Tài liệu Lịch sử quan hệ việt nam cuba (1959 2005)

1 MÔÛ ÑAÀU 1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Trong caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán tieán trình phaùt trieån cuûa moïi quoác gia thì yeáu toá quoác teá thöôøng giöõ vai troø quan troïng. Quan heä quoác teá cuõng nhö hoaït ñoäng ngoaïi giao cuûa taát caû caùc nöôùc, trong ñoù coù Vieät Nam, xeùt ñeán cuøng ñeàu nhaèm phuïc vuï ba muïc tieâu cô baûn: moät laø, goùp phaàn baûo veä ñoäc laäp, chuû quyeàn vaø toaøn veïn laõnh thoå quoác gia; hai laø, tranh thuû nhöõng ñieàu kieän quoác teá thuaän lôïi nhaát ñeå phaùt trieån ñaát nöôùc; ba laø, naâng cao vò theá, môû roäng aûnh höôûng treân tröôøng quoác teá. Veà maët lí luaän cuõng nhö thöïc tieãn, ba muïc tieâu aáy taùc ñoäng qua laïi laãn nhau, taïo thaønh moät theå thoáng nhaát. Quan heä giöõa Vieät Nam vôùi taát caû caùc nöôùc ñeàu nhaèm nhöõng muïc tieâu chung ñoù. Coù ñieàu, trong hoaøn caûnh cuï theå cuûa Vieät Nam, caàn chuù yù laø ba muïc tieâu neâu treân trong nhöõng thôøi kyø khaùc nhau coù söï taäp trung chuù yù vaø öu tieân khaùc nhau. Roõ raøng, “tröôùc naêm 1975, do hoaøn caûnh lòch söû, suoát trong moät thôøi gian daøi, ngoaïi giao Vieät Nam phaûi taäp trung moïi söùc löïc phuïc vuï cho söï nghieäp ñoäc laäp daân toäc, thoáng nhaát ñaát nöôùc neân noäi dung kinh teá trong hoaït ñoäng ngoaïi giao chöa chieám ñöôïc vò trí thoûa ñaùng”[158, tr.33]. Töø sau khi mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng (30-4-1975), nöôùc nhaø hoaøn toaøn ñoäc laäp, thoáng nhaát, muïc tieâu daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû, vaên minh ñöôïc coi laø lôïi ích cao nhaát, ñoàng thôøi treân theá giôùi ñang dieãn ra cuoäc chaïy ñua maõnh lieät veà kinh teá thì noäi dung kinh teá trong coâng taùc ngoaïi giao ngaøy caøng noåi troäi. Ñieàu raát quan troïng ñeå thöïc hieän nhieäm vuï naøy laø “Ngoaïi giao phaûi thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu ña daïng hoùa, ña phöông hoùa quan heä quoác teá, theo phöông chaâm Vieät Nam muoán laø baïn vôùi taát caû caùc nöôùc trong coäng ñoàng quoác teá, phaán ñaáu vì hoøa bình, ñoäc laäp vaø phaùt trieån”[108, tr.36]. Quan heä Vieät Nam - Cuba cuõng khoâng phaûi laø ngoaïi leä maø naèm trong nhöõng khuynh höôùng vaø quy luaät chung ñoù. Vieät Nam vaø Cuba, moät nöôùc ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ beân bôø Thaùi Bình Döông, moät nöôùc ôû treân haûi ñaûo trong vuøng bieån Caribeâ 2 thuoäc Ñaïi Taây Döông, xa caùch nhau nöûa voøng traùi ñaát, coù nhieàu ñieåm khaùc bieät veà toäc ngöôøi, ngoân ngöõ, lòch söû, vaên hoùa… Tuy nhieân, noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø hai nöôùc Vieät Nam, Cuba khaùc bieät nhau taát caû. Hai nöôùc vaãn coù nhöõng ñieåm gioáng nhau cô baûn: ñeàu coù quaù trình laâu daøi bò thöïc daân, ñeá quoác xaâm löôïc, thoáng