Tài liệu Lô gích, ngữ nghĩa và lập luận (trên cứ liệu tiếng việt)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP.HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN  NGUYỄN DUY TRUNG LÔ-GÍCH, NGỮ NGHĨA VÀ LẬP LUẬN (Trên cứ liệu tiếng Việt) LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - NĂM 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP.HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN  NGUYỄN DUY TRUNG LÔ-GÍCH, NGỮ NGHĨA VÀ LẬP LUẬN (Trên cứ liệu tiếng Việt) CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN NGÔN NGỮ MÃ SỐ: 62220101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS NGUYỄN ĐỨC DÂN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - NĂM 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình của riêng tôi. Các tài liệu nêu trong luận án là trung thực và chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. NCS. Nguyễn Duy Trung LỜI CÁM ƠN Luận án được hoàn thành với sự hướng dẫn khoa học của GS.TS Nguyễn Đức Dân. Từ lúc bắt đầu triển khai đề tài, thầy đã dành nhiều thời gian, công sức để định hướng và bổ khuyết giúp tôi hoàn thành luận án trong điều kiện hết sức khó khăn. Thầy cũng là người bảo trợ khoa học giúp tôi thực hiện thành công công trình sinh viên nghiên cứu khoa học (giải nhì cấp Bộ, 1998), luận văn tốt nghiệp (1999), luận văn thạc sĩ (2006). Không chỉ hướng dẫn khoa học, hơn 15 năm qua, GS.TS Nguyễn Đức Dân cùng PGS.TS Trần Thị Ngọc Lang còn hết lòng giúp tôi vượt qua nhiều khó khăn trong cuộc sống để duy trì việc học. Xin gởi lời cám ơn đặc biệt đến thầy cô về những giúp đỡ to lớn này. Tôi xin chân thành cám ơn thầy cô khoa Văn học và Ngôn ngữ; thầy cô Phòng Sau đại học đã hỗ trợ cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận án; cám ơn các thầy cô đã âm thầm giúp đỡ tôi vượt qua nhiều khó khăn từ ngày là sinh viên; cám ơn Hội đồng chuyên môn đã đóng góp ý kiến; cám ơn các nhà khoa học thực hiện phản biện độc lập đã chỉ ra những sai sót giúp tôi bổ sung, sửa chữa và hoàn thiện trước khi luận án được bảo vệ chính thức. Trong thời gian làm Nghiên cứu sinh cũng như học Thạc sĩ trước đó, tôi luôn được đơn vị quan tâm và tạo mọi điều kiện thuận lợi. Nhờ vậy tôi đã hoàn thành tốt mọi nhiệm vụ được giao mà vẫn duy trì được việc học. Tôi xin nỗ lực rèn luyện, nâng cao chuyên môn từ những tri thức đã được học để đóng góp vào công việc chung của đơn vị, thay cho lời cám ơn về những quan tâm của lãnh đạo và sự chia sẻ trong công việc của đồng nghiệp. Cuối cùng, xin dành niềm vinh dự này gởi về ba mẹ và người thân của tôi những người dù không biết chữ vẫn lặng lẽ hy sinh, dành cho tôi cơ hội để được đi học, để phấn đấu vươn lên. TP.Hồ Chí Minh ngày 18 tháng 4 năm 2014 NCS. Nguyễn Duy Trung MỤC LỤC BÌA CHÍNH BÌA PHỤ LỜI CAM ĐOAN LỜI CÁM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ M Đ U .......................................................................................................... 1 1. Lý do, mục đích và tính cấp thiết của đề tài ......................................... 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu......................................................... 3 3. Lịch sử vấn đề ....................................................................................... 4 . Phương pháp nghiên cứu ..................................................................... 6 5. Giá trị khoa học và giá trị thực tiễn của luận án ................................... 8 6. Cấu trúc của luận án ............................................................................ 10 C ng 1 T NG QUAN: TỪ LÔ-GÍCH ĐẾN LẬP LUẬN .....................11 1.1 Tư duy là tồn tại ..................................................................................... 11 1.1.1 uan điểm marxism về tư duy và con người................................... 11 1.1.2 uá trình nhận thức ......................................................................... 12 1.2 Ngôn ngữ và lô-gích .............................................................................. 14 1.2.1 Tư duy và ngôn ngữ ......................................................................... 14 1.2.2 Hình thức của tư duy - v vật chất ngôn ngữ .................................. 