Tài liệu Luận án bảo tồn di sản văn hóa khu vực tây yên tử gắn với phát triển du lịch

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Hoàng Thị Hoa b¶o tån di s¶n v¨n hãa khu vùc t©y yªn tö g¾n víi ph¸t triÓn du lÞch Chuyên ngành: Quản lý Văn hóa Mã số: 62 31 06 42 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐẶNG VĂN BÀI Hà Nội - 2015 1 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, bản luận án tiến sĩ Bảo tồn di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử gắn với phát triển du lịch là do tôi viết và chƣa công bố. Trong quá trình thực hiện luận án, tôi đã kế thừa những nguồn tài liệu của các nhà nghiên cứu đi trƣớc và có trích dẫn đầy đủ. Kết quả nêu trong luận án là trung thực. Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Hà Nội, ngày 19 tháng 12 năm 2015 Tác giả Hoàng Thị Hoa 2 MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. 1 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ............................. 3 DANH MỤC BẢN ĐỒ TRONG LUẬN ÁN ................................................... 4 MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 5 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT, TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU KHU VỰC TÂY YÊN TỬ ................................................... 11 1.1. Cơ sở lý thuyết ..................................................................................... 11 1.2. Những căn cứ xác định khu vực Tây Yên Tử ...................................... 32 1.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến Luận án ..................... 36 1.4. Hệ thống di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử .................................... 42 Tiểu kết chƣơng 1........................................................................................ 46 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA KHU VỰC TÂY YÊN TỬ GẮN VỚI PHÁT TRIỂN DU LỊCH ..................................... 47 2.1. Thực trạng bảo tồn di sản văn hóa tại các điểm tiêu biểu .................... 47 2.2. Thực trạng du lịch văn hóa khu vực Tây Yên Tử ................................ 62 Tiểu kết chƣơng 2........................................................................................ 84 Chƣơng 3: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA KHU VỰC TÂY YÊN TỬ GẮN VỚI PHÁT TRIỂN DU LỊCH ........ 86 3.1. Định hƣớng bảo tồn di sản văn hóa và phát triển du lịch khu vực Tây Yên Tử......................................................................................................... 86 3.2. Giải pháp bảo tồn di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch khu vực Tây Yên Tử ................................................................................................. 95 3.3. Khó khăn và thách thức...................................................................... 113 3.4. Đề xuất và kiến nghị .......................................................................... 115 Tiểu kết chƣơng 3...................................................................................... 117 KẾT LUẬN ................................................................................................... 119 DANH MỤC BÀI VIẾT CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ .......................... 125 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 126 PHỤ LỤC ...................................................................................................... 139 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN 1. BCĐ PT DL : Ban chỉ đạo phát triển du lịch 2. BQL : Ban quản lý 3. CN : Công nghiệp 4. CNH - HĐH : Công nghiệp hóa - hiện đại hóa 5. ĐT293 : Đƣờng tỉnh 293 6. KCN : Khu công nghiệp 7. Nxb : Nhà xuất bản 8. PT-TH : Phát thanh truyền hình 9. QĐ : Quyết định 10. QL : Quốc lộ 11. QL1A : Quốc lộ 1A 12. QL18 : Quốc lộ 18 13. STT : Số thứ tự 14. TNHH : Trách nhiệm hữu hạn 15. TNHH TM : Trách nhiệm hữu hạn thƣơng mại 16. Tr : Trang 17. UBND : Ủy ban nhân dân 18. UNESCO : Tổ chức giáo dục, khoa học và văn hóa của Liên Hợp Quốc 19. UNWTO : Tổ chức Du lịch thế giới 20. VHTT : Văn hóa thông tin 21 VHTT&DL : Văn hóa thể thao và du lịch 4 DANH MỤC BẢN ĐỒ TRONG LUẬN ÁN Bản đồ 1: Kết nối giao thông các di tích…………………………………. 