Tài liệu Lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trên địa bàn thành phố hà nội

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ MINH LOAN LỢI ÍCH KINH TẾ CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2015 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ MINH LOAN LỢI ÍCH KINH TẾ CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành : Kinh tế chính trị Mã số : 62 31 01 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS NGUYỄN KHẮC THANH HÀ NỘI - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo đúng quy định. Tác giả Nguyễn Thị Minh Loan MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN 1 6 ĐỀ TÀI 1.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài 1.2. Các công trình nghiên cứu của các tác giả trong nước 1.3. Đánh giá khái quát kết quả nghiên cứu liên quan đến đề tài và những vấn đề đặt ra cần phải tiếp tục nghiên cứu Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ LỢI ÍCH KINH TẾ CỦA NGƯỜI LAO 6 13 24 29 ĐỘNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI 2.1. Lý luận về lợi ích kinh tế 2.2. Lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài 2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài ở Việt Nam 2.4. Kinh nghiệm một số tỉnh của Việt Nam về việc giải quyết lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài Chương 3: THỰC TRẠNG LỢI ÍCH KINH TẾ CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG 29 36 50 69 76 TRONG CÁC DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 3.1. Những thuận lợi và khó khăn thực hiện lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trên địa bàn thành phố Hà Nội 3.2. Tình hình thực hiện lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trên địa bàn thành phố Hà Nội 3.3. Đánh giá chung về thực hiện lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trên địa bàn thành phố Hà Nội 76 82 100 Chương 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP NHẰM BẢO ĐẢM LỢI ÍCH 118 KINH TẾ CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 4.1. Những quan điểm cơ bản nhằm bảo đảm lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trên địa bàn thành phố Hà Nội 4.2. Các giải pháp chủ yếu nhằm bảo đảm lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trên địa bàn thành phố Hà Nội KẾT LUẬN DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 118 127 148 151 152 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLLĐ : Bộ luật lao động CNH, HĐH : Công nghiệp hoá, hiện đại hoá CNTB : Chủ nghĩa tư bản DN : Doanh nghiệp DNCVĐTNN : Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài FIE : Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài ISO : Tổ chức quốc tế về tiêu chuẩn hoá FDI : Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP : Tổng sản phẩm quốc nội KCN : Khu công nghiệp LIKT : Lợi ích kinh tế QHSX : Quan hệ sản xuất SXKD : Sản xuất kinh doanh TTATXH : Trật tự an toàn xã hội USD : Đô la Mỹ XHCN : Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1: Các quốc gia có số vốn đầu tư nhiều nhất vào Việt Nam 6 61 tháng đầu năm 2014 Bảng 3.1: Các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài đóng góp vào sự 88 tăng trưởng của GDP Bảng 3.2: Mức lương tối thiểu vùng đối với doanh nghiệp FDI 90 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ, SƠ ĐỒ Trang Biểu đồ 3.1: Đánh giá trình độ chuyên môn của lực lượng lao động 78 thành phố Hà Nội năm 2013 Biểu đồ 3.2: Mức độ hài lòng về các chế độ cho công nhân 89 Biểu đồ 3.3: Lý do chưa hài lòng của người lao động 92 Biểu đồ 3.4: Nguyên nhân đình công của người lao động 94 Biểu đồ 3.5: Các tổ chức đại diện đấu tranh cho người lao động trong 96 các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài Biểu đồ 3.6: Hoàn cảnh cư trú của người lao động trong các doanh 98 nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trên địa bàn Hà Nội Sơ đồ 2.1: Mối quan hệ lợi ích kinh tế giữa người lao động, doanh nghiệp, nhà