Tài liệu Lỗi cố ý trong bộ luật hình sự việt nam năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT ĐỖ THANH HÀ LỖI CỐ Ý TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 2015, SỬA ĐỔI, BỔ SUNG NĂM 2017 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2020 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT ĐỖ THANH HÀ LỖI CỐ Ý TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 2015, SỬA ĐỔI, BỔ SUNG NĂM 2017 Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 8380101.03 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hƣớng dẫn khoa học: GS.TSKH ĐÀO TRÍ ÚC HÀ NỘI - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN ĐỖ THANH HÀ MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các sơ đồ MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: LÝ LUẬN CHUNG CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ LỖI CỐ Ý ............................................................................................ 9 1.1. Khái niệm, đặc điểm và cơ sở của lỗi cố ý trong luật hình sự ........ 9 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm của lỗi cố ý ......................................................... 9 1.1.2. Cơ sở của lỗi cố ý trong luật hình sự ................................................. 11 1.2. Các hình thức lỗi cố ý theo quy định của bộ luật hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017 ...................................................... 14 1.2.1. Lỗi cố ý trực tiếp ................................................................................... 14 1.2.2. Lỗi cố ý gián tiếp ................................................................................ 23 1.3. Phân biệt lỗi cố ý với lỗi vô ý trong luật hình sự ........................... 30 1.4. Quy định về lỗi cố ý trong luật hình sự của một số nƣớc trên thế giới ............................................................................................... 31 Chƣơng 2: THỰC TIỄN ÁP DỤNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ LỖI CỐ Ý Ở NƢỚC TA HIỆN NAY .................... 34 2.1. Những kết quả đã đạt đƣợc ............................................................. 34 2.1.1. Trong việc áp dụng các quy định pháp luật hình sự về lỗi cố ý trong việc định tội danh, định khung hình phạt đối với tội phạm gây hậu quả chết người ...................................................................... 34 2.1.2. Trong việc áp dụng các quy định pháp luật hình sự về lỗi cố ý trong việc định tội danh, định khung hình phạt đối với tội phạm gây thiệt hại cho sức khỏe .................................................................. 40 2.1.3. Việc áp dụng các quy định pháp luật hình sự về lỗi cố ý đối với tội phạm gây hậu quả thiệt hại về tài sản ........................................... 49 2.1.4. Việc áp dụng các quy định pháp luật hình sự về lỗi cố ý trong đối với người phạm tội hiếp dâm ....................................................... 51 2.2. Một số tồn tại, hạn chế ..................................................................... 56 2.2.1. Trong việc áp dụng các quy định chung về lỗi cố ý trong việc xây dựng các quy định về tội phạm và hình phạt trong phần các tội phạm của bộ luật hình sự .............................................................. 56 2.3. Nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế....................................... 59 Chƣơng 3: CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ VIỆC ÁP DỤNG CHẾ ĐỊNH VỀ LỖI CỐ Ý TRONG HOẠT ĐỘNG TRUY CỨU TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ...................................... 