15 1.3 Lập luận: Từ lô-gích hình thức tới lô-gích phi hình thức ...................... 18 1.3.1 Miêu tả, nhận định, lý lẽ và lập luận................................................ 18 1.3.2 Lập luận theo lô-gích hình thức ....................................................... 20 1.3.3 Lập luận theo lô-gích phi hình thức ................................................. 21 1.3.3.1 Lập luận theo tri thức ngôn từ ................................................... 25 1.3.3.2 Lập luận theo tri thức xã hội ...................................................... 28 1.3.3.3 Nguỵ biện trong lập luận ........................................................... 29 Tiểu kết ........................................................................................................... 32 C ng 2 LÔ-GÍCH VÀ LẬP LUẬN: NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN ...... 33 2.1 Lập luận trong ngôn ngữ tự nhiên .......................................................... 33 2.1.1 Lập luận: cấu trúc khái quát ............................................................. 33 2.1.2 Lập luận và các phương thức lập luận ............................................. 35 2.1.2.1 Lập luận khoa học...................................................................... 37 2.1.2.2 Lập luận thực tiễn ...................................................................... 38 2.1.2.3 Lập luận hiệu quả....................................................................... 39 2.1.2. Lập luận theo phép so sánh........................................................ 39 2.1.2.5 Tăng cường lý lẽ bằng phép so sánh cho lập luận ..................... 41 2.1.2.6 Lập luận theo so sánh tương phản ............................................. 42 2.1.2.7 Lập luận theo lô-gích hình thức ................................................. 44 2.1.2.8 Chứng minh và bác b : Những vấn đề chung ........................... 45 2.1.3 Hình thức ngôn ngữ của lập luận ..................................................... 50 2.1.3.1 Tác tử lập luận ........................................................................... 50 2.1.3.2 Kết tử lập luận ........................................................................... 53 2.1.3.3 Những tín hiệu ngôn ngữ định hướng lập luận.......................... 54 2.1. Lý lẽ trong lập luận .......................................................................... 58 2.1. .1 Lý lẽ ........................................................................................... 58 2.1. .2 Lý lẽ nội tại và lý lẽ khách quan................................................ 59 2.1. .3 Lý lẽ đời thường ........................................................................ 60 2.1. . Lý lẽ trong lập luận quyền uy .................................................... 64 2.1. .5 Một số kiểu lý lẽ để thuyết phục ............................................... 67 2.1.5 uan hệ lô-gích và hình thức ngôn ngữ trong lập luận tự nhiên ..... 72 2.1.5.1 Kiểu quan hệ nhân - quả (theo [21]) .......................................... 73 2.1.5.2 Sự giải thích ............................................................................... 75 2.1.5.3 Lập luận nêu quan hệ giả định ................................................... 76 2.1.6 Một vài lý lẽ đặc thù của người Việt ............................................... 77 2.2 Ngữ nghĩa và phương pháp sơ đồ hoá lập luận ..................................... 84 2.2.1 Vấn đề cơ sở..................................................................................... 84 2.2.2 Những sơ đồ cơ bản: Từ ngữ nghĩa tới sơ đồ lập luận .................... 86 2.2.2.1 Lập luận một tiền đề .................................................................. 86 2.2.2.2 Lập luận hai tiền đề ................................................................... 87 2.2.2.3 Những lập luận rút gọn .............................................................. 90 2.2.3 Sơ đồ hoá chuỗi lập luận .................................................................. 91 2.2.3.1 Những chú ý cần thiết ................................................................ 92 2.2.3.2 Chuỗi lập luận ............................................................................ 