nước 59 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong tình hình hiện nay trước sự bùng nổ về khoa học kỹ thuật thông tin và xu thế toàn cầu hóa kinh tế đã tạo cho nền kinh tế thế giới phát triển năng động mạnh mẽ hơn, cùng với xu thế chung đó đầu tư nước ngoài vào Việt Nam nói chung và thành phố Hà Nội nói riêng đã có sự gia tăng hơn trước rất nhiều. Sự gia tăng đó do nhiều yếu tố khách quan tác động, đặc biệt là sự tác động của nền kinh tế thế giới bước đầu thoát ra khỏi khủng hoảng. Lạm phát ở một số nước Châu Á giảm, tăng trưởng kinh tế ở nhiều nước trong khu vực đã có chiều hướng gia tăng. Đầu tư nước ngoài vào thành phố Hà Nội có sự khởi sắc đã tác động tích cực đối với sự phát triển kinh tế - xã hội. Đáng chú ý là các dự án đầu tư được thực hiện đã góp phần quan trọng trong giải quyết việc làm cho số lượng lớn lao động của thành phố Hà Nội. Nhiều doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (DNCVĐTNN) đã quan tâm đến lợi ích của người lao động làm việc ở cơ sở sản xuất của họ, trả lương cho công nhân ở mức thoả đáng đáp ứng nhu cầu tái sản xuất sức lao động, quan tâm đến điều kiện môi trường làm việc của công nhân và đã có những hoạt động nhằm nâng cao đời sống tinh thần cho công nhân. Phần lớn người lao động trong các DNCVĐTNN có thu nhập khá ổn định, tiền thưởng tăng lên, lợi ích kinh tế (LIKT) của người lao động được bảo đảm, đời sống của họ từng bước được cải thiện, góp phần thực hiện mục tiêu ổn định kinh tế - xã hội ở Thủ đô và các tỉnh lân cận. Tuy nhiên, bên cạnh các DNCVĐTNN có sự quan tâm đối với đời sống vật chất, tinh thần cho người lao động, cũng còn không ít các chủ doanh nghiệp (DN) do chạy theo lợi nhuận, mưu lợi cho mình nên đã hạn chế, không quan tâm tới lợi ích chính đáng của người lao động làm việc trong cơ sở sản xuất của mình, trả lương cho công nhân thấp, lương không bảo đảm tái sản xuất sức lao động ở mức bình thường, điều kiện, môi trường làm việc độc hại không được xử lý, trang thiết bị cho người lao động không bảo đảm tiêu chuẩn vệ sinh, an toàn lao động. Nhiều DNCVĐTNN không lo được chỗ ở cho công nhân, phần lớn công nhân tự thuê nhà, phòng trọ để cư trú, các nhà trọ gần với khu vực làm việc của công nhân, nhưng mang tính tạm bợ, bố 2 trí trong không gian chật hẹp, thiếu điện nước thường xuyên. Đời sống tinh thần của công nhân cũng rất hạn chế, ngoài giờ làm việc công nhân ít được tiếp xúc với các phương tiện thông tin đại chúng như sách báo, phim ảnh, ti vi… Nhìn chung, tình trạng một số DNCVĐTNN vẫn chưa quan tâm thích đáng đến lợi ích kinh tế của người lao động cụ thể là: - Vi phạm lợi ích kinh tế trực tiếp của người lao động: Tiền công; tiền thưởng; quỹ phúc lợi, bảo hiểm. - Vi phạm lợi ích kinh tế gián tiếp: Điều kiện môi trường làm việc độc hại, trang thiết bị cho người lao động không đảm bảo tiêu chuẩn vệ sinh, an toàn lao động thấp; đời sống tinh thần thiếu thốn. - Xuất hiện nhiều hiện tượng tiêu cực trong quá trình sử dụng lao động, lừa đảo, đánh đập người lao động, không thể hiện sự quan tâm đến lợi ích kinh tế của người lao động... Do điều kiện đời sống vật chất và tinh thần của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội không được bảo đảm dẫn tới tình trạng người lao động trong nhiều DN đình công, đấu tranh đòi tăng lương, cải thiện môi trường làm việc, yêu cầu các chủ DN quan tâm tới các nhu cầu và lợi ích chính đáng của công nhân. Mặt khác, cũng do lợi ích của công nhân bị xâm hại, mức lương thấp, điều kiện cuộc sống khó khăn đã có một bộ phận công nhân sa vào các tệ nạn xã hội trộm cắp, cờ bạc, lừa đảo… Tất cả các hiện tượng tiêu cực nảy sinh trong đời sống của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội đã tác động không tốt đối với sự phát triển kinh tế và trật tự an toàn xã hội (TTATXH) trên địa bàn thành phố. Trước thực trạng trên dẫn đến có nhiều cuộc đình công, bãi công, của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội. Do