62 3.1. Tiếp tục tổ chức thực hiện nghiêm chỉnh các quy định về lỗi cố ý trong pháp luật hình sự hiện hành ......................................... 62 Tiếp tục xây dựng, hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về lỗi cố ý ............................................................................. 62 3.2.1. Xây dựng, hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về lỗi cố ý trong các quy định về tội phạm và hình phạt trong phần các tội phạm của bộ luật hình sự .............................................................. 62 3.2.2. Xây dựng, hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về lỗi cố ý trong việc định tội danh, định khung hình phạt ......................... 64 3.2. Nâng cao trình độ, nhận thức về lỗi cố ý của đội ngũ cán bộ làm công tác tiến hành tố tụng ........................................................ 71 3.4. Các giải pháp khác ........................................................................... 73 3.4.1. Tăng cường tuyên truyền pháp luật.................................................... 73 3.4.2. Tăng cường hoạt động kiểm tra, giám sát, đôn đốc công tác điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự .................................................. 74 3.4.3. Tăng cường phối hợp giữa các đơn vị, các cấp, các ngành có liên quan trong quá tình giải quyết vụ án hình sự ..................................... 74 KẾT LUẬN .................................................................................................... 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 78 3.3. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Cụm từ viết tăt Cụm từ đầy đủ BLHS: Bộ luật hình sự CAND: Công an nhân dân CTTP: Cấu thành tội phạm TAND: Tòa án nhân dân TNHS: Trách nhiệm hình sự VKSND: Viện kiểm sát nhân dân DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Số hiệu Tên sơ đồ Trang Sơ đồ 1.1 Về lỗi cố ý trực tiếp 15 Sơ đồ 1.2 Về lỗi cố ý gián tiếp 24 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên đề tài Trách nhiệm do lỗi là một nguyên tắc cơ bản, quan trọng trong luật hình sự Việt Nam. Một người chỉ bị coi là tội phạm khi họ thực hiện hành vi nguy hiểm được quy định trong Bộ luật hình sự một cách có lỗi, đây là yếu tố thuộc mặt chủ quan của tội phạm, phản ánh tính chất mức độ nguy hiểm của hành vi và sự nguy hiểm của người phạm tội. Lỗi giúp chúng ta nhận thức được, tội phạm không những là kết quả của những hành vi vi phạm pháp luật hình sự, mà còn là hậu quả của những thái độ, những nhận thức chưa phù hợp với chuẩn mực xã hội. Việc coi yếu tố lỗi là một trong những cơ sở của trách nhiệm hình sự là một sự tôn trọng và đánh giá đầy đủ nhân cách, phẩm giá của người phạm tội. Trong pháp luật hình sự của chúng ta, con người là một chủ thể có ý thức và lý trí, nghĩa là con người có thể nhận thức được những sự vật hiện tượng xảy ra ngoài thế giới khách quan, có thể tự hiểu được và điều chỉnh được nhận thức và hành vi của mình, do đó có khả năng lựa chọn cách ứng xử và hành động của mình, nên phải chịu trách nhiệm với những lựa chọn và cách ứng xử đó. Như vậy, yếu tố lỗi trong pháp luật hình sự không chỉ mang tính pháp lý, mà còn thể hiện cơ sở đạo đức, văn hóa và văn minh trong việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với chủ thể phạm tội. Việc coi nguyên tắc không có lỗi thì không có tội, tội luôn đi đôi với lỗi trong pháp luật hình sự hiện hành còn góp phần thúc đẩy việc tự bảo