94 2.2.3.3 Sơ đồ của chuỗi lập luận ............................................................ 96 2.2.3. Chuỗi sơ đồ tranh luận ............................................................. 111 Tiểu kết ......................................................................................................... 119 C ng 3 LÔ-GÍCH VÀ LẬP LUẬN: NHỮNG PHƯƠNG DIỆN KHÁC ....................................................................................................................... 121 3.1 Sự phủ định trong ngôn ngữ tự nhiên .................................................. 121 3.1.1 Sự phủ định .................................................................................... 121 3.1.1.1 Phủ định: một hình thức phổ biến trong lập luận .................... 121 3.1.1.2 Phủ định và sự so sánh theo thực thể luận ............................... 122 3.1.2 Jespersen O. và cái nhìn lịch đại về sự phủ định ........................... 123 3.1.2.1 Phủ định trong tiếng Hy Lạp ................................................... 123 3.1.2.2 Phủ định như một phổ niệm ngôn ngữ .................................... 124 3.1.2.3 Vấn đề phủ định trong Việt ngữ học ....................................... 125 3.1.2. Những cơ sở của sự phủ định .................................................. 125 3.1.3 Tiền giả định và giá trị của phép phủ định .................................... 127 3.1.3.1 Tiền giả định ............................................................................ 127 3.1.3.2 Tiền giả định trong mối liên quan với phép phủ định ............. 128 3.1.3.3 Các nguyên tắc của tiền giả định ............................................. 128 3.1. Hai phương diện của sự phủ định .................................................. 131 3.1. .1 Sự xác nhận............................................................................. 131 3.1. .2 Sự phủ nhận ............................................................................. 133 3.1. .3 uan hệ giữa ý nghĩa phủ nhận và xác nhận trong câu phủ định .............................................................................................................. 134 3.1.5 Không gian của sự phủ định trong ngôn ngữ tự nhiên .................. 135 3.1.5.1 Tính đối xứng và phi đối xứng ................................................ 135 3.1.5.2 Không gian và lượng hoá của một biểu thức ........................... 136 3.1.6 Ngôn ngữ hoá các lượng từ............................................................ 139 3.1.6.1 Các dạng lượng hoá ................................................................. 139 3.1.6.2 Phủ định của một lượng hoá trong ngôn ngữ .......................... 140 3.1.7 Bác b và lập luận bác b .............................................................. 141 3.1.7.1 Các phương thức của sự bác b ............................................... 141 3.1.7.2 Miêu tả câu bác b gián tiếp bằng lô-gích vị từ ...................... 144 3.2 Trường nghĩa từ góc độ lô-gích và lập luận......................................... 145 3.2.1 Vấn đề chung ................................................................................. 145 3.2.1.1 Về thuật ngữ trường ................................................................. 145 3.2.1.2 Trường nghĩa ........................................................................... 147 3.2.2 Lý thuyết trường nghĩa .................................................................. 149 3.2.2.1 Từ Humboldt đến Saussure ..................................................... 149 3.2.2.2 uan điểm nối tiếp tiến bộ của Trier J. ................................... 152 3.2.3 Các phương diện của trường nghĩa - cơ sở của sự lập luận........... 154 3.2.3.1 uan hệ trên hai trục toạ độ: liên tưởng và kết hợp ................ 155 3.2.3.2 Trường nghĩa và phép phủ định............................................... 156 3.2. Sự quy chiếu .................................................................................. 157 3.2.5 Tính bất tương hợp nghĩa của trường nghĩa .................................. 159 3.2.5.1 Phương diện thứ nhất ............................................................... 