tích tụ mâu thuẫn trong giải quyết lợi ích kinh tế của người lao động trong các DNCVĐTNN xuất hiện những xung đột xã hội, gây ra những biến động xấu về kinh tế, chính trị. Đây không chỉ là vấn đề bức xúc mà còn là vấn đề phải giải quyết cơ bản lâu dài trong quá trình thu hút đầu tư nước ngoài và bảo đảm lợi ích kinh tế cho người lao động, cần phải được nghiên cứu và có những giải pháp cần thiết. Vì vậy, nghiên cứu 3 sinh lựa chọn vấn đề: "Lợi ích kinh tế của người lao động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trên địa bàn thành phố Hà Nội", để làm đề tài luận án Tiến sĩ chuyên ngành kinh tế chính trị rất cần thiết, có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu của luận án Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận về LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN. Luận án đánh giá thực trạng LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội trong những năm qua. Trên cơ sở đó, đề xuất những giải pháp nhằm bảo đảm LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án - Làm rõ những cơ sở lý luận và thực tiễn về LIKT và LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN. - Phân tích, đánh giá thực trạng LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội. - Đề xuất những quan điểm và giải pháp nhằm bảo đảm LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án: Luận án tập trung nghiên cứu về LIKT mà người lao động có được khi làm việc trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội. 3.2. Phạm vi nghiên cứu của luận án - Về nội dung: Trên địa bàn thành phố Hà Nội có vốn đầu tư nói chung, mà chỉ nghiên cứu trong DN thuộc loại 100% vốn đầu tư nước ngoài. - Về không gian: Trên địa bàn thành phố Hà Nội ở 3 khu công nghiệp (KCN): KCN Bắc Thăng Long huyện Đông Anh, Hà Nội; KCN Nội Bài huyện Sóc Sơn, Hà Nội, và KCN Quang Minh huyện Mê Linh, Hà Nội. - Về thời gian: Luận án nghiên cứu từ năm 2000 đến 2014 và đề xuất giải pháp đến năm 2020. 4 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Cơ sở lý luận của luận án Luận án dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, đường lối, chủ trương, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam; chính sách, pháp luật của Nhà nước; kết quả của những công trình nghiên cứu khoa học tiêu biểu có liên quan đến LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN. Từ đó, xây dựng cơ sở lý luận cho đề tài của luận án. 4.2. Phương pháp nghiên cứu của luận án - Về phương pháp luận: Luận án sử dụng các phương pháp của chủ nghĩa duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, phương pháp trừu tượng hoá khoa học để phân tích các vấn đề lý luận và thực tiễn. - Về phương pháp nghiên cứu cụ thể: Sử dụng các phương pháp thống kê, phân tích, lô gíc kết hợp với lịch sử, khảo sát thực tiễn. - Kế thừa một cách có chọn lọc kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học đã được công bố, đồng thời cập nhật, bổ sung những tư liệu mới về chủ đề nghiên cứu. 5. Những đóng góp mới của luận án - Làm rõ khái niệm, bản chất, đặc trưng và cơ cấu LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN. - Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN. - Đánh giá thực trạng LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội. Chỉ ra được những nguyên nhân gây nên xung đột về lợi ích giữa người lao động với các chủ DNCVĐTNN. - Đề xuất các quan điểm nhằm bảo đảm LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội. - Đề xuất 03 nhóm giải pháp nhằm bảo đảm LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội trong thời gian tới. - Kết quả nghiên cứu của luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong giảng dạy, nghiên cứu những vấn đề liên quan đến LIKT của người lao động nói chung và người lao động trong các DNCVĐTNN nói riêng. 