vệ của mỗi người dân và khuyến khích toàn dân tham gia vào công tác đấu tranh phòng chống tội phạm, xuất phát từ đó mà bộ luật hình sự các thời kỳ đều giành một chương quy định về các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự mặc dù các trường hợp đó gây ra những thiệt hại đáng kể cho xã hội, nhưng họ không có lỗi, cụ thể như trường hợp gây thiệt hại khi phòng vệ 1 chính đáng, gây thiệt hại khi bắt giữ người phạm tội, gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết… Như vậy, lỗi có một vai trò rất quan trọng, đặc biệt là lỗi cố ý, với bản chất là dấu hiệu của tội phạm, ở một phương diện nào đó, yếu tố lỗi cho phép các cơ quan chức năng, cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng nhận diện được đâu là hành vi phạm tội, và quyết định người thực hiện hành vi đó có phải chịu trách nhiệm hình sự hay không. Tuy nhiên, lỗi cũng là một chế định vô cùng phức tạp, trong nhiều trường hợp cụ thể, khó có thể đánh giá và nhận diện được người phạm tội có lỗi hay không có lỗi và nếu có thuộc hình thức lỗi nào? trong thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau, ảnh hưởng không nhỏ đến công cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm. Xuất phát từ những lý do nêu trên, việc nghiên cứu một cách sâu sắc và toàn diện về chế định lỗi, đặc biệt là hình thức lỗi cố ý trong luật hình sự hiện hành là rất cần thiết, không chỉ đáp ứng những đòi hỏi về lý luận và thực tiễn mà còn có ý nghĩa quan trọng về mặt pháp lý và xã hội. Góp phần thống nhất nhận thức trong việc áp dụng và hoàn thiện pháp luật hình sự, trong giai đoạn hiện nay. Do đó, tôi chọn và nghiên cứu đề tài: “Lỗi cố ý trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017”. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Yếu tố lỗi nói chung, và hình thức lỗi cố ý đã được quy định lần đầu tiên trong BLHS năm 1985, Sau khi BLHS năm 1985 ra đời đã có nhiều công trình nghiên cứu; sách chuyên khảo, sách tham khảo, giáo trình; các bài viết trên các tạp chí chuyên ngành; các luận văn nghiên cứu, đề cập trực tiếp hoặc gián tiếp về các vấn đề liên quan đến lỗi cố ý, của nhiều tác giả, dưới nhiều hình thức và góc độ khác nhau, trong đó phải kể tới các công trình tiêu biểu mà luận văn đã tìm hiểu tham khảo như sau: 2 Có thể kể tên một số Sách chuyên khảo để cập đến lỗi cố ý trong luật hình sự Việt Nam, đáng chú ý như: Lê Cảm (2000), các nghiên cứu chuyên khảo về Phần chung luật hình sự, Tập III, NXB Công an nhân dân, Hà Nội; Lê Văn Cảm (2005), Sách chuyên khảo Sau đại học: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội; Uông Chu Lưu (chủ biên), Bình luận khoa học bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999, tập I Phần chung, Viện nghiên cứu Khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp, NXB chính trị quốc gia, Hà Nội 2001; Vấn đề lỗi cố ý, cũng được nghiên cứu đề cập trong một số giáo trình tại các cơ sở đào tạo luật như: Trường Đại học Luật Hà Nội (2010), Giáo trình Luật hình sự Việt Nam, NXB Công an nhân dân, Hà Nội; Lê Cảm (Chủ Biên) (2003), Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), NXB Đại học Quốc gia Hà Nội; Trường đại học kiểm sát Hà Nội (2017), Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần chung)… Tuy nhiên các công trình nghiên cứu này đều nghiên cứu chế định lỗi cố ý dưới góc độ lý luận khoa học chung, chưa có điều kiện nghiên cứu chuyên sâu các quy định của pháp luật hình sự về lỗi cố ý. Ngoài ra, còn có một số bài viết, bài báo khoa học, một số công trình nghiên cứu chuyên sâu có