159 3.2.5.2 Phương diện thứ hai ................................................................. 159 3.2.6 Thang độ ........................................................................................ 160 3.2.7 Định hướng lập luận bằng từ ngữ .................................................. 161 Tiểu kết ......................................................................................................... 164 KẾT LUẬN .................................................................................................. 167 TÀI LIỆU THAM KHẢO XUẤT XỨ CÁC TRÍCH DẪN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Tiếng Việt ĐHKHXHNV TP.HCM Đại học Khoa học xã hội nhân văn TP.Hồ Chí Minh GS.TS Giáo sư Tiến sĩ TP Thành phố TGĐ Tiền giả định TCN Trước công nguyên Tiếng An MP Modus Ponens (tam đoạn luận), suy luận theo điều kiện đủ MT Modus Tollens (tam đoạn luận), suy luận theo điều kiện cần SP Speaker (người nói) DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1: Sơ đồ khái quát của một lập luận .................................................. 35 Sơ đồ 2.2: Một tiền đề suy ra một kết đề ........................................................ 86 Sơ đồ 2.3: Từ một tiền đề suy ra nhiều kết đề ................................................ 87 Sơ đồ 2. : Lập luận hai tiền đề ....................................................................... 88 Sơ đồ 2.5: Mỗi tiền đề suy ra kết đề .............................................................. 88 Sơ đồ 2.6: Nhiều tiền đề suy ra nhiều kết đề .................................................. 89 Sơ đồ 2.7: Tiền giả định làm tiền đề ............................................................... 91 Sơ đồ 2.8: Lập luận quy nạp ........................................................................... 93 Sơ đồ 2.9: Chuỗi lập luận ................................................................................ 95 Sơ đồ 2.10: Chuỗi lập luận với những lý lẽ ngầm ẩn ..................................... 98 Sơ đồ 2.11: Lý lẽ ngầm ẩn từ sự chuyển đổi cặp tuy… nhưng để lại một vết ....................................................................................................................... 100 Sơ đồ 2.12: Chuỗi lập luận nhiều câu đơn trong cấu trúc nghịch nhân quả 102 Sơ đồ 2.13: Lập luận hình thành từ việc chuyển các câu đơn thành phán đoán lô-gích............................................................................................................ 106 Sơ đồ 2.1 : Hoạt đsộng tranh luận bác b đa thoại ...................................... 116 1 M Đ U 1. Lý do, mục đíc và tín cấp t iết của đề tài Sự xâm nhập của toán học và lô-gích vào các ngành khoa học xã hội và nhân văn ngày càng mạnh mẽ. Xu hướng này không nhằm làm cho ngôn ngữ mang vẻ đẹp cân đối, hài hoà như toán học hay lô-gích mà là một tất yếu trong quá trình phát triển của các khoa học xã hội. Hơn hết, bản thân ngôn ngữ đã chứa đựng một số nội dung, nguyên lý quan trọng mà chỉ có thể được làm sáng t bằng những công cụ hình thức của toán học hay lô-gích học. Thực tế cho thấy, rất nhiều công trình nghiên cứu về ngôn ngữ dựa trên cách tiếp cận này đã chỉ ra bản chất của ngôn ngữ tự nhiên, bổ sung hiệu quả cho các kết quả nghiên cứu bằng những phương pháp ngôn ngữ học thuần túy. Trong một nỗ lực như thế, đối tượng nghiên cứu càng được hiển thị rõ hơn về bản thể luận. Và khi bản chất ngôn ngữ nhờ đó đã được làm sáng t , đến lượt nó lại bổ sung cho các khoa học liên ngành. Một quá trình thẩm thấu từ những công cụ mà nhà ngôn ngữ học đang sử dụng. Điều đó càng cho thấy trong nghiên cứu ngôn ngữ, có sự tác động biện chứng giữa phương tiện và mục đích. Lập luận là một hoạt động ngôn từ. uá trình sử dụng ngôn ngữ của người bản ngữ không phải là cách chọn lựa một hình thức ngữ pháp phù hợp để diễn đạt mà là thao tác xây dựng chuỗi ngôn ngữ sao cho hợp lý với tình huống và mục đích của cuộc giao tiếp. Đó là hoạt động dùng ngôn ngữ để tác động vào nhận thức và hành vi của người tiếp nhận. Một sự chọn lựa có tính đến những can thiệp mạnh mẽ của tư duy để điều chỉnh tư duy. Lập luận là quá trình hiện thực hoá tư duy. Mọi lập luận đều được thể hiện trước hết và quan trọng nhất bằng ngôn ngữ. Vậy, tư