trò vaø nhaân daân hai nöôùc ñaõ phaûi tieán haønh cuoäc ñaáu tranh choáng thöïc daân, ñeá quoác ñaày hi sinh gian khoå ñeå giaønh ñoäc laäp, töï do; vaø ñaëc bieät, sau khi hoaøn thaønh thaéng lôïi cuoäc caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân , döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn, Vieät Nam vaø Cuba ñaõ tieán leân xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi (CNXH). Vaøo cuoái thaäp nieân 80 ñaàu thaäp nieân 90 cuûa theá kyû XX, khi CNXH ôû Ñoâng AÂu suïp ñoå, Lieân Xoâ tan raõ thì CNXH ôû Vieät Nam vaø Cuba khoâng nhöõng ñöùng vöõng maø coøn qua côn thöû thaùch cam go coù yù nghóa sinh töû, hai ñaát nöôùc, hai daân toäc vaãn tieáp tuïc saùnh vai vöõng böôùc treân con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN). Hieän nay, Vieät Nam vaø Cuba laø hai nöôùc XHCN ôû hai ñaàu Ñoâng - Taây baùn caàu, Vieät Nam ñang tieán haønh söï nghieäp Ñoåi môùi vaø Cuba ñang tieán haønh coâng cuoäc Caûi caùch ñaát nöôùc. Coâng cuoäc Ñoåi môùi ôû Vieät Nam vaø Caûi caùch ôû Cuba ñaõ vaø ñang giaønh ñöôïc nhöõng thaønh töïu to lôùn, toaøn dieän, goùp phaàn taêng cöôøng thöïc löïc, naâng cao uy tín vaø vò theá cuûa hai nöôùc ôû khu vöïc vaø treân tröôøng quoác teá. Moái quan heä giöõa Vieät Nam vaø Cuba treân nguyeân taéc toân troïng ñoäc laäp, chuû quyeàn daân toäc, ñoâi beân cuøng coù lôïi vaø treân tinh thaàn quoác teá voâ saûn cao caû ñaõ phaùt trieån raát maïnh meõ trong thôøi gian qua, ñaëc bieät trong lónh vöïc chính trò, ngoaïi giao, hôïp taùc kinh teá, khoa hoïc kyõ thuaät (KHKT), vaên hoùa, giaùo duïc ñaøo taïo, y teá… maø cô sôû cuûa moái quan heä laø chuû nghóa Maùc - Leânin, tö töôûng Jose Marti, tö töôûng Hoà Chí Minh vaø chuû nghóa quoác teá cuûa giai caáp coâng nhaân. Ñaàu theá kyû XXI, ñöùng tröôùc nhöõng khoù khaên, vaän hoäi môùi vaø lòch söû quan heä Vieät Nam - Cuba böôùc sang trang môùi vôùi nhieàu höùa heïn. Tuy hai nöôùc Vieät Nam vaø Cuba coù moät quaù trình quan heä gaén boù laâu daøi vaø heát söùc maät thieát, nhöng ñeán nay ôû caû Vieät Nam vaø Cuba ñeàu chöa coù moät coâng trình naøo nghieân cöùu moät caùch coù heä thoáng veà moái quan heä naøy. Ñaëc bieät, söï nghieân cöùu 3 veà moái quan heä toaøn dieän giöõa hai nöôùc töø naêm 1959 ñeán 2005 ñeán nay haàu nhö coøn boû ngoû. Do ñoù, chuùng toâi choïn ñeà taøi “Lòch söû quan heä Vieät Nam - Cuba (1959 2005)” ñeå thöïc hieän luaän aùn tieán só, nhaèm laáp khoaûng troáng ñoù trong Söû hoïc cuûa hai nöôùc vaø töø ñoù ruùt ra nhöõng baøi hoïc kinh nghieäm ñeå coù theå vaän duïng vaøo vieäc taêng cöôøng quan heä bang giao giöõa hai nöôùc trong hieän taïi vaø töông lai. 2. LÒCH SÖÛ NGHIEÂN CÖÙU VAÁN ÑEÀ Töø tröôùc ñeán nay, quan heä Vieät Nam - Cuba ít nhieàu ñaõ ñöôïc moät soá nhaø nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc quan taâm. Sau ñaây, chuùng toâi xin ñöôïc ñieåm