liên quan đến yếu tố lỗi trong luật hình sự Việt Nam tiêu biểu như: Lê cảm (2004), Lý luận về cấu thành tội phạm trong khoa học luật hình sự,Tạp chí luật học số 2/2004; Hoàng Thị Cẩm Vân (2015), Mặt chủ quan của tội phạm trong luật hình sự việt nam, luận văn thạc sỹ luật học, Khoa luật Đại học Quốc gia Hà Nội; Nguyễn Thị Nhuần (2011), Lỗi cố ý trong luật hình sự Việt Nam, luận văn thạc sỹ luật học, Khoa luật Đại học Quốc gia Hà Nội; Vũ Thùy Lâm (2011), Mặt chủ quan của tội phạm với tư cách là một yếu tố cấu thành tội phạm, luận văn thạc sỹ luật học, Khoa luật Đại học Quốc gia Hà Nội … 3 Như vậy, đã có một số công trình đề cập đến các vấn đề có liên quan đến chế định lỗi cố ý theo quy định của bộ luật hình sự Việt Nam. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống và đồng bộ về vấn đề luận văn nghiên cứu, đặc biệt là trong bối cảnh bộ luật hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017 mới có hiệu lực pháp luật. Do vậy, việc nghiên cứu đề tài: “Lỗi cố ý trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017”, vẫn là một nội dung mang tính mới và đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm trong giai đoạn hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn 3.1. Mục đích của luận văn Mục đích tổng quát của luận văn là nghiên cứu một cách có hệ thống, chuyên sâu về lỗi cố ý trong pháp luật hình sự Việt nam; nắm rõ được lý luận về các hình thức lỗi, các dạng lỗi để phân biệt được chúng trong từng trường hợp cụ thể. Đánh giá khái quát việc áp dụng các quy định về lỗi cố ý trong hoạt động xây dựng các quy định trong phần tội phạm của bộ luật hình sự và trong quá trình truy cứu trách nhiệm hình sự ở nước ta. Trên cơ sở đó đưa ra các kiến giải để hoàn thiện các quy định và nhận thức về lỗi cố ý và nâng cao hiệu quả việc áp dụng các quy định đó trên thực tiễn. 3.2. Nhiệm vụ của luận văn Để đạt được mục tiêu tổng quát nêu trên, luận văn tập trung thực hiện các nhiệm vụ cụ thể như sau: Một là, phân tích rõ nội dung lý luận về lỗi cố ý trong Luật hình sự Việt Nam như: khái niệm, cơ sở, vai trò của nó (lỗi cố ý); Hai là, nghiên cứu quy định của luật hình sự của nước ta về lỗi cố ý, và phân biệt nó với các hình thức lỗi khác. Ba là, nghiên cứu quy định về lỗi cố ý trong luật hình sự của một số nước trên thế giới và rút ra một số điểm phù hợp để học hỏi vận dựng hoàn thiện lỗi cố ý trong pháp luật hình sự của nước ta. 4 Bốn là, nghiên cứu tổng quát phần tội phạm của Bộ luật hình sự hiện hành và các bản án trên thực tiễn để phân tích việc áp dụng các quy định chung về lỗi cố ý trong việc xây dựng các quy định về từng tội danh và hình phạt trong phần các tội phạm của bộ luật hình sự; và trong thực tiễn việc định tội danh và định khung hình phạt khi truy cứu trách nhiệm hình sự đối chủ thể phạm tội. Năm là, chỉ ra một số hạn chế, tồn tại, và nguyên nhân của một số hạn chế tồn tại của quá trình vận dung quy định chung về lỗi cố ý vào việc xây dựng quy định về từng tội danh cụ thể trong phần tội phạm và trong quá trình áp dụng pháp luật hình sự để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với chủ thể phạm tội. Sáu là, đưa ra các kiến giải để hoàn thiện các định về lỗi cố ý trong bộ luật hình sự và nâng cao hiệu quả việc áp dụng các quy định đó trên thực tiễn. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn tập trung vào các nội dung sau: - Lỗi cố ý trong Phần chung của bộ luật hình sự việt Nam năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, và trong các bộ luật hình sự trước đó. - Việc áp dụng lỗi cố ý trong Phần chung của bộ luật hình sự, để xây dựng các quy định về từng tội danh trong phần tội phạm của bộ luật hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017. - Thực tiễn áp dụng lỗi cố ý trong quá trình truy cứu trách nhiệm hình sự đối với chủ thể phạm tội, cụ thể là nghiên cứu quá trình điều tra, truy tố, xét xử một số vụ án được lựa chọn ngẫu nhiên trên cả nước. Luận văn tập trung nghiên cứu chế định lỗi đặc biệt là lỗi cố ý, với tính chất là một yếu tố không thể thiếu trong mặt chủ quan của cấu thành tội phạm, dưới góc độ của pháp luật hình sự; thực tiễn áp dụng hình thức lỗi này 5 trong xây dựng các quy định về tội phạm cụ thể và trong hoạt động định tội danh, định khung hình phạt đối với những chủ thể phạm các tội danh quy định trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về mặt nội dung luận văn nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chế định lỗi cố ý theo quy định của bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, dưới góc độ của luật hình sự. Bên cạnh đó, để hiểu rõ cơ sở của lỗi, và cơ chế hình thành hành vi phạm tội, luận văn cũng nghiên cứu một số nội dung trong tâm lý học tội phạm. Về không gian và thời gian, trong khuôn khổ một luận văn thạc sỹ luật học, luận văn chỉ tập trung nghiên cứu việc xây dựng và áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về lỗi cố ý trên lãnh thể Việt Nam, và thực tiễn việc áp dụng hình thức lỗi cố ý trong hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự đối một số vụ án được lựa chọn ngẫu nhiên trên cả nước trong những năm gần đây từ năm 2014 đến năm 2018. Bên cạnh đó, để có đánh giá tổng quát, đầy đủ về yếu tố lỗi cố ý trong pháp luật hình sự Việt Nam, luận văn cũng tìm hiểu, so sánh với quy định về lỗi cố ý trong luật hình sự một số nước trên thế giới. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận văn 5.1. Về cơ sở lý luận Việc nghiên cứu nội dung luận văn, dựa cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác – Lê nin; tư tưởng Hồ Chí Minh và chủ trương, quan điểm của Đảng và Nhà nước về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân, cụ thể là các quan điểm của Đảng và Nhà nước về tội phạm cũng như đường lối xử lý tội phạm và đấu tranh phòng chống tội phạm. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện việc nghiên cứu đề tài, tác giải đã sử dụng các phương 6 pháp nghiên cứu chung, cũng như các phương pháp nghiên cứu đặc thù đối với ngành luật hình sự, cụ thể là: - Phương pháp phân tích, tổng hợp - Phương pháp phân loại và hệ thống hóa - Phương pháp so sánh, đối chiếu - Phương pháp lịch sử Phương pháp thống kê, đánh giá dựa trên số liệu thực tế về điều tra, truy tố, xét xử một số vụ án hình sự trên địa bàn cả nước và một số phương pháp khác… 6. Đóng góp mới của luận văn Đây là công trình nghiên cứu khoa học ở cấp độ thạc sĩ tiếp cận có tính hệ thống, toàn diện và tương đối sâu sắc về các quy định của pháp luật hình sự về lỗi cố ý, đề tài có những đóng góp mới sau: - Luận văn đã phân tích một cách tương đối có hệ thống và toàn diện những vấn đề lý luận về chế định lỗi, đặc biệt là lỗi cố ý như: khái niệm, cơ chế hình thành hành vi phạm tội, cơ sở của lỗi, phân biệt các hình thức lỗi; - Phân tích, làm rõ được những quy định về lỗi cố ý trong bộ luật hình sự hiện hành, thống nhất một số cách hiểu và áp dụng các quy định này trên thực tiễn; - Chỉ ra được một số bất cập trong các quy định của pháp luật hình sự về lỗi cố ý; - Đánh giá toàn diện, tổng quát về thực trạng áp dụng các quy định về lỗi