duy - ngôn ngữ lập luận là bộ ba của một chỉnh thể thống nhất từ hình thức đến nội dung. Trong đó, mỗi bộ phận là một quá trình: quá trình tư duy, quá trình lập luận 2 và quá trình sử dụng ngôn ngữ. Mỗi quá trình như thế đều có những đặc điểm riêng, sử dụng những cơ chế riêng, nhưng tất cả phải cùng tham gia hướng đích. Nghiên cứu lập luận nhất thiết phải bắt đầu từ ngôn ngữ như là chiếc v vật chất của tư duy. Nhưng ngôn ngữ vốn có sự mềm dẻo, linh hoạt và biến đổi không ngừng theo thời gian, không gian, theo ngữ cảnh, tâm lý, lứa tuổi, truyền thống, xã hội và theo từng nền văn hoá. Cho nên, khó có thể định hình chúng để nêu lên mô hình phổ quát như bản chất vốn có của nó. Về phương diện này, việc sử dụng công cụ lô-gích để hình thức hoá các biểu thức ngôn ngữ trong quá trình phân tích sẽ trở nên hữu ích đối với nhà ngôn ngữ học. Gần đây, nhờ những công cụ lô-gích hình thức và lô-gích phi hình thức (tức là sự lập luận) mà ngữ dụng học, lý thuyết hội thoại có những phát triển vượt bậc. Vì vậy, chúng tôi chọn đề tài -gí h ng ngh à n (trên cứ liệu tiếng Việt) với mục đích thông qua những công cụ của lô-gích hình thức và lô-gích phi hình thức - cũng là lý thuyết lập luận - nhằm góp phần làm sáng t một số phương diện của ngôn ngữ nói chung và tiếng Việt nói riêng. Trên cơ sở đó, chúng tôi hy vọng được tiếp nối và góp thêm một phần công sức trong công việc mà các nhà nghiên cứu từng khai phá. Lập luận là hoạt động phổ biến trong tất cả các cuộc giao tiếp bằng ngôn ngữ. Các văn bản dù được xây dựng theo phong cách nào cũng cần dùng tới lập luận. Hoạt động giao tiếp ngôn ngữ bao gồm trao đổi giao tiếp thông thường hàng ngày, hoạt động giảng dạy và học tập trong nhà trường, sự giao dịch mua bán thương mại, quá trình tranh tụng ở toà án, đến các diễn từ chính trị, chất vấn và trả lời tại nghị trường… đều cần dùng tới lập luận và cần thực hiện lập luận sao cho hiệu quả. Một khi không thực hiện được điều đó xem như là một thất bại của người lập luận và tất nhiên không đạt được mục đích giao tiếp đã đặt ra. 3 Việt Nam, người đi tiên phong trong lĩnh vực này là cố GS.TS Đỗ Hữu Châu và GS.TS Nguyễn Đức Dân. Hai nhà khoa học đã có những công trình nghiên cứu mang tính hệ thống về khoa học lập luận và đưa ra những đề xuất xác đáng. Trong mươi năm gần đây, nhiều luận văn thạc sĩ và luận án tiến sĩ cũng đề cập đến những phương diện khác nhau của vấn đề này. Tuy nhiên, từ tư duy, ngôn ngữ đến lập luận là một quá trình hết sức phức tạp. Tư duy là cái luôn chứa những bí ẩn cần được khám phá. Một thực tế, dù đã có những ý kiến của các nhà khoa học đề nghị tập trung nghiên cứu và ứng dụng giảng dạy môn lập luận trong nhà trường nhưng vấn đề này hiện vẫn chưa được triển khai. Các trường đại học của Việt Nam gần như không dành thời lượng cho môn học này trong chương trình đào tạo. Trong khi đó, sinh viên trong quá trình học và ngay cả khi ra trường làm việc luôn đối diện với những vấn đề liên quan đến lập luận. Vì vậy, đề tài cũng nhằm góp phần đề xuất cho sự hiện thực hoá bộ môn lập luận trong nhà trường, điều mà các quốc gia ở châu u và phương Tây đã triển khai từ rất sớm. 2. Đ i t ng và p m vi ng i n c u Phạm vi của đề tài -gí h ng ngh à n rất rộng. Chúng tôi chỉ triển khai nội dung luận án trên một số mặt hoạt động của ngôn ngữ và quá trình tư duy liên quan tới lập luận, thông qua các công cụ của một số hệ lô-gích. Như sẽ được trình bày ở chương Tổng quan (chương 1), lô-gích mệnh đề và lô-gích vị từ có giá trị đặc biệt trong vấn đề này. Trong phụ đề luận án, chúng tôi ghi “trên ứ iệ tiếng Việt” với ý nghĩa một mặt luận án này được trình bày qua cứ liệu tiếng Việt, mặt khác có những vấn đề lô-gích và lập luận, nhất là ý ẽ, là đặc thù của tiếng Việt tức chỉ riêng cho tiếng Việt. Trong khuôn khổ của luận án, chúng tôi chỉ có thể đề cập đến một số nội dung căn bản xung quanh vấn đề tư duy, lô-gích và sự lập luận nói chung, những đặc thù của người Việt và tiếng Việt nói riêng qua ngữ liệu được trích từ các tác phẩm văn học, từ những hoạt động tranh biện tại nghị trường cũng như trong 4 nói năng, giao tiếp hàng ngày. Khái niệm lập luận, cấu trúc lập luận là nội dung trung tâm, ở đó lý lẽ trong lập luận là phần then chốt. Chúng tôi