qua tình hình nghieân cöùu vaán ñeà naøy. 2.1. Caùc coâng trình trong nöôùc - Saùch Thaêm ñaát nöôùc Cuba anh huøng cuûa taùc giaû Nguyeãn Coâng Hoøa, Nhaø xuaát baûn (Nxb) Lao Ñoäng, Haø Noäi, 1961. Noäi dung chuû yeáu cuûa taäp kyù söï nhaèm noùi leân tình höõu nghò saâu saéc, noàng nhieät giöõa hai daân toäc Vieät Nam - Cuba vaø khí theá caùch maïng ñang daâng leân voâ cuøng maïnh meõ cuûa nhaân daân Cuba, ñoàng thôøi taäp kyù söï naøy cuõng coá gaéng ñeà caäp tôùi vaán ñeà baûn chaát vaø trieån voïng cuûa cuoäc caùch maïng Cuba, ñieàu maø vaøo ñaàu thaäp kyû 60 cuûa theá kyû tröôùc, caùn boä vaø nhaân daân ta ñang heát söùc chuù yù. - Saùch Lòch söû Caùch maïng Cuba – Giai ñoaïn caùch maïng giaûi phoùng daân toäc 1953 1959 cuûa Phaïm Xuaân Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1976. “Tuy chæ taäp trung nghieân cöùu moät trong nhöõng giai ñoaïn oanh lieät nhaát cuûa lòch söû caùch maïng Cuba, nhöng taùc giaû cuoán saùch ñaõ daønh Chöông môû ñaàu ñeå giôùi thieäu khaùi quaùt veà ñaát nöôùc, con ngöôøi vaø truyeàn thoáng anh huøng baát khuaát cuûa nhaân daân Cuba, trong ñoù coù moät muïc noùi veà thaân theá, söï nghieäp , tö töôûng yeâu nöôùc vaø caùch maïng cuûa Jose Marti”[184, tr.4]. Naêm 2002 Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi taùi baûn cuoán saùch treân. “So vôùi laàn xuaát baûn thöù nhaát, laàn taùi baûn naøy, taùc giaû ñaõ theâm vaøo ñaàu ñeà cuõ cuûa cuoán saùch hai chöõ Tìm hieåu ñeå theå hieän ñuùng tính chaát cuûa moät coâng trình nghieân cöùu vôùi thaùi ñoä caån troïng vaø khieâm toán hôn. Coøn veà noäi dung, laàn xuaát baûn thöù hai naøy cô baûn in 4 laïi nguyeân vaên laàn tröôùc, nhöng coù söûa chöõa, boå sung moät soá ñieåm theo söï goùp yù cuûa caùc baïn ñoàng nghieäp”[184, tr.5]. - Saùch Vieät Nam - Cuba ñoaøn keát höõu nghò cuûa Trung öông Hoäi höõu nghò Vieät Nam - Cuba, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi, 1997. Noäi dung cuûa coâng trình naøy chuû yeáu giôùi thieäu khaùi quaùt lòch söû, ñaát nöôùc, con ngöôøi vaø nhöõng thaønh töïu cuûa caùch maïng Cuba, ñoàng thôøi ghi laïi sô löôïc böôùc ñöôøng cuûa moái tình ñoaøn keát, höõu nghò trong saùng, thuûy chung, maãu möïc gaén boù nhaân daân hai nöôùc suoát gaàn boán möôi naêm qua. - Nguyeãn Ngoïc Maõo (1995), Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa phong traøo uûng hoä Vieät Nam ôû Cuba giai ñoaïn 1959 - 1975, Luaän aùn phoù tieán só khoa hoïc lòch söû, Vieän Söû hoïc, Haø Noäi. Ñaây laø coâng trình chuyeân khaûo duy nhaát coù ñeà caäp quan heä Vieät Nam - Cuba maø cho ñeán thôøi ñieåm naøy chuùng toâi ñaõ tieáp caän ñöôïc. Noäi dung chuû yeáu cuûa Luaän aùn trình baøy töông ñoái heä thoáng quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa phong traøo uûn g hoä Vieät Nam ôû Cuba trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, cöùu nöôùc giai ñoaïn 1959 - 