5 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Về mặt lý luận, luận án đã hệ thống hóa và làm rõ thêm một số vấn đề lý luận cơ bản về LIKT như: Khái niệm về lợi ích, LIKT, LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN, đặc điểm, cơ cấu, các nhân tố ảnh hưởng đến LIKT của người lao động. Trên cơ sở đó, luận án góp phần tạo ra cơ sở lý luận vững chắc về LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN ở Việt Nam. - Về mặt thực tiễn, từ phân tích thực trạng LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2000 - 2014, luận án chỉ ra những kết quả đạt được, những mặt hạn chế chủ yếu và nguyên nhân của những hạn chế đó, đưa ra các quan điểm và giải pháp có tính khả thi, nhằm bảo đảm LIKT của người lao động trong các DNCVĐTNN trên địa bàn thành phố Hà Nội. Vì vậy, luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo tốt cho thành phố Hà Nội nói riêng để vận dụng vào giải quyết mối quan hệ LIKT giữa người lao động, DNCVĐTNN và các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức xã hội. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương, 12 tiết. 6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU Ở NƯỚC NGOÀI 1.1.1. Một số tác phẩm nghiên cứu về lợi ích kinh tế tiêu biểu của nước ngoài Trong tác phẩm "The wealth of nations" (Của cải của các dân tộc) [3, tr.65] của A.Smith, cho rằng: Sự tiến bộ vĩ đại nhất trong quá trình phát triển sức sản xuất của lao động và tỷ lệ đáng kể của nghệ thuật, kỹ năng và trí thông minh, rõ ràng đã được xuất hiện nhờ kết quả của việc phân công lao động. Ông đã quan sát quá trình làm việc của các xưởng thủ công thấy rõ khi có sự phân công chuyên môn hoá thì năng suất của mỗi người trong điều kiện phân công chuyên môn hoá đã tăng gấp nhiều lần. Điều quan trọng hơn cả là thông qua việc sản xuất theo lối phân công chuyên môn hoá lao động, sẽ phát hiện ra cơ sở lợi ích. LIKT và phân công lao động chính là hai phạm trù có mối quan hệ gắn bó với nhau, vì lợi ích cá nhân mà con người thực hiện thông qua việc phân công lao động để mỗi người tự trau dồi nghề nghiệp của mình một cách chuyên sâu đến mức độ hoàn hảo, khiến việc lao động mang lại hiệu quả cao nhất. Mặt khác, khi tham gia vào phân công lao động sẽ làm cho lợi ích cá nhân gia tăng. Hơn nữa, A.Smith còn có một quan điểm hết sức độc đáo và thực tế so với đương thời khi ông cho rằng động lực thúc đẩy con người lao động để làm ra của cải vật chất cho xã hội, tạo ra sự phồn thịnh của mọi quốc gia, mọi dân tộc chính là LIKT của mỗi cá nhân, lòng ham tư lợi, vị kỷ của cá nhân, ham làm giàu. Đây là quan điểm rất tiến bộ và thực tế, nhưng A.Smith đã bị các nhà kinh tế đương thời phê bình khá gay gắt. A.Smith đã làm sáng tỏ mối quan hệ giữa lợi ích chung của toàn dân tộc, toàn quốc gia và LIKT của mỗi cá nhân. Ông khẳng định quốc gia sẽ trở nên phồn thịnh nếu mọi cá nhân không ngừng nỗ lực để cải thiện sinh hoạt của riêng mình tức thực hiện lợi ích cá nhân của mình. Mọi người lao động, phục vụ người khác chính là vì lợi ích riêng của họ, do đó khi muốn họ làm việc, phục vụ thì chúng ta không 7 bao giờ nói với họ về những nhu cầu của chúng ta, mà chỉ nói với họ về mối tư lợi của họ. Đây thực sự là một quan niệm đặc biệt về LIKT, tính thực tiễn và tiến bộ của quan điểm đặc biệt này đã được thực tế chứng minh. Theo A.Smith, trong quá trình hoạt động kinh tế, mỗi người đều theo đuổi lợi ích cá nhân, đều nỗ lực cải thiện mức sống của mình, như thế tất yếu sẽ dẫn đến làm tăng của cải xã hội. Nhưng xuất phát từ tính vị kỷ của con người, lợi ích của cá nhân này bị hạn chế bởi lợi ích của cá nhân khác và trong quá trình thực hiện LIKT, tất cả các chủ thể đều có mối quan hệ với nhau. A.Smith đã viết: "Anh cho tôi thứ mà tôi thích, anh sẽ có thứ mà anh yêu cầu, đó chính là ý nghĩa của trao đổi" [3, tr.65]. Từ quan điểm đó, A.Smith đã chỉ rõ: Đó chính là toàn bộ ý nghĩa quan hệ kinh tế và cũng chính bằng cách này mà người ta nhận được phần lớn các dịch vụ cần thiết trong cuộc sống. Như vậy, lần đầu tiên ông đã nghiên cứu các lợi ích trong mối