71 5 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Di sản văn hóa bao gồm di sản văn hóa phi vật thể và di sản văn hóa vật thể, là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, đƣợc lƣu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác [56]. Di sản có nhiều loại, di sản vật thể và phi vật thể ở nhiều dạng thức tồn tại khác nhau từ di sản văn hóa, di sản thiên nhiên, di sản hỗn hợp với dạng tồn tại đơn lẻ, dạng tồn tại nhƣ một khu di sản với những đặc trƣng chung. Không gian sinh tồn phong phú tồn tại và phát triển trên nhiều địa bàn, địa hình khác nhau. Chính vì vậy, cách ứng xử đối với mỗi di sản cụ thể khác nhau và cách thức bảo tồn cho từng loại di sản cũng khác nhau. Văn hóa là điều kiện và môi trƣờng để cho du lịch phát sinh và phát triển. Cùng với tài nguyên tự nhiên, tài nguyên văn hóa là một trong những điều kiện đặc trƣng cho việc phát triển du lịch của một quốc gia, một vùng, một địa phƣơng. Giá trị của những di sản văn hóa: di tích lịch sử, các công trình kiến trúc, các hình thức nghệ thuật, các tập quán, lễ hội, ngành nghề truyền thống… cùng với các thành tựu kinh tế, chính trị, xã hội, các cơ sở văn hóa nghệ thuật, các bảo tàng… là những đối tƣợng cho du khách khám phá, thƣởng thức, cho du lịch khai thác và sử dụng. Sự khai thác và thu lợi nhuận từ tài nguyên cùng việc xây dựng các khu điểm du lịch đều phản ánh trí tuệ và sức sáng tạo của loài ngƣời. Chính những tài nguyên này không chỉ tạo ra môi trƣờng, điều kiện cho du lịch phát sinh, phát triển mà còn quyết định quy mô, thể loại, chất lƣợng và hiệu quả hoạt động du lịch của một quốc gia, một vùng, một địa phƣơng. Xét ở góc độ kinh tế, nhờ có du lịch đã tạo ra một nguồn thu nhập cho phép các địa phƣơng tích luỹ và phát triển kinh tế - xã hội; trong đó có văn hóa. Nhờ đó các di sản văn hóa đƣợc bảo vệ, tu sửa, tôn tạo đồng thời với việc xây dựng mới các cơ sở văn hóa và làm phong phú thêm các giá trị văn 6 hóa đƣơng đại. Chính vì văn hóa và du lịch có mối quan hệ tƣơng tác lẫn nhau nhƣ vậy nên văn hóa và du lịch không thể tách rời nhau và càng không thể đối lập nhau. Yên Tử là một dãy núi lớn ở vùng Đông Bắc của miền Bắc Việt Nam, thuộc cánh cung Đông Triều, dài khoảng 80 km, rộng khoảng 50 km. Dãy Yên Tử gồm nhiều đỉnh cao, đỉnh cao nhất là khu vực chùa Đồng (cao 1068 m so với mực nƣớc biển). Phía Đông dãy Yên Tử thuộc tỉnh Quảng Ninh và phía Tây thuộc tỉnh Bắc Giang. Trong khoảng 20 năm trở lại đây, khu vực phía Đông dãy Yên Tử đã đƣợc Chính phủ và tỉnh Quảng Ninh nghiên cứu, đầu tƣ, trùng tu, tôn tạo các di tích lịch sử - văn hóa. Đến nay, Yên Tử đã trở thành khu du lịch văn hóa nổi tiếng, thu hút khoảng 3 triệu lƣợt du khách mỗi năm. Du khách đến với Yên Tử không chỉ vì cảnh quan thiên nhiên độc đáo, mà còn bởi nơi đây lƣu giữ một hệ thống các di tích lịch sử - văn hóa gắn với sự ra đời, hình thành và phát triển của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Tƣơng tự với khu vực phía Đông Yên Tử, khu vực phía Tây Yên Tử có cảnh quan thiên nhiên phong phú, có nhiều loại động thực vật quý hiếm. Đặc biệt, cách chùa Đồng 2,84 km (dƣới chân núi Yên Tử) là khu bảo tồn sinh thái Đồng Thông thuộc huyện Sơn Động, tỉnh Bắc Giang. Ngoài ra, khu vực Tây Yên Tử còn lƣu giữ nhiều di sản văn hóa liên quan tới thời Lý - Trần. Đầu tiên phải kể đến chùa Vĩnh Nghiêm, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang, đây là ngôi chùa đƣợc xây dựng từ thời Lý, tới thời Trần, nơi đây đã đƣợc chọn là trung tâm đào tạo và tu