1975, nhaát laø söï uûng hoä veà chính trò vaø tinh thaàn. Qua nhöõng dieãn bieán trong quaù trình nhaân daân Cuba uûng hoä Vieät Nam, coù theå thaáy ñöôïc nguoàn goác saâu xa, tính chaát vaø ñaëc ñieåm cuûa phong traøo ñoaøn keát ñoù, ñoàng thôøi noåi leân vò trí, vai troø vaø yù nghóa quoác teá cuûa söï nghieäp caùch maïng Vieät Nam [169, tr.4]. Ngoaøi ba cuoán saùch vaø moät luaän aùn keå treân, moät soá baøi vieát sau ñaây cuõng ít nhieàu ñeà caäp ñeán quan heä Vieät Nam - Cuba ôû caùc giai ñoaïn vôùi möùc ñoä ñaäm nhaït khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo muïc ñích nghieân cöùu . Ñoù laø: - Traàn Quyønh Cö (1967), Maáy neùt veà Maët traän nhaân daân theá giôùi choáng Myõ uûng hoä cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng cuûa nhaân daân mieàn Nam, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, soá 99. - Traàn Huy Lieäu (1968), Gaén lieàn cuoäc chieán tranh nhaân daân vó ñaïi cuûa ta vôùi söï uûng hoä to lôùn cuûa caùc baïn quoác teá, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, soá 109. - Ca Vaên Thænh (1973), Jose Marti vaø tình ñoaøn keát laâu ñôøi giöõa nhaân daân Cuba vaø Vieät Nam, Taïp chí Vaên hoïc, soá 5. 5 - Nguyeãn Minh Phöông (1979), Cuba taám göông sinh ñoäng veà chuû nghóa quoác teá voâ saûn, Taïp chí Coäng saûn, soá 1. Baøi vieát chuû yeáu ñeà caäp tinh thaàn quoác teá voâ saûn cao caû cuûa Cuba tröôùc vaø sau thaéng lôïi cuûa Caùch maïng thaùng Gieâng 1959, ñoàng thôøi nhaán maïnh söï giuùp ñôõ voâ tö, haøo hieäp cuûa Ñaûng, Chính phuû vaø nhaân daân Cuba ñoái vôùi söï nghieäp khaùng chieán choáng Myõ, cöùu nöôùc cuûa daân toäc ta. - Nguyeãn Ngoïc Maõo: Vaøi neùt veà söï uûng hoä cuûa Cuba ñoái vôùi söï nghieäp caùch maïng Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, soá 1 (202), 1982; Cuba vaø Myõ Latinh trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc cuûa Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, soá 2 (221), 1985; Tinh thaàn Granma vaø chuû nghóa quoác teá cuûa Cuba, trong Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc kyû nieäm 30 naêm ngaøy ñoå boä cuûa con taøu Granma (1956 - 1986). - Nguyeãn Ñaêng Vinh, Ngoâ Vaên Chung trong baøi Quaân ñoäi cuûa Hoøn ñaûo Töï do, Nxb Quaân ñoäi nhaân daân, Haø Noäi, 1986, coù ñeà caäp sô löôïc söï uûng hoä cuûa Cuba ñoái vôùi cuoäc chieán tranh giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân ta. - Hai baøi vieát cuûa Ngoâ Phöông Baù vaø Lyù Vaên Saùu trong Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc nhaân kyû nieäm 30 naêm ngaøy Caùch maïng Cuba thaønh coâng (1-1-1959 - 1-1-1989) do Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên quoác gia toå chöùc, coù ñeà caäp ñeán tình ñoaøn keát chieán ñaáu Vieät Nam - Cuba vaø moät vaøi khía caïnh veà coäi nguoàn vaø ñaëc ñieåm cuûa moái tình ñoaøn keát ñoù. - Nguyeãn Khaéc Söù (2005), Vieät