trình bày qua cứ liệu tiếng Việt. Về những lý lẽ trong lập luận, ngoài những lý lẽ lô-gích và những lý lẽ chung cho mọi dân tộc, luận án đặc biệt chú ý giới thiệu nhiều ý ẽ đặc thù của người Việt mà chưa mấy tác giả quan tâm. Các vấn đề khác nằm ngoài giới hạn được đề cập như trên không thuộc phạm vi nghiên cứu của luận án. 3. Lịc sử vấn đề Trong cuộc sống, con người luôn cần dùng đến lập luận. Dùng lập luận để chứng minh một điều gì đó. Dùng lập luận để thanh minh, để giải thích một sự kiện nào đó, để thuyết phục người khác tin vào một sự kiện và cũng có thể dùng lập luận để bác b , bắt bẻ một ý kiến khác. Vì vậy, lập luận có tầm quan trọng đặc biệt. Ngay từ thời cổ đại, thế kỷ thứ V trước Công nguyên, lập luận đã được chú ý nghiên cứu. Có truyền thuyết rằng, vùng đất Sicile vốn do hai bạo chúa thống trị. Họ chiếm đất đai và chia cho binh sĩ của mình. Nhưng vào năm 67 TCN (trước Công nguyên) một cuộc nổi dậy đã lật đổ hai bạo chúa này. Nhiều người tuyên bố từng là chủ sở hữu những mảnh đất trước đây bị cướp đoạt. Thế là có những cuộc kiện cáo liên miên tại toà. Trong tình hình đó, Corax và học trò của ông là Tisias đã viết một tài liệu về “Phương pháp lý lẽ” khi nói trước toà. Có lẽ, đó là văn bản đầu tiên đề cập tới phương thức lập luận (theo [22]). Corax và Tisias là hai nhà hùng biện nổi tiếng của Hy Lạp. Chính tại Sicile sau thời điểm này, xuất hiện cuốn sách về mỹ từ học được cho là sớm nhất trong lịch sử phong cách học cũng của hai ông. Lập luận là tranh luận. Trong tranh luận có ngụy biện. Có những khảo cứu về lập luận liên quan đến sự ngụy biện. Trong quá trình lập luận cũng có thể xuất hiện những sai lầm về phương diện lô-gích cũng như về tư duy. Đó là ngộ biện (fallacies) - những sai lầm 5 trong lập luận. Vấn đề này cũng đã được Aristote đề cập đến. Hiện nay người ta vẫn tiếp tục nghiên cứu những ngộ biện hiện đại. Công trình Fallacies (1970) của Hamblin rất tiêu biểu, luôn được nhắc tới như một tác phẩm kinh điển về vấn đề này [91]. Thuở ban đầu, lập luận được coi là lĩnh vực thuộc phạm vi của th t hùng biện - một “nghệ thuật nói năng”, được trình bày trong Rhetoric (Tu từ học) của Aristote. Tiếp sau đó, sự lập luận cũng được trình bày trong các phép suy luận lô-gích, trong thuật ngụy biện hay những cuộc nghị luận, tranh cãi ở toà án. Thời cổ đại người ta nghiên cứu những lập luận hình thức. Nửa sau thế kỷ XX, lý thuyết lập luận được quan tâm trở lại. Những công trình của hai tác giả Pháp Anscombre J.C và Ducrot O. [66], [76] đã đưa ra một kiến giải mới, căn bản và độc đáo về lý thuyết lập luận trong ngôn ngữ học. Năm 1985, Trung tâm nghiên cứu lập luận châu u (Centre européen pour l’Étude de l’Argumentation) được thành lập và đã tổ chức nhiều hội thảo chuyên đề tại Amsterdam, bốn năm một lần. Có những cách tiếp cận khác nhau về lập luận (xem chương 1, mục 1.3). Các mô hình lập luận được coi như một công cụ tốt để tranh biện. Giáo sư Zarefsky David của Đại học Northwestern đã viết quyển sách nổi tiếng về lĩnh vực này, chỉ hơn mười năm đã có 12 lần tái bản [127]. Lý thuyết lập luận gắn với lô-gích phi hình thức - informal logic [25]. Lập luận cũng được coi là tu từ học. Năm 1971, Kahane H. viết công trình kinh điển nổi tiếng Logic and contemporary rhetoric [98]. Năm 1989, Walton công bố công trình Informal logic: A handbook for critical argumentation (Lô-gích phi hình thức: Hợp tuyển về những lập luận phản biện) [124]. Công trình này sử dụng 150 ví dụ điển hình về những lập 6 luận trong các cuộc tranh biện. ua đó, tác giả phân tích làm nổi bậc tư duy phản biện và chỉ ra những mấu chốt sai lầm, ngụy tạo trong những ngụy biện. Việt Nam, việc nghiên cứu về lập luận chưa nhiều nhưng cũng gặt hái được những thành công bước đầu. Hai tác giả nghiên cứu đầu tiên về vấn đề này là Đỗ Hữu Châu [3], [6] và Nguyễn Đức Dân [15], [17], [23]. Trần Thị Giang đã thực hiện luận án tiến sĩ Phương thứ điển Tr ng Q ố Ng n ng n trong tiể th yết ổ à hương Tây [35]. Lê Tô Thúy à hương há n trong tr nh ãi há [53]; Phạm Thị Ngọc Thủy viết n há uỳnh nghiên cứu về ý (luận văn thạc sĩ) ý - bình diện ng dụng họ (luận văn thạc sĩ) [65]. Năm 2013, Phạm Thị Ngọc Thủy và Đào Thị Vân đã xây dựng giáo trình Kỹ năng nghiên ứ à n