luyện của các tăng đồ Phật giáo thuộc thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Nhận thức đƣợc những tiềm năng du lịch ở khu vực Tây Yên Tử, năm 2010, tỉnh Bắc Giang đã đề xuất và đƣợc Chính phủ cho phép xây dựng ĐT 293 dài 73 km nối từ trung tâm thành phố Bắc Giang tới Khu bảo tồn sinh thái Đồng Thông (chân núi chùa Đồng - Yên Tử), dự kiến tới năm 2016 hoàn 7 thành. Tuyến đƣờng này sẽ kết nối các điểm di tích lịch sử, cảnh quan thiên nhiên khu vực này thành một lộ trình hoàn thiện để đi lên chùa Đồng, Yên Tử. Theo tính toán của các nhà chuyên môn, tới năm 2020, khu vực này sẽ thu hút khoảng 2 - 2,5 triệu du khách mỗi năm. Vậy, vấn đề đặt ra cho tỉnh Bắc Giang là cần phải bảo tồn các di sản văn hóa, giữ gìn cảnh quan thiên nhiên và phát triển các dịch vụ để phục vụ du khách tham quan. Tuy nhiên, cho đến nay chƣa có công trình khoa học nào đánh giá tổng thể về giá trị của các di sản tại khu vực Tây Yên Tử, cũng nhƣ chƣa có định hƣớng bảo tồn hay mô hình quản lý nào cho từng loại hình di sản nhằm phát triển du lịch tại khu vực này. Từ những lý do trên, tôi đã chọn đề tài Bảo tồn di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử gắn với phát triển du lịch làm nghiên cứu của luận án. 2. Đối tƣợng nghiên cứu Luận án nghiên cứu các cơ sở lý thuyết về di sản văn hóa và du lịch. Thực trạng bảo tồn di sản văn hóa và phát triển du lịch khu vực Tây Yên Tử. Lấy 3 điểm tiêu biểu làm nghiên cứu: chùa Vĩnh Nghiêm; khu di tích và danh thắng Suối Mỡ; khu bảo tồn sinh thái Đồng Thông. 3. Phạm vi nghiên cứu - Không gian: Khu vực Tây Yên Tử cùng với hệ thống di sản văn hóa vật thể và phi vật thể đa dạng, phong phú. Bên cạnh những giá trị văn hóa, lịch sử tiêu biểu, Tây Yên Tử còn là khu vực có nhiều giá trị về sinh thái tự nhiên. Trong khuôn khổ của luận án tác giả chọn các điểm nghiên cứu cụ thể: chùa Vĩnh Nghiêm, khu di tích và danh thắng Suối Mỡ, khu bảo tồn sinh thái Đồng Thông. - Thời gian: Tác giả luận án khảo sát khu vực Tây Yên Tử đã đƣợc một thời gian dài, trong luận án này chúng tôi nghiên cứu từ năm 2010 đến nay. Chúng tôi chọn thời gian này nghiên cứu bởi vì từ năm 2010 Chính phủ cho 8 phép tỉnh Bắc Giang đầu tƣ kết cấu hạ tầng và lập quy hoạch bảo tồn tổng thể các di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Luận án phân tích, đánh giá các giá trị của di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử, thực trạng bảo tồn di sản văn hóa và phát huy giá trị di sản phục vụ phát triển du lịch, từ đó, đề xuất các định hƣớng và giải pháp bảo tồn di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử nhằm phát triển du lịch. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu các nội dung về lý thuyết, phƣơng pháp luận về di sản văn hóa và phát triển du lịch. - Đánh giá thực tiễn bảo tồn di sản văn hóa và phát triển du lịch khu vực Tây Yên Tử. Từ đó xác định tiềm năng để phát triển du lịch của khu vực Tây Yên Tử. - Phát hiện những điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức, từ đó đƣa ra định hƣớng và giải pháp bảo tồn di sản gắn với phát triển du lịch khu vực Tây Yên Tử. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận án sử dụng cách tiếp cận của các bên liên quan trong nghiên cứu khu vực Tây Yên Tử, trong đó nhấn mạnh đến vai trò của nhà nƣớc và sự tham gia của cộng đồng vào quá trình này. - Phƣơng pháp tiếp cận liên ngành/đa ngành: Lịch sử, nhân học, văn hóa, du lịch học, văn hóa dân gian, quản lý văn hóa đƣợc áp dụng. Đặc biệt, trong các thành tố liên ngành, hƣớng tiếp cận của quản lý văn hóa sẽ giúp các vấn đề nghiên cứu đƣợc giải quyết đúng hƣớng, hiệu quả và toàn diện. - Luận án sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu khoa học xã hội, trong đó có các phƣơng pháp định tính và phƣơng pháp định lƣợng, một số kỹ thuật của phƣơng pháp này đƣợc sử dụng để đạt mục tiêu nghiên cứu gồm: 9 + Phƣơng pháp nghiên cứu trƣờng