cố ý dưới góc độ về quy định pháp luật, và thực tiễn áp dụng trong hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự. - Về mặt thực tiễn luận văn góp phần thống nhất một số cách hiểu và áp dụng đúng đắn chế định lỗi cố ý trong trường hợp cụ thể, trong thực tiễn đấu tranh, xử lý tội phạm. 7 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu của luận văn gồm 3 chương như sau: Chương 1: Lý luận chung của pháp luật hình sự Việt Nam về lỗi cố ý Chương 2. Thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật hình sự về lỗi cố ý trong bộ luật hình sự ở nước ta hiện nay. Chương 3. Các giải pháp nâng cao hiệu quả việc áp dụng chế định về lỗi cố ý trong hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự. 8 Chƣơng 1 LÝ LUẬN CHUNG CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ LỖI CỐ Ý 1.1. Khái niệm, đặc điểm và cơ sở của lỗi cố ý trong luật hình sự 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm của lỗi cố ý Tùy vào từng lĩnh vực và hoàn cảnh cụ thể mà thuật ngữ lỗi có nhiều cách hiểu và định nghĩa khác nhau. Trong với lĩnh vực kỹ thuật thì lỗi là chỗ sai sót do không thực hiện đúng kỹ thuật, lỗi thường được dùng nhiều ở góc độ đạo đức, ở phương diện này lỗi được hiểu là “điều sai sót, không nên, không phải trong cách cư xử, trong hành động [25]. Trong tâm lý học pháp lý cho rằng, một người bị coi là có lỗi khi người đó thực hiện hành vi gây thiệt hại cho xã hội nếu hành vi ấy là kết quả của sự lựa chọn và quyết định của chủ thể, trong khi có đủ điều kiện quyết định thực hiện xử sự khác phù hợp với đòi hỏi của xã hội [32, tr.52]. Ở góc độ pháp lý, trong mỗi ngành luật cũng có định nghĩa về lỗi khác nhau, mà tiêu biểu là trong hai lĩnh vực khoa học luật lớn là khoa học luật hình sự và khoa học luật dân sự; trong khoa học luật dân sự, lỗi là điều kiện để những người không thực hiện nghĩa vụ, hoặc thực hiện không đúng không đầy đủ nghĩa vụ, cũng như những người đã gây thiệt hại về vật chất phải chịu trách nhiệm dân sự. Trong luật dân sự, lỗi cũng có thể có hai hình thức là lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý, thông thường nếu không có lỗi sẽ không có trách nhiệm dân sự, người nào không thực hiện nghĩa vụ của mình, hoặc đã cố ý gây thiệt hại (lỗi cố ý), hoặc có thể tránh khỏi thiệt hại nhưng do thiếu sự quan tâm cần thiết và không phòng xa (lỗi vô ý), bị coi là có lỗi trong dân sự [60, tr.240]. Dưới góc độ khoa học luật hình sự, cũng có nhiều quan điểm khác nhau về lỗi, tuy nhiên nhiều nhà nghiên cứu đều cho rằng lỗi là thái độ tâm lý của một người đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội do người đó thực hiện và đối với hậu quả nguy hiểm cho xã hội của hành 9 vi đó được biểu hiện dưới hình thức cố ý hoặc vô ý [54, tr.120]. Có tác giả định nghĩa: khi thực hiện tội phạm, lỗi là thái độ tâm lý của người phạm tội đối với hành vi và hậu quả của hành vi đó, biểu hiện dưới hình thức: cố ý phạm tội và vô ý phạm tội. Trong trường hợp cùng thực hiện một hành vi phạm tội, mức độ nguy hiểm cho xã hội của người phạm tội tùy thuộc vào hình thức lỗi của người đó. Phạm tội do cố ý mang tính chất nguy hiểm cho xã hội lớn hơn, do đó phải chịu trách nhiệm hình sự nặng hơn so với phạm tội do vô ý [28, tr.121-122]. Trong phạm vi luận văn này nghiên cứu chế định lỗi cố ý dưới góc độ pháp luật hình sự, từ các quan điểm về lỗi nêu trên ở góc độ này, theo tác giả luận văn có thể đưa ra khái niệm về lỗi cố ý như sau: Lỗi cố ý là hành vi của một người khi đặt trong các trường hợp và hoàn cảnh cụ thể, trong