giảng ở trường Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh. Đào Mục Đích viết Ng n ng à hương há n (trên cứ liệu phê bình văn học bằng tiếng Việt (luận văn thạc sĩ) [30]. uan điểm lập luận là lô- gích phi hình thức được Nguyễn Đức Dân trình bày trong giáo trình Nh Đại học m n -gí h hình thứ à -gí h hi hình thứ NXB uốc gia Hà Nội [22]. Mới đây nhất, trong báo cáo Giới thiệ - gí h hi hình thứ trình bày tại Hội thảo ngôn ngữ học quốc tế 2013 ở Hà Nội, tác giả này cũng đã nhấn mạnh lý thuyết lập luận, lý thuyết hội thoại, tu từ học và ngữ dụng học nói khái quát là thuộc về lô-gích phi hình thức. 4. P ng p p ng i n c u Để thực hiện luận án này một mặt, chúng tôi sử dụng các phương pháp của ngôn ngữ học truyền thống. Cách tiếp cận cấu trúc - hệ thống được sử dụng khá phổ biến trong quá trình phân tích các hiện tượng ngôn ngữ đề cập. Câu được phân tích theo quan điểm chủ vị như nhiều nhà nghiên cứu Việt ngữ học đã trình bày. Có thể xem [48], [50], [59]… Câu là một đơn vị ký hiệu theo quan điểm của Peirce [113], Morris [112]. Mỗi ký hiệu S đều qui chiếu vào một đối tượng D nào đó, mặc dù D (designatum) có thể không thực sự tồn tại. Nhưng đối tượng I khi tiếp nhận S thì luôn lý giải là có D. Khi người chủ của con chó vỗ tay (S) nhằm ra lệnh cho con chó nhảy vào bụi cây đuổi con 7 chồn (D), ông ta có thể tin rằng trong bụi cây đó không có con chồn nhưng con chó vẫn tin là có con chồn trong đó và nó thực hiện hành động nhảy vào bụi cây. Khi mà D có thực thì nó trở thành t biể thị (denotatum). Nếu như ký hiệu nào cũng có designatum thì không nhất thiết nó sẽ có denotatum. uá trình semiosis (hay là ký hiệu học vận hành): Từ bộ ba quan hệ (S, I, D) có thể trừu tượng hoá thành những cặp quan hệ lưỡng phân để nghiên cứu: (i) Cặp (S, D) - mối quan hệ của ký hiệu S với đối tượng mà nó tr . Đó là phạm vi ngữ nghĩa của quá trình semiosis, gọi là ngh họ (semantics). (ii) Cặp (S, I) - mối quan hệ của ký hiệu S với người lý giải I. Đó là phạm vi ngữ dụng của quá trình semiosis, gọi là dụng họ (pragmatics). (iii) Cặp (S, S) - mối quan hệ hình thức giữa các ký hiệu. Đó là phạm vi kết học (cú pháp) của quá trình semiosis, gọi là há họ (syntactics hay syntax). Luận án này quan tâm tới nghĩa và sự dùng, tức là quan tâm tới hai cặp (S, D) và (S, I). Theo ý nghĩa đó, chúng tôi tập trung phân tích các hiện tượng ngôn ngữ đã thành hiện thực (văn bản) và cả những thói quen giao tiếp truyền thống như thường thấy. Mặt khác, tiếp cận yêu cầu đặt ra của luận án là quan sát các lập luận để phác thảo sơ đồ tư duy. Xác định ngôn ngữ là chiếc v vật chất nhưng bản thân ngôn ngữ vẫn là mục đích, nên phương pháp của ngôn ngữ học được sử dụng nhất quán như đã trình bày. Phần bản chất của vấn đề tư duy trong các lập luận cần kết hợp ngữ nghĩa với các phương pháp của toán học rời rạc và ngôn ngữ của lô-gích hình thức (the languages o logic). Theo Guttenplan [89], nhờ loại ngôn ngữ này, tức lô-gích mệnh đề và lô-gích vị từ, mà người ta nhận ra những lý do sâu xa hơn (deeper reason) mối quan hệ giữa ngôn ngữ 8 và cấu trúc. Theo quan điểm “truyền thống”, như trình bày của Ducrot [76] trong công trình Dire et ne pas dire (nói và không nói) và Hoàng Phê [49], nghĩa của câu gồm có phần được nói ra, tức là hiển ngôn; và phần không được nói ra, tức là hàm ngôn. Hàm ngôn gồm tiền giả định (presupposition) và một số yếu tố khác. Chúng tôi nói tiền giả định là một khái niệm “truyền thống” vì khái niệm này được Frege đưa ra từ năm 1892, tức đã hơn 120 năm [81]. Khi nghiên cứu về ng ngh họ tạo sinh tiền giả định và một số khái niệm khác liên quan được Lako trình bày trong Natural logic (Lô-gích - của ngôn ngữ tự nhiên) [102]. Hàm ngôn, theo quan niệm của Grice [86] là lô-gí h ủ ng n ng tự nhiên. Trong đó bao gồm hàm ý quy ước (conventional implicature) và hàm ý hội thoại (conversational implicature). Nội dung bao quát được trình bày trong luận án là lập luận. Thông thường, lập luận xuất hiện trong chuỗi phát ngôn có liên kết mật thiết với nhau một cách hệ thống và mạch lạc. Vì vậy, trong luận án này chúng tôi cũng sử dụng phương pháp hân tí h diễn ng n (discourse analysis). Khi ánh xạ các lập luận, chúng tôi sử dụng phương pháp sơ đồ, mô hình hoá nhằm