hợp (case study) nhằm xác định vị trí vai trò của từng điểm trong quá trình phát huy các giá trị di sản trong phát triển du lịch tại địa phƣơng. + Phƣơng pháp điền dã: Thâm nhập thực tế, quan sát tham dự, ghi chép, chụp ảnh làm rõ những giá trị tiềm ẩn của các di sản nhằm xác định cụ thể vấn đề nghiên cứu, thực trạng nghiên cứu trong nội dung luận án. + Phƣơng pháp thống kê: Thu thập, tổng hợp, trình bày số liệu liên quan đến văn hóa và du lịch nhằm phục vụ cho quá trình phân tích các luận điểm đƣợc trình bày trong luận án. - Phƣơng pháp chuyên gia: Tham khảo ý kiến chuyên gia của tỉnh và trung ƣơng về các vấn đề có liên quan đến văn hóa cộng đồng, sản phẩm văn hóa, sản phẩm du lịch gắn liền với sản phẩm văn hóa. - Phân tích tổng hợp: Phƣơng pháp này phải dùng nhiều kiến thức khác nhau thuộc nhiều lĩnh vực để tập hợp các thông tin tài liệu đã thu thập đƣợc, xây dựng các vấn đề có liên quan đến lý luận và thực tiễn về cộng đồng, hiện trạng môi trƣờng và đề xuất các giải pháp đáp ứng mục tiêu đề ra. 6. Đóng góp của luận án - Góp phần hệ thống hóa một số vấn đề lý luận và thực tiễn trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa qua phát triển du lịch. Trong đó, gắn bảo tồn di sản văn hóa với phát triển du lịch với nhiều loại hình di sản, qua các điểm nghiên cứu. - Trên cơ sở đánh giá thực trạng bảo tồn di sản văn hóa và phát triển du lịch khu vực Tây Yên Tử, đã xác định những di sản có giá trị phát triển du lịch. - Về mặt thực tiễn: Giúp các cấp, các ngành xây dựng các chƣơng trình, kế hoạch cụ thể nhằm khai thác có hiệu quả từng loại hình di sản. Tìm hƣớng đi cho công tác phát huy các giá trị di sản văn hóa thông qua phát triển du lịch. Kết nối Tây Yên Tử với Đông Yên Tử thành quần thể di tích danh thắng Yên Tử hoàn chỉnh. 10 7. Bố cục luận án Ngoài phần Mở đầu (6 trang), Kết luận (6 trang), Tài liệu tham khảo (13 trang),Phụ lục (70 trang), Luận án gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý thuyết, tổng quan tình hình nghiên cứu khu vực Tây Yên Tử (36 trang) Chƣơng 2: Thực trạng bảo tồn di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử gắn với phát triển du lịch (39 trang) Chƣơng 3: Định hƣớng và giải pháp bảo tồn di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử gắn với phát triển du lịch (33 trang). 11 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ THUYẾT, TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU KHU VỰC TÂY YÊN TỬ 1.1. Cơ sở lý thuyết 1.1.1. Di sản văn hóa 1.1.1.1. Khái niệm di sản văn hóa Trong Công ước quốc tế về du lịch văn hóa năm 1999 đã nêu rõ: “Di sản là một khái niệm rộng lớn gồm cả môi trƣờng thiên nhiên lẫn văn hoá: Bao gồm cảnh quan, các tổng thể lịch sử, các di chỉ tự nhiên và do con ngƣời xây dựng và cả tính đa dạng sinh học, các sƣu tập, các tập tục truyền thống và hiện hành, tri thức và kinh nghiệm sống. Di sản ghi nhận và thể hiện quá trình phát triển lịch sử lâu dài vốn đã tạo nên bản chất của các thực thể quốc gia, khu vực, bản địa và địa phƣơng và là một bộ phận hữu cơ của đời sống hiện đại”1 Ở nƣớc ta, di sản văn hóa đƣợc quy định trong phần nói đầu của Luật Di sản văn hóa, ban hành năm 2001, sửa đổi bổ sung năm 2009: “Di sản văn hóa Việt Nam là tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc Việt Nam và là bộ phận của di sản văn hóa nhân loại, có vai trò to lớn trong sự nghiệp dựng nƣớc và giữ nƣớc của nhân dân ta” [83]. Điều 1, Luật Di sản văn hóa nói cụ thể hơn: “Di sản văn hóa bao gồm di sản văn hóa phi vật thể và di sản văn hóa vật thể, là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, đƣợc lƣu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác ở nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam” [83]. Theo cách tiếp cận giá trị văn hóa, di sản văn hóa bao gồm hầu hết các giá trị văn hóa, do con ngƣời và thiên nhiên tạo nên trong quá khứ. Nó là phần tinh túy nhất, tiêu biểu 1 Công ƣớc quốc tế về du lịch văn hóa (đƣợc ICOMOS thông qua tại Đại Hội đồng lần thừ 12 ở Mexico, tháng10-1999). 