trạng thái nhận thức được hành vi của mình là nguy hiểm cho xã hội và hậu quả nguy hiểm do hành vi đó gây ra, mặc dù có khả năng và có đầy đủ điều kiện lựa chọn một hành vi xử sự khác ít nguy hiểm cho xã hội hơn, nhưng vẫn chọn hành vi xử sự đó”. Như vậy từ định nghĩa này có thể rút ra các đặc điểm cơ bản của lỗi cố ý trong khoa học hình sự như sau: - Về bản chất, lỗi cố ý thuộc mặt chủ quan, là phạm trù thuộc ý thức của người phạm tội. Phản ánh thái độ và cách xử sự của con người. Là sản phẩm của quá trình phản ánh của con người trước những gì xảy ra bên ngoài thế giới khách quan, đang tác động đến họ. - Về hình thức biểu hiện, lỗi cố ý được biểu hiện ra bên ngoài, được mọi người đánh giá, nhận biết thông qua việc chủ thể thực hiện các hành vi khách quan, trong đó có các hành vi nguy hiểm cho xã hội được mô tả trong các quy định của bộ luật hình sự, và các hành vi biểu hiện thái độ của mình đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội mà mình thực hiện và đối với hậu quả do hành vi đó gây ra. Ví dụ: Nếu một người đánh một người xong, bóp cổ cho 10 tới khi kiểm tra chắc chắn người đó không còn thở mới bỏ đi, thể hiện ý thức mong muốn cho người đó chết, nghĩa là mong muốn cho hậu quả chết người xảy ra. Để đánh giá được thái độ này, chúng ta căn cứ vào các hàng loạt các hành vi của người phạm tội, như hành vi bóp cổ, hành vi kiểm tra hơi thở xem người đó còn thở nữa không, hành vi kiểm tra mạch đập xem người bị bóp cổ có còn sống hay đã chết rồi mới bỏ đi… - Yếu tố lỗi cố ý mang tính chủ thể và gắn liền với mỗi chủ thể nhất định, nghĩa là để đánh giá một người là có lỗi cố ý hay không phải phụ thuộc vào chủ thể thực hiện các hành vi phạm tội có khả năng nhận thức và điều khiển được hành vi của mình hay không. Vì bản chất của lỗi cố ý là thái độ, là phản ứng của con người trước một hiện tượng, sự vật khách quan. - Yếu tố lỗi cố ý mang tính hoàn cảnh và phải phụ thuộc vào hoàn cảnh để đánh giá. Cụ thể, nếu người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong hoàn cảnh có khả năng lựa chọn được cách xử sự khác, mà vẫn lựa chọn cách xử sự gây nguy hiểm cho xã hội thì người đó được coi là có lỗi cố ý. Hoàn cảnh khách quan còn phụ thuộc vào định kiến xã hội vào hoàn cảnh, điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội ở mỗi thời kỳ, mà xã hội quy định những chuẩn mực cư xử trong mỗi hoàn cảnh khác nhau. - Lỗi cố ý luôn được thể hiện trên các mặt lý trí và ý chí. Lý trí, thể hiện khả năng nhận thức của một người đối với những yêu cầu đòi hỏi của xã hội khi thực hiện một hành vi nhất định. Ý chí, thể hiện khả năng lựa chọn điều khiển hành vi của một người, khi thực hiện hành vi nào đó, trên cơ sở khả năng nhận thức được ý nghĩa xã hội của hành vi của mình [54, tr.120]. 1.1.2. Cơ sở của lỗi cố ý trong luật hình sự - Căn cứ vào khả năng nhân thức và điều khiển hành vi của người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội Một người chỉ phải chịu trách nhiệm về hành vi gây thiệt hại của mình, 11 nếu người đó nhận thức được hành vi gây thiệt của mình và có đầy đủ khả năng, điều kiện khách quan, chủ quan để lựa chọn cách ứng xử khác phù hợp với đòi hỏi của xã hội. Nghĩa là trường hợp người đó có lỗi cố ý. Lỗi cố ý là thái độ của một người đối với hành vi của mình và với hậu quả do hành vi đó gây ra. Con người phải chịu trách nhiệm với hành vi của mình, nếu hành vi đó con người có thể nhận thức và kiểm soát được. Nếu một người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, trong hoàn cảnh họ không nhận