Nam - Cuba: Quan heä truyeàn thoáng, maãu möïc, thuûy chung, Taïp chí Coäng saûn, soá 23, thaùng 12-2005. - Nhaân kyû nieäm 45 naêm ngaøy thieát laäp quan heä ngoaïi giao Vieät Nam - Cuba, Ñoã Vaên Taøi coù baøi ñaêng treân baùo Nhaân Daân soá ra ngaøy 2-12-2005 vôùi töïa ñeà 45 naêm moái tình höõu nghò thuûy chung son saét Vieät Nam - Cuba. Ngoaøi ra, nhaân dòp kyû nieäm laàn thöù 150 ngaøy sinh Jose Marti (28-1-1853 – 28-12003), Trung öông Hoäi höõu nghò Vieät Nam - Cuba vaø Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên quoác gia ñaõ phoái hôïp toå chöùc cuoäc Hoäi thaûo khoa hoïc. Möôøi baûn baùo caùo vaø tham luaän taïi cuoäc hoäi thaûo chuû yeáu noùi veà thaân theá, söï nghieäp cuûa Jose Marti – nhaø yeâu nöôùc vó ñaïi, nhaø tö töôûng caùch maïng kieät xuaát, nhaø vaên hoùa lôùn, nhaø ngoaïi 6 giao thieân taøi. Ñaùng chuù yù nhaát laø hai baûn tham luaän : Nhöõng neùt töông ñoàng giöõa Jose Marti vaø Hoà Chí Minh cuûa Hoaøng Hieäp vaø Tö töôûng Jose Marti: Coäi nguoàn cuûa tình ñoaøn keát Cuba - Vieät Nam cuûa Ngoâ Phöông Baù. 2.2. Caùc coâng trình nöôùc ngoaøi Theo hieåu bieát cuûa chuùn g toâi, ñeán nay haàu nhö chöa coù coâng trình naøo cuûa caùc nhaø khoa hoïc nöôùc ngoaøi nghieân cöùu veà quan heä toaøn dieän giöõa Vieät Nam vaø Cuba trong caû quaù trình hay töøng giai ñoaïn lòch söû. Chæ coù moät soá taùc phaåm hay baøi baùo ñeà caäp ñeán khía caïnh naøy hay khía caïnh khaùc cuûa moái quan heä. Cuï theå: - Saùch Tran Buu Kiem in Cuba Cuadernos de Solida ridad, La Habana, 1969, ñeà caäp ñeán chuyeán thaêm höõu nghò chính thöùc Cuba thaùng 6-1969 cuûa oâng Traàn Böûu Kieám, uûy vieân Ñoaøn Chuû tòch Maët traän daân toäc giaûi phoùng mieàn Nam Vieät Nam (MTDTGPMNVN), Tröôûng ban Ñoái ngoaïi cuûa Maët traän. - Vôùi töïa ñeà Vì Vieät Nam, cuoán saùch do UÛy ban Cuba ñoaøn keát vôùi Vieät Nam xuaát baûn taïi La Habana naêm 1974, ñaõ toång keát nhöõng hoaït ñoäng uûng hoä vaø ñoaøn keát cuûa nhaân daân Cuba ñoái vôùi Vieät Nam trong suoát 10 naêm töø 1963 ñeán 1973. - Vla-ñi-mi-troáp (1980), Cuba – 20 naêm chính saùch ñoái ngoaïi môùi, Nxb Quan heä quoác teá, Maùt-xcô-va. Taùc phaåm chæ coù moät ñoaïn ngaén ñeà caäp ñeán tình ñoaøn keát cuûa Cuba daønh cho Vieät Nam thoâng qua baøi phaùt bieåu cuûa Fidel Castro taïi Ñaïi hoäi I Ñaûng Coäng saûn Cuba thaùng 12 naêm 1975. - Taùc phaåm E.Cheguevara, Nxb Treû thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1987, coù ñaêng hai baøi phaùt bieåu cuûa Cheguevara veà Vieät Nam, chuû yeáu nhaán maïnh ñeán taàm quan troïng cuûa caùch maïng Vieät Nam, nhaát laø noùi hình thöùc, noäi dung vaø baûn chaát cuoäc chieán tranh nhaân daân coù yù nghóa lôùn ñoái vôùi khu vöïc Myõ Latinh vaø chaâu Phi. - Raul Vandes Vivo – nhaø baùo, nhaø ngoaïi giao Cuba ñaõ vieát taùc phaåm vôùi töïa ñeà Toái maät, Nhöõng ngöôøi Cuba treân ñöôøng Hoà Chí Minh, Coâng