12 nhất đọng lại sau hàng loạt hoạt động sáng tạo của con ngƣời từ thế hệ này qua thế hệ khác. Vì tính chất đặc thù của nó phải đƣợc thẩm định một cách khắt khe bằng sự thừa nhận của cả cộng đồng ngƣời trong một thời gian dài, nên di sản văn hóa về phƣơng diện giá trị là đặc biệt bền vững, về số lƣợng cũng lớn hơn nhiều so với các giá trị của thời hiện tại. Bởi vậy, có thể nói di sản văn hóa là một bộ phận quan trọng nhất, cơ bản nhất của nền văn hóa. 1.1.1.2. Quản lý di sản văn hóa Quản lý văn hóa ở nƣớc ta là quá trình xây dựng đƣờng lối, chính sách và tổ chức hoạt động nhằm bảo tồn, phát huy tốt nhất giá trị của văn hóa Việt Nam, đồng thời tiếp thu những tinh hoa văn hóa nhân loại làm giàu cho văn hóa dân tộc. Công tác bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa đã nhận đƣợc sự quan tâm to lớn của Đảng và Nhà nƣớc ta. Ngay sau khi đất nƣớc giành độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 65-SL về bảo tồn cổ tích trên toàn cõi Việt Nam [65]. Từ đó đến nay, Đảng và Nhà nƣớc ta đã ban hành nhiều nghị quyết, nghị định, chỉ thị về công tác bảo vệ di sản văn hóa. Đặc biệt, Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5 Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng (khóa VIII) đã xác định 10 nhiệm vụ quan trọng về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, trong đó có nhiệm vụ bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa. Quản lý di sản văn hóa là quá trình theo dõi định hƣớng và điều tiết quá trình tồn tại, phát triển các di sản văn hóa trên một địa bàn cụ thể nhằm bảo tồn, phát huy tốt nhất các giá trị của chúng. Đây là lợi ích to lớn nhiều mặt, lâu dài trong cộng đồng dân cƣ - chủ nhân của các di sản văn hóa đó. Đồng thời là trách nhiệm của nhà nƣớc, doanh nghiệp hay các tổ chức xã hội, nói cách khác là quản lý di sản là tổng hòa trách nhiệm của các bên liên quan đến di sản. Thực tế ở nƣớc ta cho thấy quản lý di sản văn hóa là quá trình xuyên suốt trong đời sống xã hội ở tất cả các cấp độ, các địa phƣơng. Công tác này giúp cho đời sống văn hóa của xã hội có đƣợc nền tảng ổn định vững bền để 13 tồn tại và phát triển. Di sản văn hóa là tài sản của quá khứ để lại, lƣu giữ dấu ấn thời gian nhƣng cũng trở thành đối tƣợng bị thời gian tàn phá, cho nên chúng ta cần có các biện pháp bảo tồn thích hợp để có thể giữ gìn lâu dài. Đồng thời phải làm cho các di sản đến từ quá khứ phải trở thành một phần quan trọng của đời sống xã hội hiện đại. Tất cả các hoạt động đó đƣợc coi nhƣ công việc thuộc về quản lý di sản văn hóa. Tuy nhiên, công tác quản lý di sản văn hóa không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn những giá trị đặc sắc mà còn phải tiến hành những động thái tích cực, phù hợp để bổ sung, nâng cao giá trị để phù hợp với yêu cầu của xã hội đƣơng đại. Nội dung quản lý nhà nƣớc về di sản văn hóa đƣợc đề cập cụ thể tại điều 54 Luật Di sản văn hóa, gồm 8 nội dung là: 1/ Xây dựng và chỉ đạo thực hiện chiến lƣợc, quy hoạch, kế hoạch, chính sách phát triển sự nghiệp bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; 2/ Ban hành và tổ chức thực hiện các văn bản quy phạm pháp luật về di sản văn hóa; 3/ Tổ chức, chỉ đạo các hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa, tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật về di sản văn hóa; 4/ Tổ chức, quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học, đào tạo, bồi đƣỡng đội ngũ cán bộ chuyên môn về di sản văn hóa; 5/ Huy động, quản lý, sử dụng các nguồn lực để bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; 6/ Tổ chức, chỉ đạo khen thƣởng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; 7/ Tổ chức và quản lý hợp tác quốc tế về bảo vệ và phát huy di sản văn hóa; 8/ Thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật, giải