quan hệ lẫn nhau giữa chúng, Ông cho rằng, bất cứ lợi ích nào cũng chỉ được đáp ứng trong trường hợp nó không mâu thuẫn với tăng năng suất của tư bản. Tiền lương cao không mâu thuẫn với lợi ích xã hội, vì theo mức tăng tiền lương thì năng suất lao động cũng sẽ được tăng lên. Mặt tích cực trong lý luận lợi ích của A. Smith là ở chỗ: LIKT được coi là động lực cơ bản của sự phát triển sản xuất xã hội, ông thừa nhận yếu tố khách quan trong nội dung của LIKT với tư cách là đầu mối trong hoạt động kinh tế của con người [3]. Nhà kinh tế David Ricardo (1772 - 1823) đã khẳng định: Lợi ích kinh tế của các giai cấp khác nhau được xây dựng trên cơ sở lý luận về giá trị, tiền lương và lợi nhuận chỉ là bộ phận của giá trị và cũng là nguồn gốc của lao động. Do đó, việc tăng hay giảm tiền lương sẽ không ảnh hưởng đến giá cả hàng hóa, mà chỉ ảnh hưởng đến việc phân phối giá trị đã được tạo ra giữa công nhân và tư bản, vì vậy sẽ ảnh hưởng đến lợi ích của họ. Khi giá trị vật phẩm tiêu dùng thiết yếu giảm xuống, tiền công lao động giảm, lợi nhuận của nhà tư bản tăng lên. Điều đó thể hiện trong số giá trị mới được tạo ra, phần của công nhân nhỏ hơn, còn phần của người sử dụng lao động (nhà tư bản) thì lớn hơn, đây là mối quan hệ tỷ lệ nghịch về lợi ích, nếu lợi ích của người đi thuê công nhân tăng thì lợi ích của người đi làm thuê sẽ giảm và ngược lại [82]. Phát hiện này của ông có ý nghĩa rất lớn đối với việc nghiên cứu quan hệ lợi ích giữa chủ và thợ trong các cơ sở sản xuất có thuê mướn lao động. 8 Laprinmenco (1978), Những vấn đề lợi ích trong chủ nghĩa Mác - Lênin Trong tác phẩm này, tác giả đã đưa ra quan niệm về lợi ích mang tính triết học, theo ông, "Lợi ích chính là mối quan hệ xã hội khách quan của sự tự khẳng định xã hội của chủ thể" [48, tr.16-30]. Về bản chất của lợi ích, ông cho rằng nghiên cứu quá trình tự khẳng định bản thân trong đời sống xã hội sẽ hiểu được bản chất và nội dung lợi ích khách quan của chủ thể. Bởi vì, hoạt động tự khẳng định bản thân trong xã hội là nhân tố quan trọng nhất của những hoạt động có mục đích của con người. Khi thực hiện các hoạt động này, con người sẽ bộc lộ những đặc tính thể hiện rõ sự phù hợp của họ với vị trí và vai trò của mình trong xã hội. Họ thấy mình thuộc vào giai cấp, tầng lớp nào? Đó chính là nội dung của lợi ích và LIKT. Tóm lại, nội dung của LIKT là phương thức tự khẳng định xã hội của anh ta, thể hiện trước hết ở phương thức thỏa mãn những nhu cầu vật chất (kinh tế) của chủ thể. Phân tích mối quan hệ giữa nhu cầu và lợi ích để soi sáng quá trình hình thành quan hệ lợi ích trong xã hội. Ông cho rằng, lợi ích và nhu cầu luôn gắn bó hữu cơ với nhau, quan hệ lợi ích chỉ xuất hiện khi có quan hệ nhu cầu, lợi ích xuất phát từ nhu cầu và đồng thời là phương tiện để thoả mãn nhu cầu. Ông cũng phân tích những đặc tính của lợi ích nói chung, LIKT nói riêng và đã tán thành quan điểm của V.I.Lênin khi cho rằng LIKT là một hiện tượng có thực, biểu hiện của các mối quan hệ kinh tế khách quan. Tính khách quan của lợi ích thể hiện ở chỗ, nó xuất hiện bên ngoài chủ thể, không phụ thuộc vào nhận thức của chủ thể, lợi ích cũng mang tính lịch sử cụ thể và tính giai cấp. Những quan điểm về LIKT của ông chủ yếu xuất phát từ việc phân tích, phát triển các chỉ dẫn của Lênin về vấn đề này. B.B.Radaev (1971), Lợi ích kinh tế trong chủ nghĩa xã hội [10], trong tác phẩm này tác giả bên cạnh việc phân tích bản chất của LIKT, tác giả còn nhận diện hệ thống LIKT đặc thù của xã hội xã hội chủ nghĩa (XHCN) và đi sâu phân tích vai trò động lực phát triển xã hội của LIKT trong môi trường xã hội XHCN của Liên Xô (cũ). Ông cũng nhìn thấy mối quan hệ biện chứng của LIKT với lợi ích tinh thần, LIKT riêng và lợi ích chung của xã hội, nếu điều tiết hợp lý hệ thống các mối quan hệ LIKT này sẽ tạo động lực phát triển của xã hội. Tóm lại, những công trình nghiên cứu tiêu biểu về LIKT của các tác giả nước 9 ngoài đã thể