ty Xuaát baûn Ñoái ngoaïi Boä Vaên hoùa - Thoâng tin - Theå thao - Du lòch, Haø Noäi, 1990. Noäi dung taùc phaåm chuû yeáu ñeà caäp ñeán söï tham gia cuûa Cuba vaøo vieäc xaây d ng ng Tr ng S n - ñöôøng 7 moøn Hoà Chí Minh töø naêm 1974 ñeán ñaàu naêm 1975, goùp phaàn vaøo thaéng lôïi hoaøn toaøn cuûa cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, cöùu nöôùc cuûa nhaân daân Vieät Nam. Nhö vaäy, trong ñieàu kieän vaø phaïm vi tieáp caän ñoái vôùi lòch söû vaán ñeà ñöôïc nghieân cöùu, töø tröôùc ñeán nay, theo chuùng toâi ñöôïc bieát, ôû trong vaø ngoaøi nöôùc ñaõ coù moät soá nhaø nghieân cöùu, tìm hieåu veà quan heä Vieät Nam - Cuba, nhöng ñeàu laø nhöõng coâng trình mang tính thôøi luaän vaø ôû möùc ñoä manh nha, hoï chæ ñeà caäp ñeán khía caïn h naøy hay khía caïnh khaùc cuûa moái quan heä maø chöa coù moät coâng trình taäp trung hay chuyeân saâu naøo nghieân cöùu moät caùch heä thoáng vaø toaøn dieän veà lòch söû quan heä Vieät Nam - Cuba töø naêm 1959 ñeán 2005. Chuùng toâi khoâng daùm nghó mình laø ngöôøi ñi tieân phong trong vaán ñeà naøy, bôûi söï nghieân cöùu cuûa chuùng toâi treân cô sôû keá thöøa vaø phaùt trieån nhöõng gì maø chuùng toâi tieáp caän ñöôïc nhö ñaõ neâu ôû treân. 3. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU Nhö teân cuûa ñeà taøi ñaõ xaùc ñònh, ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa luaän aùn laø Quan heä Vieät Nam - Cuba töø naêm 1959 ñeán naêm 2005. Ñeà taøi ñöôïc chuùng toâi nghieân cöùu döôùi giaùc ñoä cuûa khoa hoïc lòch söû vaø quan heä quoác teá hieän ñaïi. Veà thôøi gian, phaïm vi nghieân cöùu cuûa luaän aùn traûi daøi töø ngaøy 1-1-1959 (khi neàn Coäng hoøa Caùch maïng Cuba ñöôïc thaønh laäp) cho ñeán heát naêm 2005. Sôû dó chuùng toâi laáy naêm 2005 laøm moác keát thuùc cho coâng trình nghieân cöùu bôûi vì: ñaây laø thôøi ñieåm tö lieäu lòch söû cho pheùp tieáp caän ñöôïc, ñoàng thôøi cuõng laø moác son lòch söû kyû nieäm 45 naêm ngaøy thieát laäp quan heä ngoaïi giao giöõa hai nöôùc. Hôn theá nöõa, traûi qua 15 naêm (1991 - 2005), sau söï suïp ñoå cuûa CNXH ôû Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ, phong traøo caùch maïng theá giôùi taïm thôøi laâm vaøo thoaùi traøo, nhieàu moái quan heä quoác teá suïp ñoå theo, nhöng quan heä giöõa hai daân toäc Vieät Nam vaø Cuba vaãn tieáp tuïc phaùt trieån toát ñeïp, baát chaáp moïi bieán ñoäng thaên g traàm cuûa lòch söû. Maëc duø vaäy, chuùng toâi vaãn yù thöùc saâu saéc raèng, logic vaán ñeà cuûa ñeà taøi ñoøi hoûi luaän aùn caàn thieát phaûi coù moät phaàn khaùi quaùt veà lòch söû quan heä Vieät Nam - Cuba tröôùc naêm 1959, vaø quan heä hai nöôùc töø naêm 2005 ñeán nay cuõng ñöôïc chuùng toâi 8 ñieåm qua moät caùch sô löôïc nhöõng söï kieän quan troïng, ñeå thaáy ñöôïc chieàu höôùng phaùt trieån khoâng ngöøng cuûa moái quan heä naøy. Ñeà caäp ñeán moái quan heä Vieät Nam - Cuba