thức được hành vi của mình hoặc nhận thức được nhưng không có khả năng điều khiển hay khả năng lựa chọn cách ứng xử khác thì không phải chịu trách nhiệm với hành vi đó. Do đó, ta thấy rằng, không thể nói đến trách nhiệm nếu thiếu đi khả năng tự lựa chọn cách ứng xử, cách hành động của mỗi người. “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật Hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự hoặc pháp nhân thương mại thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm đến các khách thể được luật hình sự bảo vệ” [46]. Theo đó, hành vi nguy hiểm cho xã hội mà một chủ thể thực hiện bị coi là tội phạm không chỉ đơn thuần là những hành vi nguy hiểm thể hiện ra bên ngoài thế giới khách quan phù hợp với mô tả trong quy định của bộ luật hình sự, mà còn do người đó đã có lỗi khi thực hiện hành vi nguy hiểm đó. Mặc dù các hành vi ấy có nhiều sự chi phối, tác động của hoàn cảnh khách quan, nhưng đó còn là kết quả của sự lựa chọn cách ứng xử của chủ thể tội phạm, là sự phủ định đòi hỏi chung của xã hội. Những phản ánh của con người đối với các sự vật, hiện tượng, hoàn cảnh bên ngoài thế giới khách quan, đều được xử lý bằng hàng loạt quá trình thụ cảm, nhận thức và quyết định hành động trong não bộ con người. Bản chất của hành vi nguy hiểm cho xã hội mà người đó thực hiện, cũng là sản phẩm của ý thức, của quá trình phản ánh những hiện tượng, sự vật bên ngoài thế giới khách quan tác động vào họ. Vì “tất cả cái gì thúc đẩy con người hành động đều tất nhiên phải thông 12 qua đầu óc họ…” [35, tr.78]. “Con người khi hành động không phải chỉ nhắm mắt thụ động, để cho hoàn cảnh khách quan lôi kéo… mà còn có tự do tương đối…” [16, tr.339]. Xuất phát từ những căn cứ này, luật hình sự Việt Nam không chấp nhận việc quy tội khách quan, nghĩa là chỉ đánh giá nhìn nhận hành vi khách quan để truy cứu trách nhiệm hình sự, mà phải căn cứ vào khả năng nhận thức và điều khiển hành vi của chủ thể tội phạm và thái độ của họ đối với hành vi và với hậu quả của hành vi mà họ đã thực hiện. - Xuất phát từ mục đích của trách nhiệm hình sự và hình phạt Việc xác định, yếu tố lỗi là cơ sở để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với chủ thể phạm tội, còn xuất phát từ mục đích, ý nghĩa của luật hình sự, trách nhiệm hình sự và hình phạt. Việc áp dụng trách nhiệm hình sự và hình phạt đối với chủ thể phạm tội không chỉ nhằm trừng trị họ, mà trên hết là nhằm giáo dục và cải tạo người phạm tội, để họ có ý thức tuân theo pháp luật và ứng xử theo các chuẩn mực của xã hội. do đó luật hình sự đã quy định “mục đích của hình phạt không chỉ nhằm trừng trị người phạm tội mà còn nhằm giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội, có ý thức tuân theo pháp luật và các qui tắc của cuộc sống xã hội chủ nghĩa, ngăn ngừa họ phạm tội mới…” [46]. Do đó, nếu trách nhiệm hình sự và hình phạt được đem áp dụng với một người không có khả năng nhận thức hoặc không có khả năng điều khiển hành vi, thì mục đích của hình phạt và của trách nhiệm hình sự sẽ không đạt được, Thậm chí là tàn nhẫn, vô nhân đạo. Do vậy, pháp luật cũng như đạo lý của Việt Nam không cho phép kết tội đối với người không có khả năng nhận thức hoặc điều khiển được hành vi của mình như người dưới 14 tuổi, người bị mất khả năng nhận thức, hoặc khả năng điều khiển hành vi… Người phải chịu trách nhiệm hình sự theo Luật hình sự Việt nam không chỉ đơn thuần vì họ đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được mô tả trong luật hình sự, mà còn vì họ có lỗi đối với việc thực hiện hành vi ấy. 13