã đem lại những kết quả khi kết hợp lý luận và thực tiễn lao động, giúp ngƣời học thực hiện yêu cầu bài học đặt ra ngay trong giờ học. Hƣớng nghiên cứu này tiếp tục đƣợc tiến hành tại các nƣớc có nền công nghiệp phát triển nhƣ Anh, Mỹ... và đƣợc nhiều nhà máy, cơ sở sản xuất hƣởng ứng, đặt hàng các khóa học cho chính công nhân của mình. - Cuốn “Lý luận dạy học thực hành nghề” của Đức [61], đề cập đến đặc điểm, mục tiêu, phƣơng pháp, quy trình dạy học thực hành nghề đã đƣợc Nguyễn Đức Trí 8 dịch sang tiếng Việt năm 1981 là một trong những tài liệu đầu tiên về lý luận dạy học thực hành nghề ở Việt Nam. Giai đoạn cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI, nền khoa học kỹ thuật phát triển mạnh, đòi hỏi phải có nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu thực tiễn, vì vậy có thêm những nghiên cứu trong đào tạo dạy nghề, hình thành các quan điểm dạy học nghề nhƣ: dạy học tích hợp, dạy học theo module, dạy học theo hƣớng tiếp cận năng lực, CDIO... * Các nghiên cứu về dạy - học hợp tác, dạy học theo hướng phát triển kỹ năng hợp tác trên thế giới Trong lịch sử phát triển của loài ngƣời, LVHT có một vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng và đời sống của mỗi con ngƣời. Từ thời cổ đại, đàn ông đã hợp tác với nhau để cùng đi săn bắn, đàn bà hợp tác với nhau để cùng đi hái lƣợm. Chính quá trình LVHT đã thúc đẩy sự phát triển của tƣ duy cộng đồng, là cơ sở cho sự phát triển của các hình thái kinh tế xã hội. Qua quá trình phát triển, với sự bùng nổ của các Cuộc cách mạng khoa học - kỹ thuật đã đặt ra những yêu cầu mới về dạy học và đào tạo nghề nghiệp trong bối cảnh những hoạt động hợp tác diễn ra giữa các cá nhân, tổ chức, giữa các quốc gia trên quy mô toàn cầu. Chính vì vậy, nghiên cứu về các PPDH nhằm phát triển các kỹ năng LVHT cũng đã có những bƣớc phát triển, đa dạng và phong phú. Marco Fabio Quintilian ở những năm đầu thế kỷ thứ nhất, cho rằng ngƣời học sẽ đƣợc hƣởng lợi từ việc cùng hợp tác dạy lẫn nhau. Điều này cùng đồng quan điểm với nhà triết học Seneca khi ông cho rằng “Khi bạn dạy, tức là bạn đã học lần thứ hai”. Reverend Bebel và Joseph Lancaster ở những năm cuối thế kỷ XIII đã tổ chức dạy học bằng cách chia lớp thành từng nhóm HS để hoạt động và phát triển mô hình này trên khắp Anh quốc. Bằng hình thức này, HS thảo luận, hợp tác, cùng nhau tìm hiểu, phân tích khám phá các nội dung học tập và thu đƣợc kết quả học tập tốt. Ý tƣởng hợp tác trong học tập đƣợc áp dụng sang Mỹ và đã nhận đƣợc sự hƣởng ứng, phát triển trên quy mô rộng rãi bởi những nhà giáo dục tiên phong nhƣ John Dewey, Roger Parker, Morton Deutsch... Họ đánh giá cao vai trò thiết lập mối 9 quan hệ xã hội thu nhỏ qua hoạt động học tập và cũng đề cao vai trò của giáo viên khi xây dựng môi trƣờng học tập dân chủ. John Dewey kết luận muốn biết cách hợp tác trong cuộc sống, trong xã hội thì ngƣời học phải đƣợc thiết lập hoạt động hợp tác ngay từ trong nhà trƣờng. Hoạt động trong lớp học là mô hình hoá của môi trƣờng xã hội vi mô và các hoạt động học tập phải có sự tƣơng tác giữa các thành viên [78, tr.17]. Đến thế kỷ XVII, Jan Comenxki (1592 - 1670) cho rằng: “HS sẽ học tốt từ việc dạy cho bạn bè và học từ bạn bè của mình”. [80, tr.15] Năm 1979, tại Israel diễn ra hội nghị quốc tế đầu tiên về hợp tác. David Johnson, Richard Schmuck, Larry Sherman và Elliot Aronson đã đề cập đến “Hợp tác học tập”. Họ đã trình bày khái niệm, bản chất, đặc điểm, cấu