hiện rõ những quan điểm dưới góc độ nghiên cứu khác nhau về lợi ích và LIKT nói chung. Nhưng cũng đã có nhiều ý kiến đồng nhất, đặc biệt là vai trò của LIKT với tư cách là một động lực phát triển xã hội. 1.1.2. Một số tác phẩm tiêu biểu ở nước ngoài nghiên cứu về đầu tư và mối quan hệ giữa chủ doanh nghiệp và người lao động Nhà tâm lý học Abraham Maslow (1908 - 1970), đã đưa ra thuyết về nhu cầu nổi tiếng vào những năm 1950 (Thuyết nhu cầu của Maslow). Học thuyết này chỉ rõ: Lợi ích nhu cầu - động lực kinh tế, bổ sung gắn kết động lực nhu cầu - LIKT, mọi lợi ích đều xuất phát từ nhu cầu của con người mong muốn và luôn đấu tranh để thoả mãn đáp ứng những nhu cầu đó. Nhu cầu của con người có hai nhóm chính: nhu cầu cơ bản (basic needs) và nhu cầu bậc cao (meta needs). Theo đó, nhu cầu bậc thấp bao giờ cũng cần thiết và quan trọng hơn, đóng vai trò định hướng của mục tiêu cá nhân. Khi nhu cầu bậc thấp được thoả mãn, những nhu cầu bậc cao sẽ là động cơ hành động và khi những nhu cầu chưa được thoả mãn ở bậc dưới sẽ lấn át những nhu cầu chưa được thoả mãn ở bậc cao hơn và chúng cần được thoả mãn trước khi một cá nhân tiến lên các bậc cao hơn của tháp nhu cầu. Theo Harold Meyerson (Mỹ), "Công nhân cũng xứng đáng hưởng lợi ích từ năng suất lao động của họ" [124]. Đây là một bài báo dựa trên quan điểm cá nhân của Harold Meyerson, được đăng trên trang điện tử của tạp chí danh tiếng Washington Post - về dự luật của Đảng Dân chủ, mang tên nhà Dân chủ Chris Van Hollen, dự luật Hollen. Dựa trên thực tế của nước Mỹ hiện tại, khi mà mức tăng lương, thu nhập của người công nhân không tương xứng với năng suất lao động mà họ đã tạo ra, dự luật Hollen yêu cầu, mức lương của công nhân sẽ được tăng tương xứng với năng suất họ tạo ra. Lấy dẫn chứng trong khoảng thời gian từ năm 1942 đến 1972, năng suất tăng 97% còn tiền lương trung bình tăng 95%, sau đó, cùng với sự suy giảm quyền lực của các tổ chức lao động mà trong khoảng thời gian từ 1979 đến 2011, năng suất tăng 75% nhưng tiền lương trung bình chỉ tăng 5%. Trong khi đó, lương của các CEO (Chief Executive Officer - Tổng giám đốc) lại tăng rất cao, từ 1978 đến 2013, lương của các CEO tăng đến 937%. Dự luật này đưa ra, theo tác giả - dự kiến sẽ gặp rất nhiều những phản ứng từ giới CEO, phố Wall cũng như là thách thức đối với ứng viên tổng thống đảng Dân chủ năm 2016 tới đây. 10 Daniel S. Hamermesh, Daiji Kawaguchi, Jungmin Lee (2014), Does labour legislation benefit workers? Well-being after an hours reduction. (Author: Daniel S. Hamermesh, Daiji Kawaguchi, Jungmin Lee [113]. Trong nội dung nghiên cứu này, nhóm tác giả đã căn cứ vào câu hỏi "Phải chăng, trong nền kinh tế hiện đại, người công nhân đang phải làm việc quá vất vả? Liệu họ có cảm thấy tốt hơn nếu cân bằng được số lượng giờ lao động?" Nhóm tác giả đã kiểm tra sự hài lòng về cuộc sống của người Hàn Quốc và Nhật Bản trong một giai đoạn, khi họ bất ngờ phải đối mặt với án phạt khi làm quá giờ. Sử dụng phương pháp nghiên cứu mặt cắt ngang, nhóm tác giả nhận thấy được sự hài lòng của công nhân từ điều luật này; phát hiện tương tự cũng được tìm ra tại Hàn Quốc khi sử dụng phương pháp dữ liệu theo chiều dọc, đó là người vợ hạnh phúc hơn khi chồng phải làm việc ít hơn. Nhìn chung, theo nghiên cứu này, việc luật hoá để giảm giờ lao động của công nhân sẽ mang lại lợi ích và sự hài lòng cho người lao động. N.Driffield và K. Taylor (2000), "FDI and the labour market: a review of the evidence and policy implications" [119] khẳng định, loạt các kết quả liên quan đến tác động thị trường lao động và đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) ở Anh. Bài viết chứng minh rằng một trong những tác động quan trọng của FDI là tăng sự bất bình đẳng tiền lương và sử dụng lao động có tay nghề tương đối nhiều tại các DN trong nước. Kết quả này do sự kết hợp của hai tác động: 1) Sự gia nhập của DN đa quốc gia (MNE: Multi-national Enterprises) làm