quyết khiếu nại, tố cáo và xử lý vi phạm pháp luật về di sản văn hóa [83]. Khi bàn về quản lý di sản văn hóa phải xem xét các tác động hai chiều của con ngƣời đến di sản văn hóa. Không thể bỏ qua các hoạt động nghiên cứu, sƣu tầm, kiểm kê, tu bổ, tôn tạo, khai thác, sử dụng di sản văn hóa và phát triển kinh tế có liên quan đến di sản. Đối tƣợng quản lý ở đây không chỉ là di sản mà bao gồm tất cả các hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn di sản văn hóa và cả những con ngƣời thực hiện các hoạt động đó. Vì vậy, trong quản lý 14 di sản văn hóa ngƣời ta luôn quan tâm đến vai trò và trách nhiệm xã hội của toàn thể cộng đồng. Để hiểu rõ bản chất của quản lý di sản theo yêu cầu của UNESCO, chúng ta cũng cần hiểu rõ khái niệm quản lý nhà nƣớc về di sản văn hóa. Có thể hiểu một cách tổng quát, quản lý di sản văn hóa là quản lý các hoạt động của con ngƣời, cộng đồng xã hội, là những tác nhân có thể tác động ở cả hai chiều thuận và nghịch tới di sản. Nhƣ vậy, về thực chất quản lý di sản văn hóa cũng là thiết lập mối quan hệ gắn bó giữa các cơ quan quản lý nhà nƣớc về văn hóa và cộng đồng cƣ dân địa phƣơng nơi có di sản, nhằm tạo ra sự đồng thuận về cách thức ứng xử với di sản văn hóa. Và quan trọng hơn cả là nhận diện rõ các mặt giá trị nổi bật của di sản, đồng thời đƣa ra đƣợc những giải pháp thích hợp làm cho các giá trị di sản trở nên thực sự cần thiết, có ích cho hôm nay và mai sau. Quản lý di sản văn hóa phi vật thể bao gồm các tinh hoa đã đƣợc công bố toàn quốc hoặc những báu vật nhân văn sống, các nghệ nhân, ngƣời biểu diễn ít đƣợc công nhận và cuối cùng, ngƣời trông coi truyền thống, hình thái tôn giáo [92]. Những báu vật nhân văn sống là những cá nhân hoặc nhóm các cá nhân đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy sự liên tục của di sản văn hóa phi vật thể và đƣợc ghi nhận nhƣ ngƣời gìn giữ văn hóa quốc gia hoặc quốc tế quan trọng. Xét từ góc độ du lịch, số lƣợng nghệ nhân có thể biểu diễn phục vụ du lịch còn hạn chế. Vì vậy, khi làm du lịch văn hóa không dựa vào những ngƣời biểu diễn để giải trí cho những khách du lịch là những ngƣời có thể biết rất ít về văn hóa mà họ đang khám phá. Người biểu diễn và nghệ nhân chiến lƣợc quản lý đang đƣợc sử dụng để bảo vệ loại di sản phi vật thể này là thành lập các viện, trung tâm văn hóa, hội trƣờng âm nhạc, công viên, bảo tàng ở đó những ngƣời biểu diễn và nghệ nhân có thể đƣợc khuyến khích thƣờng xuyên. Một hành động quản lý nhƣ 15 vậy cung cấp một số lợi ích cho chính các nghệ nhân, cũng nhƣ cho công chúng đi du lịch. Những nơi này hình thành trung tâm cho những ngƣời có thể bị phân tán trên một khu vực địa lý rộng lớn. Hơn nữa, giá trị của những thứ, những ngƣời biểu diễn, nghệ nhân làm đƣợc ghi lại có thể đƣợc xác nhận lại một lần nữa. Quản lý di sản văn hóa vật thể có thể tóm tắt thành các bƣớc trung gian cho chƣơng trình quản lý di sản văn hóa vật thể nhƣ sau: 1. Nhận dạng, phân loại và cung cấp tài liệu của di sản và các thành tố của nó trong vùng xác định. 2. Đánh giá các giá trị văn hóa đƣợc gợi ra bằng cơ cấu tự nhiên của di sản. 3. Phân tích các cơ hội và hạn chế sẽ có một mối quan hệ tới việc tạo ra chính sách quản lý lần lƣợt sẽ chỉ đạo việc bảo tồn các giá trị văn hóa của di sản. Bƣớc này cũng sẽ bao gồm việc tạo ra 1 bộ tập hợp các kiến nghị hoặc kế hoạch bảo tồn đầy đủ với khung thời gian thực hiện. 4. Việc thực hiện các quyết định và kiến nghị đƣợc đặt ra sớm hơn trong quá trình này, bao gồm trong đó giám sát những việc đang diễn ra hoặc ghi chép chi tiết trƣớc khi loại bỏ tài sản di sản. Về mặt chiến lƣợc, quản lý di sản văn hóa đặt ra những nhiệm vụ chính phải thực hiện là: Nhận dạng các mặt giá trị tiêu biểu của di sản, tình trạng kỹ thuật, hiện trạng môi trƣờng thiên nhiên và xã hội bao quanh di sản; làm rõ các yếu tố tác động tới di sản theo cả 2 chiều thuận, nghịch để