trúc, nguyên tắc của hợp tác trong học tập, so sánh giữa học cá nhân và học tranh đua, chỉ ra ƣu, nhƣợc điểm từng cấu trúc của hợp tác trong học tập. Đặc biệt, chỉ rõ muốn học tập tốt ngƣời học phải có kỹ năng học tập một cách hợp tác, đồng thời chứng minh rằng kỹ năng học tập hợp tác đóng góp quan trọng vào sự hòa nhập giữa HS da trắng và da đen. Từ những năm 1980 đến nay, việc nghiên cứu về DHHT tiếp tục đƣợc đẩy mạnh ở các nƣớc Tây Âu. Các nghiên cứu này hƣớng vào xây dựng mô hình và chiến lƣợc dạy học theo nhóm hợp tác một cách có hiệu quả. Có các công trình nghiên cứu tiêu biểu nhƣ Brown và Palincsar năm 1989 [72], Rosenshine, Meister năm 1994 [84], Slavin năm 1990 [89] và Renkl năm 1995 [85]. Các nghiên cứu chỉ ra rằng DHHT hình thành và cải thiện mối quan hệ giữa các HS-SV, với những đặc điểm xã hội và phẩm chất cá nhân khác nhau. Trong tác phẩm “Circles of Learning: Cooperation in the Classroom” (2009) của Jonson D., Jonhson R. và Edythe Jhonson Holubec, học hợp tác là toàn bộ những hoạt động học tập mà SV thực hiện cùng nhau trong các nhóm, trong hoặc ngoài phạm vi lớp học, là cơ sở để SV hình thành và phát triển kỹ năng LVHT. Theo đó, có 5 đặc điểm quan trọng mà một giờ học hợp tác phải đảm bảo đƣợc: sự phụ thuộc lẫn nhau tích cực của SV; sự tƣơng tác kích thích; trách nhiệm cá nhân; kỹ năng giữa các cá nhân, 10 nhóm nhỏ và tiến trình làm việc theo nhóm. [80] Hiện nay, hoạt động dạy học theo hƣớng tạo lập môi trƣờng phát triển kỹ năng LVHT cho SV đã phát triển rộng rãi ở nhiều nƣớc trên thế giới, đƣợc cụ thể hóa bằng nhiều kỹ thuật, PPDH nhƣ: kỹ thuật Xung đột sáng tạo và thủ tục tranh cãi của Johnson & Smith năm 1987, kỹ thuật Dự án đội SV của Sherman & WoyHazelton năm 1988, kỹ thuật Nhóm điều tra của Sharan & Sharan năm 1992, kỹ thuật Chỉ dẫn phức tạp (Cohen, 1994), kỹ thuật Phản biện tiểu luận cặp đôi của Millis Sherman & Cottell 1998, Kỹ thuật Puzzle Jigsaw (Aronson et al, 2000; Aronson, 2013), Đọc hợp tác tích hợp và các thành phần … 1.1.2. Các nghiên cứu ở Việt Nam * Các nghiên cứu về dạy học thực hành kỹ thuật ở Việt Nam Ở Việt Nam, từ những thập niên cuối thế kỷ 19 đã hình thành tổ chức đào tạo chính quy tại một số trƣờng dạy nghề nhƣ trƣờng kỹ nghệ thực hành tại Hà Nội (1898), trƣờng kỹ nghệ thực hành Huế (1889) và trƣờng Bá Nghệ Sài Gòn (1889), trƣờng kỹ nghệ thực hành Hải Phòng (1913). Đầu thế kỷ 20 những cơ sở dạy nghề đầu tiên đƣợc thành lập với nhiều loại hình khác nhau nhƣ: lớp dạy nghề tại xí nghiệp, trƣờng nghề…Sau khi thống nhất đất nƣớc năm 1975, Tổng cục Dạy nghề đƣợc thành lập trực thuộc Hội đồng Chính phủ trên cơ sở Tổng cục Đào tạo công nhân kỹ thuật. Bƣớc vào thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc, quy mô đào tạo nghề, đặc biệt là trong đào tạo lĩnh vực công nghiệp - kỹ thuật ngày càng mở rộng. Tính đến tháng 12/2018, cả nƣớc có 5 trƣờng Sƣ phạm kỹ thuật đào tạo giáo viên dạy nghề, 2.003 cơ sở giáo dục nghề nghiệp, góp phần nâng tỷ lệ lao động qua đào tạo từ 13,4% năm 1998 lên 43,9% năm 2018. [60] Qua quá trình phát triển các hoạt động dạy nghề kỹ thuật, đã có nhiều nghiên cứu về hoạt động dạy học THKT. Trong giai đoạn gần đây, có thể kể đến các nghiên cứu sau đây: Nguyễn Trƣờng Giang (2012) với luận án “Phát triển kỹ năng dạy thực hành cho sinh viên đại học sư phạm kỹ thuật” đã làm rõ cơ sở lý luận về phát triển kỹ năng dạy thực hành cho SV ĐHSP kỹ thuật. Luận án đã khảo sát thực trạng phát