tăng nhu cầu về công nhân lành nghề trong một ngành công nghiệp hoặc khu vực, do đó làm tăng sự bất bình đẳng tiền lương; 2) Sự phát triển của công nghệ xảy ra từ nước ngoài tác động tới các DN trong nước, là kết quả của những tác động lan toả, nhu cầu về công nhân lành nghề tăng lên ở các công ty trong nước, tiếp tục tạo thêm sự bất bình đẳng tiền lương. Nghiên cứu cũng xem xét các tác động của vốn FDI và sự khác biệt về năng suất lao động giữa các DN trong và ngoài nước; các tác động này sẽ được thảo luận, dựa trên quan điểm của phát triển khu vực và hiệu quả khả năng thu hút nguồn vốn FDI để giảm thất nghiệp cơ cấu. Dirk Willem te Velde và Oliver Morrissey (2002), "Foreign Direct Investment, Skills and Wage Inequality in East Asia" [116]. Công trình nghiên cứu về 11 những tác động của FDI đến tiền lương và những bất công về tiền lương ở 5 quốc gia Đông Á giai đoạn 1985-1995. Theo đó, sự bất công về lương giảm dần ở một vài nước, nhưng không phải ở tất cả quốc gia Đông Á. Nghiên cứu dựa trên dữ liệu ILO (International Labour Organization) của nhóm tác giả không tìm ra được nhiều những bằng chứng mạnh mẽ cho thấy FDI làm giảm sự bất công bằng về tiền lương, điển hình FDI làm tăng sự bất công này ở Thái Lan. Qua nghiên cứu này, nhóm tác giả khẳng định: muốn tận dụng lợi thế của FDI thì các quốc gia cần quan tâm đầu tư hơn nữa về chất lượng nguồn nhân lực. Viện Nghiên cứu phát triển hải ngoại của Anh (ODI) (2002), "Foreign Direct Investment: Who gains?" (ODI Briefing Paper; Publication) [114]. Nghiên cứu này dựa trên tình hình của các DN FDI tại 5 quốc gia Đông Á và 5 quốc gia châu Phi; qua đó cho thấy: về cơ bản các DN FDI đã trả công cho người lao động cao hơn các DN trong nước, tuy nhiên chỉ đối với Mỹ nhóm công nhân có trình độ chuyên môn, tay nghề cao, tạo ra khoảng cách chênh lệch về thu nhập ngày càng rõ rệt giữa lao động trong các DNCVĐTTN (FDI) với lao động ở DN trong nước. Nghiên cứu cũng đưa ra 4 giải pháp về chính sách cho các quốc gia tiếp nhận vốn FDI, đồng thời nhằm hạn chế mặt trái của nó mang lại. Timothy BesleyRobin Burgess (2008), "Labor Regulation Hinder Economic Performance? Evidence from India - 2008" [121]. Bài báo này tập trung vào phân tích quan hệ lao động trong các bang của Ấn Độ đã ảnh hưởng đến mô hình tăng trưởng sản xuất trong giai đoạn 2005 - 2008. Những vấn đề về: Tranh chấp luật theo hướng ủng hộ công nhân có kinh nghiệm giảm sản lượng, việc làm, đầu tư và năng suất, ngược lại, sản lượng sản xuất không đăng ký hoặc không chính thức tăng lên. Điều chỉnh theo hướng ủng hộ công nhân cũng có liên quan với sự gia tăng nghèo đô thị. Vấn đề này cho thấy, những nỗ lực khắc phục tình trạng mất cân bằng quyền lực giữa vốn và lao động có thể dẫn tới làm tổn thương người nghèo. Khondoker Abdul Mottaleb and Kaliappa Kalirajan (2010), "Determinants of Foreign Direct Investment in Developing Countries: A Comparative Analysis" [117]. Các tác giả đã chỉ ra, bằng việc thu hẹp khoảng cách giữa tiết kiệm nội địa và đầu tư cùng việc đưa công nghệ mới nhất và quản lý bí quyết từ các nước phát triển, 12 đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) có thể đóng một vai trò quan trọng trong việc đạt được tăng trưởng kinh tế nhanh chóng ở các nước đang phát triển. Các quốc gia đang phát triển đã không được coi là địa điểm thuận lợi cho FDI như các nước phát triển, chẳng hạn như Trung Quốc, Ấn Độ, Nigeria và Sudan đang tiếp nhận phần lớn nguồn FDI. Mặt khác, đã sử dụng dữ liệu từ 68 nước đang phát triển có thu nhập thấp và trung bình thấp, xác định các yếu tố quyết định dòng vốn FDI vào các nước đang phát triển. Dựa trên một cuộc thảo luận so sánh tập trung vào lý do tại sao một số nước thành công trong việc thu hút FDI, trong khi những nước có GDP lớn hơn, tốc độ tăng trưởng GDP cao hơn, tỷ lệ của thương mại quốc tế cao hơn và môi trường kinh doanh thân thiện hơn là thành công hơn trong việc