có định hƣớng kiểm soát đƣợc những tác động tiêu cực làm ảnh hƣởng tới sự toàn vẹn và suy giảm giá trị của di sản, nghiên cứu đề xuất giải pháp giảm thiểu các xung đột có thể xảy ra trong quá trình bảo tồn và phát triển trong khu vực di sản, cũng tức là tạo lập sự cân bằng động giữa bảo tồn di sản văn hóa và phát triển kinh tế - xã hội; truyền thông giáo dục di sản, hình thành thái độ ứng xử có văn hóa cho cộng đồng nơi triển khai các hoạt động liên quan tới di sản. Cuối cùng là 16 huy động các nguồn lực xã hội, đồng thời đầu tƣ thỏa đáng nguồn kinh phí của nhà nƣớc cho hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị của di sản. Tất cả các hoạt động xã hội đều hƣớng đến những mục tiêu nhất định, do đó công tác quản lý di sản văn hóa nói chung và kế hoạch quản lý di sản thế giới nói riêng cũng phải xác định rõ một số mục tiêu cụ thể là: - Quản lý di sản văn hóa là nhằm góp phần xây dựng môi trƣờng sống tốt đẹp và lành mạnh - một nhân tố quan trọng cho phát triển bền vững. - Quản lý di sản văn hóa phục vụ mục tiêu giáo dục, hình thành nhân cách văn hóa, nguồn nhân lực có chất lƣợng, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nƣớc và hội nhập quốc tế. - Quản lý di sản văn hóa nhằm giữ gìn lâu dài các giá trị văn hóa tiêu biểu của đất nƣớc hay giá trị nổi bật toàn cầu của di sản hiện đang đƣợc tích hợp trong các di sản văn hóa với tƣ cách là nguồn tƣ liệu khoa học nguyên gốc chân thực, có khả năng cung cấp tri thức, hiểu biết, kinh nghiệm sống, bài học lịch sử có ích cho nhân loại hôm nay và mai sau. - Di sản văn hóa với tƣ cách là tài sản văn hóa, tài nguyên du lịch, nếu đƣợc tổ chức tốt và có những loại dịch vụ phù hợp, có thể trở thành điểm đến du lịch, sản phẩm du lịch hấp dẫn (Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử cũng là ví dụ điển hình) góp phần thúc đẩy phát triển du lịch bền vững ở từng vùng và phạm vi quốc gia [8; tr.39-43]. Quá trình bảo tồn và phát huy các giá trị di sản thông qua phát triển du lịch là quá trình có sự tham gia của nhiều thành phần, nhiều chuỗi hoạt động tạo ra các sản phẩm dịch vụ phục vụ du khách. Điều này đòi hỏi có sự sâu chuỗi, liên kết của nhiều bên liên quan: nhà nƣớc, cộng đồng, doanh nghiệp và du khách. 1.1.1.3. Quan điểm bảo tồn di sản văn hóa Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam, bảo tồn là giữ lại không để mất đi. Bảo tồn là bảo vệ và giữ gìn sự tồn tại của sự vật hiện tƣợng theo dạng thức 17 vốn có của nó [66]. Trong nghiên cứu này, đối tƣợng đƣợc bảo tồn là di sản văn hóa. Bảo tồn di sản văn hóa là hoạt động nhằm bảo đảm sự tồn tại lâu dài, ổn định của di sản văn hóa và đƣợc chia làm 2 loại: di sản văn hóa phi vật thể và di sản văn hóa vật thể. Bảo tồn di sản văn hóa hiện nay đã đƣợc các học giả hết sức quan tâm và có những công trình nghiên cứu về những vấn đề lý luận này. Ở Việt Nam và thế giới đã có những công trình nghiên cứu sâu về vấn đề lý luận này. Ashworth [140; tr.165-191] đã tổng kết từ thực tế bảo tồn di sản ở nhiều nƣớc trên thế giới thành ba quan điểm bảo tồn di sản. Bảo tồn nguyên gốc: Đây là quan điểm dựa trên quan điểm bảo tồn văn hóa vật thể của các nhà bảo tàng học. Quan điểm này cho rằng các sản phẩm của quá khứ cần đƣợc bảo tồn nguyên dạng nhƣ nó vốn có. Quan điểm này đƣợc các nhà bảo tàng học ủng hộ, đặc biệt là nó phù hợp với việc bảo tồn các di sản văn hóa vật thể bao gồm các di tích và các sƣu tập trong bảo tàng. Bảo tồn có sự kế thừa: Quan điểm này thừa nhận sự biến đổi của di sản, nhƣng lại cho rằng mỗi di sản có nhiệm vụ lịch sử ở những không gian và thời gian cụ thể, những mặt tích cực của chúng phải đƣợc phát huy cho phù hợp với nhu cầu thời đại, ngƣợc lại những mặt tiêu cực phải bị loại bỏ. Di sản, nhất là di sản văn hóa phi vật thể luôn là một thực thể hữu cơ không thể chia cắt thành những yếu tố tích cực/tiêu cực; tiến bộ/lạc hậu; tốt/xấu... Chính vì vậy, các