trong gaàn nöûa theá kyû laø moät phaïm vi nghieân cöùu quaù roäng ñoái vôùi moät luaän aùn tieán só. Nhöng taùc giaû luaän aùn vaãn choïn phaïm vi nghieân cöùu naøy vì cho ñeán thôøi ñieåm hieän taïi, ôû caû hai nöôùc Vieät Nam vaø Cuba vaãn chöa coù moät coâng trình khoa hoïc naøo noùi veà lòch söû quan heä Vieät Nam Cuba moät caùch heä thoáng vaø toaøn dieän. Veà khoâng gian, nghieân cöùu Lòch söû quan heä Vieät Nam - Cuba (1959 - 2005) töùc laø nghieân cöùu moái quan heä giöõa hai chuû theå chuû yeáu trong quan heä quoác teá, ñoù laø Vieät Nam daân chuû coäng hoøa (VNDCCH), sau naøy laø Coäng hoøa XHCN Vieät Nam (goïi taét laø Vieät Nam) vôùi Coäng hoøa Cuba (goïi taét laø Cuba), trong ñoù coù quan heä giöõa MTDTGPMNVN vaø Chính phuû Caùch maïng laâm thôøi Coäng hoøa mieàn Nam Vieät Nam (CMLTCHMNVN) vôùi Coäng hoøa Cuba. Coøn giöõa chính quyeàn Vieät Nam Coäng hoøa (coøn goïi laø chính quyeàn Saøi Goøn – tay sai cuûa Myõ, 1955 - 1975) ôû mieàn Nam Vieät Nam vôùi Coäng hoøa Cuba, trong khoaûng thôøi gian 1959 - 1975, khoâng nhöõng khoâng coù moái quan heä gì maø coøn laø keû thuø cuûa nhau, cho neân chuùng toâi khoâng ñeà caäp ñeán trong luaän aùn naøy. Veà noäi dung, teân cuûa ñeà taøi cho pheùp hieåu quan heä Vieät Nam - Cuba laø quan heä hai chieàu. Vaø, troïng taâm cuûa luaän aùn laø nghieân cöùu moät caùch toaøn dieän quan heä giöõa Vieät Nam vôùi Cuba töø naêm 1959 ñeán 2005. Tuy nhieân, do haïn cheá veà quy ñònh cheá ñoä baûo maät cuûa taøi lieäu löu tröõ, cho neân chuùng toâi duø raát coá gaéng cuõng chæ xin ñöôïc pheùp giôùi haïn ñi saâu vaøo moät soá lónh vöïc chuû yeáu vaø noåi baät cuûa quan heä giöõa hai nöôùc töø naêm 1959 ñeán 1991, nhaát laø quan heä veà chính trò - ngoaïi giao, hôïp taùc kinh teá, KHKT, trao ñoåi thöông maïi, hôïp taùc vaên hoùa, giaùo duïc ñaøo taïo, y teá, böu ñieän, xaây döïng… Thôøi kyø 1991 - 2005, chuùng toâi chuû yeáu ñeà caäp ñeán quan heä chính trò ngoaïi giao, coøn hôïp taùc kinh teá vaø moät soá moái quan heä khaùc chuùng toâi chæ xin ñeà caäp ñeán nhöõng neùt cô baûn. Noäi dung chuyeân saâu cuûa vaán ñeà naøy chuùng toâi hy voïng seõ coù 9 dòp trình baøy trong moät coâng trình nghieân cöùu khaùc, khi tö lieäu löu tröõ cho pheùp tieáp caän ñöôïc. Vieäc nghieân cöùu lòch söû quan heä Vieät Nam - Cuba trong phaïm vi thôøi gian vaø khoâng gian noùi treân, ñöôïc ñaët trong söï taùc ñoäng cuûa boái caûnh quoác teá vaø khu vöïc ñeán moái quan heä song phöông treân caùc lónh vöïc, trong töøng giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. 