thu hút FDI. Behzad Azarhoushang (2013), The effects of FDI on China’s economic development; case of Volkswagen in China. (Behzad Azarhoushang- Institute of Management Berlin, Publication) [112]. Trong nội dung nghiên cứu này, tác giả đưa ra một cái nhìn tổng quan về tình hình đầu tư FDI ở Trung Quốc, lấy điển hình là DN ô tô Volkswagen. Nghiên cứu đã chỉ ra những tác động của FDI đến mọi mặt của kinh tế Trung Quốc: sản lượng, nguồn lao động, tiền lương, tình hình xuất khẩu. Nguồn nhân lực chất lượng cao, sự cạnh tranh của DN FDI với DN trong nước về việc thu hút nhân lực, cũng như sự mất cân đối về tiền lương trả cho 3 nhóm công nhân: Công nhân lành nghề, công nhân bán chuyên và công nhân không có tay nghề. Abhirup Bhunia (2013), Labour in times of rising foreign direct investment in developing countries [111]. Tác giả đưa ra những đánh giá về tác động của FDI đến tình trạng tiền lương, tiền thưởng và thu nhập của công nhân các quốc gia tiếp nhận vốn đầu tư có sự hấp dẫn về nguồn lao động giá rẻ. Tuy nhiên, lợi thế này đã không còn phát huy tác dụng trong bối cảnh hiện nay, mà là chất lượng lao động, môi trường, đầu tư, chính sách ưu đãi… Layna Mosley (2013), Labour rights and Multinational Production [118]. Trong đó, tác giả tập trung nghiên cứu mối quan hệ về lao động trong các tập đoàn đa quốc gia, những tranh cãi về "cuộc đua tới đáy", cạnh tranh toàn cầu đang làm giảm sự bảo vệ đối với hầu hết người lao động ở các nước đang phát triển. Tác giả đã có một nghiên cứu xuyên quốc gia về quyền lợi lao động tập thể, đầu tư nước ngoài và 13 thương mại. Để làm điều này, Layna Mosley xây dựng một cơ sở dữ liệu toàn diện mới về vi phạm quyền lao động ở các nước đang phát triển. Nội dung của cơ sở dữ liệu tập trung vào quyền lợi tập thể, bao gồm cả cơ hội để liên hiệp, thương lượng tập thể, tổ chức các cuộc đình công và quyền hợp pháp. Dữ liệu của tác giả xây dựng dựa trên 90 quốc gia trong giai đoạn 1985-2002, dựa trên cơ sở 3 nguồn: Báo cáo quốc gia về tình hình nhân quyền (Bộ ngoại giao Mỹ); báo cáo của Uỷ ban chuyên gia về việc áp dụng Công ước và Khuyến nghị của Tổ chức Lao động quốc tế; khảo sát về hành vi vi phạm của Tổ chức quốc tế về thương mại tự do. Nguyễn Từ Phương (2014), Reforming labour relations in Vietnam [122]. Trong đó, tác giả đánh giá cao việc thành lập Uỷ ban Quan hệ lao động của Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam, điều này phản ánh một quá trình liên tục của cải cách pháp luật và quy định giải quyết tranh chấp lao động chủ yếu dưới dạng các cuộc đình công của người lao động ở Việt Nam. Mục tiêu hoạt động của Uỷ ban cho thấy sự nhận thức đúng đắn của chính quyền đến những lợi ích và nhu cầu của công nhân làm việc trong các DN. Từ những nội dung cải cách về công đoàn, chính sách tiền lương nhằm hạn chế các cuộc đình công vốn chủ yếu xuất phát từ vấn đề lương thưởng. Bài viết cho thấy sự thay đổi tích cực trong quan hệ lao động ở Việt Nam thời gian gần đây, nhờ sự can thiệp của Nhà nước. Tóm lại, những công trình nghiên cứu về FDI và quan hệ giữa chủ DN và người lao động của các tác giả nước ngoài thể hiện rõ những quan điểm khác nhau về FDI ở các quốc gia khác nhau trên nhiều lĩnh vực, nhưng tất cả đều có mục đích chung là tìm kiếm lợi nhuận. Từ đó, gây ra mâu thuẫn giữa chủ DN và người lao động về LIKT, để giải quyết được cần phải có sự điều tiết, can thiệp của Nhà nước, cơ quan chức năng liên quan và các tổ chức chính trị xã hội. 1.2. CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA CÁC TÁC GIẢ TRONG NƯỚC 1.2.1. Một số công trình tiêu biểu nghiên cứu về lợi ích kinh tế Ở nước ta, trước Đại hội IV (1976), vấn đề LIKT đã được quan tâm nhưng chưa đúng mức, do hoàn cảnh đất nước có chiến tranh, đặt lợi ích dân tộc lên trên LIKT đối với cá nhân người lao động. Đến thập niên 80 thập kỷ XX, LIKT đối với lao động nông nghiệp được quan tâm. Thể hiện ở Chỉ thị số 100/CT-TW của Ban Bí