nhà nghiên cứu nhận thấy quan điểm này gặp khó khăn ở chỗ cái nào cần kế thừa, cần phát huy, yếu tố nào là thứ yếu và cần loại bỏ. Bảo tồn - phát triển: Quan điểm này không bận tâm với việc tranh cãi nên bảo tồn y nguyên nhƣ thế nào, nên kế thừa cái gì từ quá khứ, mà đặt trọng tâm vào việc làm thế nào để di sản sống và phát huy đƣợc tác dụng trong đời sống đƣơng đại. Hạt nhân của quan điểm này là khái niệm “tính chân thực”: Nếu nhƣ các quan điểm truyền thống cho rằng độ chân thực là cốt lõi của di sản thì ngày nay ngƣời ta lại đánh giá thấp vai trò của tính chân thực này. 18 Chân thực hay không không phải là một giá trị khách quan và độ chân thực đƣợc đo bằng trải nghiệm. Tác giả chọn ba quan điểm trên khi xem xét và nghiên cứu các trƣờng hợp trong luận án. Theo tác giả, di sản văn hóa vừa là sự kế thừa của các thế hệ trƣớc cho thế hệ hôm nay vừa là tài sản, là cuộc sống của thế hệ hôm nay truyền lại cho thế hệ mai sau. Số ít di sản văn hóa đƣợc tiếp nhận từ quá khứ, lƣu giữ nguyên vẹn rồi truyền lại cho thế hệ mai sau. Hầu hết các di sản văn hóa là đƣợc tiếp nhận từ quá khứ, lƣu giữ, thực hành, phát huy và truyền lại cho thế hệ mai sau. 1.1.2. Phát triển du lịch 1.1.2.1. Khái niệm du lịch Cùng với sự phát triển của du lịch hiện nay, khái niệm du lịch đƣợc hiểu theo nhiều cách khác nhau tuỳ theo góc độ xem xét. Vào năm 1942, W. Hunziker và Kraff (Thụy Sỹ) đƣa ra định nghĩa: Du lịch là tổng hợp những hiện tƣợng và các mối quan hệ nảy sinh từ việc di chuyển và dừng lại của con ngƣời tại nơi không phải là nơi cƣ trú thƣờng xuyên của họ; hơn nữa, họ không ở lại đó vĩnh viễn và không có bất kỳ hoạt động nào để có thu nhập tại nơi đến [79; tr.9]. Theo Guer Freuler, du lịch là một hiện tƣợng thời đại của chúng ta dựa trên sự tăng trƣởng của nhu cầu khôi phục sức khoẻ và sự thay đổi của môi trƣờng xung quanh, dựa vào sự phát sinh, phát triển tình cảm đối với vẻ đẹp của thiên nhiên. Theo nhà kinh tế Kalíiotis, du lịch là sự di chuyển tạm thời của cá nhân hay tập thể từ nơi này đến nơi khác nhằm thỏa mãn nhu cầu tinh thần, đạo đức, do đó tạo nên các hoạt động kinh tế. Theo M.Coltman, du lịch là tổng thể những hiện tƣợng và những mối quan hệ phát sinh từ sự tác động qua lại lẫn nhau giữa khách du lịch, nhà kinh 19 doanh du lịch, chính quyền sở tại và cộng đồng cƣ dân địa phƣơng trong quá trình thu hút và lƣu giữ khách du lịch. Theo quan điểm của Robert W.McIntosh, Charles R.Goeldner, J.R Brent Ritcie, du lịch là tổng hợp các mối quan hệ nảy sinh từ tác động qua lại giữa khách du lịch, nhà cung ứng, chính quyền và cộng đồng chủ nhà trong quá trình thu hút và đón tiếp khách du lịch [79]. Với cách tiếp cận tổng hợp ấy, các thành phần tham gia vào tạo hoạt động du lịch bao gồm: - Các doanh nghiệp cung cấp hàng hóa, dịch vụ cho khách du lịch; - Chính quyền sở tại; - Cộng đồng dân cƣ địa phƣơng; - Khách du lịch. Tổ chức Du lịch thế giới thuộc Liên Hợp Quốc đƣa ra quan điểm du lịch bao gồm tất cả mọi hoạt động của những ngƣời du hành, tạm trú, trong mục đích tham quan, khám phá và tìm hiểu, trải nghiệm hoặc trong mục đích nghỉ ngơi, giải trí, thƣ giãn; cũng nhƣ mục đích hành nghề và những mục đích khác nữa, trong thời gian liên tục nhƣng không quá một năm, ở bên ngoài môi trƣờng sống định cƣ; nhƣng loại trừ các du hành mà có mục đích chính là kiếm tiền. Du lịch cũng là một dạng nghỉ ngơi năng động trong môi trƣờng sống khác hẳn nơi định cƣ. Tại Việt Nam, mặc dù du lịch là một lĩnh vực khá mới mẻ nhƣng các nhà nghiên cứu của Việt Nam cũng đƣa ra các khái niệm xét trên nhiều góc độ nghiên cứu khác nhau. Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam: “Du lịch là tập hợp các hoạt động tích cực của con ngƣời nhằm thực hiện một dạng hành trình, là một công nghiệp liên kết nhằm thỏa mãn các nhu cầu của khách du lịch… Du lịch là cuộc hành trình mà một bên là ngƣời khởi hành với mục đích đã đƣợc