phác hoạ một số mô thức tư duy thể hiện trong ngôn ngữ lập luận. Đó là công việc cần thiết để mạng lưới các luận cứ, tiền đề, kết luận của một hệ lập luận được hiển thị rõ ràng hơn. Việc sơ đồ hoá trong nghiên cứu ngôn ngữ, đặc biệt là trong lý luận ngôn ngữ trở nên có ích cho những quan sát đối với các hiện tượng được đề cập. Luận án có một phần nội dung liên quan đến thao tác này. . Gi trị k oa c và gi trị t c tiễn của u n n Về mặt khoa học, luận án đóng góp một phần trong lý luận ngôn ngữ nói chung và lý luận về lập luận của ngôn ngữ tự nhiên nói riêng. Trên thực tế, ngay ở phương pháp tiếp cận cũng có thể là một phương diện đáng quan tâm khi mà các công cụ hình thức được áp dụng có thể giúp làm sáng t nhiều vấn đề. Kết quả luận án cũng là mục đích mà tác giả đặt ra trong nỗ lực tìm hiểu 9 cấu trúc tư duy khi được hiện thực hoá thành ngôn ngữ. Từ đó, góp thêm ý kiến xác đáng cho việc nghiên cứu ngôn ngữ ở phương diện hành chức thông qua thao tác ánh xạ một lập luận và chuỗi lập luận. Vấn đề này theo chúng tôi được biết là khá quan trọng trong hoạt động giao tiếp, không chỉ của ngôn ngữ tự nhiên mà còn của ngôn ngữ hình thức, ngôn ngữ máy và trí tuệ nhân tạo. Về mặt thực tiễn, luận án ngay từ khi triển khai đã hướng đến các lập luận trong hoạt động giao tiếp của ngôn ngữ tự nhiên. Đó là phương diện có ích cho hành chức ngôn ngữ. Trước hết, lập luận là một hoạt động thường trực của con người trong bất kỳ môi trường nào. Lại càng có ý nghĩa trong xã hội hiện đại. Nói năng hiệu quả, lập luận hiệu quả nghĩa là tư duy mạch lạc và ngược lại. Nó cho thấy có sự kiểm soát trong quá trình tư duy. Nếu luận án được tham khảo cho việc nghiên cứu, biên soạn và phổ biến khoa học lập luận vào giảng dạy trong nhà trường là xem như chúng tôi đạt được một phần mục đích đặt ra. Chúng tôi cũng hy vọng được ứng dụng kết quả nghiên cứu vào thực tế đời sống cũng như trong công tác nghiên cứu đơn ngành và đa ngành. Cố nhiên, để làm được điều đó, chúng tôi biết sẽ còn nhiều nội dung, nhiều khái niệm liên quan cần được nghiên cứu để làm sáng t . Nên sau luận án này, chúng tôi vẫn tiếp tục theo đuổi mục đích được đặt ra. Có một thực tế trong xã hội hiện nay là lý thuyết lập luận chưa được chú ý nhiều để ứng dụng vào các lĩnh vực đời sống. Ngay cả một số hoạt động chất vấn trong các kỳ họp của uốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp đôi khi cũng còn nhiều vấn đề mà báo chí đã phản ánh. Đó là nhiều lần người có trách nhiệm chưa trả lời đúng trọng tâm cho đại biểu của nhân dân. Chung qui cũng từ việc nói năng, lập luận thiếu cơ sở, thiếu thuyết phục. Trong một đơn vị mà người người đại diện không có khả năng trình bày mạch lạc một vấn đề thì rất nguy hại. Nhân lên một cộng đồng, một quốc gia thì tính nghiêm trọng tăng đến nhiều lần. Cũng bởi vậy mà từng có lúc người đứng đầu cơ quan quyền lực cao nhất nước đã yêu cầu nâng cao chất lượng trong hoạt động chất 10 vấn và trả lời chất vấn. Đó hẳn cũng không ngoài một kỳ vọng cho những cán bộ đầu ngành về cách tư duy đủ tầm, đủ chất trong lập luận khi nhận diện một vấn đề mà xã hội đặt ra và yêu cầu giải quyết. Rèn luyện kỹ năng sử dụng ngôn ngữ, kỹ năng lập luận là rèn luyện tư duy. Hiện nay, chúng ta nói nhiều đến tư duy phản biện nhưng thực tế chưa có một tài liệu nào trình bày hệ thống về phương pháp của nó. 6. Cấu tr c của u n n Ngoài phần m đ ết n và tài iệ th m hảo như thông lệ, luận án gồm 3 chương: - Chương 1: Tổng quan - Từ -gí h đến n, liên quan tới những khái niệm chung nhất về tư duy, ngôn ngữ và lập luận. đó nhấn mạnh tới vai trò của lô-gích đối với sự phát triển của lý thuyết lập luận. Vì hiện nay lập luận được phát triển rất mạnh và trở thành một bộ phận quan trọng của lôgích phi hình thức. - Chương 2: Lô-gí h à n: Nh ng ấn đề ơ bản. Đây là chương trung tâm của luận án. Phần thứ nhất của chương này trình bày vấn đề n trong ng n ng tự nhiên. Lập luận được biểu hiện thành sơ đồ như thế nào là đối tượng của phần thứ hai: Ng ngh à hương há sơ đồ hoá n. - Chương 3: Lô-gí h à n: Nh ng hương diện há . chương này, chúng tôi trình bày hai vấn đề liên quan tới lô-gích và lập luận. Đó là: Sự hủ định trong ng n ng tự nhiên và vấn đề Trường ngh gí h à n. dưới gó nhìn -