4. NGUOÀN TÖ LIEÄU Nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà, quan heä Vieät Nam - Cuba töø tröôùc ñeán nay chöa ñöôïc khaûo saùt moät caùch ñaày ñuû. Nhöõng coâng trình hieän coù thöôøng taäp trung nghieân cöùu veà lòch söû caùch maïng Cuba (nhaát laø giai ñoaïn caùch maïng giaûi phoùng daân toäc 1953 - 1959), veà Jose Marti, veà söï uûng hoä cuûa Cuba ñoái vôùi cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc, thoáng nhaát nöôùc nhaø cuûa nhaân daân Vieät Nam… Trong khi quan heä toaøn dieän giöõa Vieät Nam vaø Cuba töø 1959 ñeán 2005 thì chöa thaáy moät coâng trình naøo nghieân cöùu moät caùch coù heä thoáng. Cho neân, khi thöïc hieän luaän aùn, chuùng toâi chuû yeáu döïa vaøo nhöõng nguoàn taøi lieäu taûn maïn treân nhieàu lónh vöïc khaùc nhau ñeå coá gaéng xaâu chuoãi nhöõng söï kieän nhaèm taùi hieän lòch söû quan heä hai nöôùc moät caùch toaøn dieän, coù heä thoáng. Cuï theå, nhöõng nguoàn tö lieäu chính ñöôïc khaûo cöùu trong luaän aùn theo thöù töï öu tieân nhö sau: u Caùc vaên kieän, taøi lieäu cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc Vieät Nam vaø Cuba nhö ñöôøng loái, chuû tröông, chính saùch ñoái ngoaïi (bao goàm caû chính trò ñoái ngoaïi vaø kinh teá ñoái ngoaïi) cuûa hai nöôùc; caùc baøi phaùt bieåu quan troïng, nhöõng cuoäc traû lôøi phoûng vaán cuûa caùc ñoàng chí laõnh ñaïo Ñaûn g vaø Nhaø nöôùc hai nöôùc coù lieân quan ñeán lòch söû quan heä giöõa Vieät Nam vaø Cuba nhö Hoà Chí Minh, Leâ Duaån, Tröôøng Chinh, Phaïm Vaên Ñoàng, Nguyeãn Vaên Linh, Ñoã Möôøi, Leâ Khaû Phieâu, Noâng Ñöùc Maïnh… Fidel Castro, O.Dorticos, Raul Castro… Ñaây laø tö lieäu goác, raát quan troïng, mang tính ñònh höôùng cho söï phaùt trieån quan heä Vieät Nam - Cuba qua caùc thôøi kyø, taùc giaû luaän aùn ñaõ döïa vaøo ñeå nghieân cöùu. v Taøi lieäu veà quan heä giöõa Vieät Nam vôùi Cuba (1959 - 2005) ñöôïc söû duïng nghieân cöùu phuïc vuï luaän aùn naøy chuû yeáu laø nhöõng tö lieäu goác, hieän ñang löu tröõ taïi 10 Trung taâm Löu tröõ Quoác gia III ôû Haø Noäi. Caùc taøi lieäu naøy ñöôïc löu tröõ ôû caùc Phoâng Phuû Thuû töôùng, Quoác hoäi, Phoâng löu tröõ cuûa caùc Boä, Ngaønh Trung öông… bao goàm hoà sô caùc chuyeán thaêm höõu nghò chính thöùc laãn nhau cuûa laõnh ñaïo caáp cao hai Ñaûng, hai Nhaø nöôùc, hai Quoác hoäi, cuûa caùc ñoaøn ñaïi bieåu caùc ban cuûa Ñaûng, caùc Boä, Ngaønh, ñòa phöông, caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi..; caùc Hieäp öôùc, Tuyeân boá chung, Thoâng caùo chung, Thoâng caùo baùo chí, caùc Hieäp ñònh, Nghò ñònh thö, Thö thoûa thuaän, Bieân baûn caùc kyø hoïp cuûa UÛy ban lieân Chính phuû veà hôïp taùc kinh teá vaø KHKT Vieät Nam - Cuba vaø tö lieäu thoáng keâ töø caùc cô quan chöùc naêng. w Caùc taùc phaåm, saùch vaø luaän aùn … ít nhieàu coù noùi ñeán quan heä Vieät Nam - Cuba. x Caùc nguoàn Taøi lieäu tham khaûo cuûa Thoâng taán xaõ Vieät Nam (TTXVN), nhaát laø Taøi lieäu tham khaûo ñaëc bieät (TKÑB) coù ñeà caäp ñeán quan heä giöõa hai nöôùc. y Baûn tin Vieät Nam - Cuba ñoaøn keát höõu nghò cuûa Trung öông Hoäi höõu nghò Vieät Nam - Cuba, xuaát baûn haøng thaùng, löu haønh noäi boä. z Caùc baøi vieát ñöôïc ñaêng taûi treân caùc baùo xuaát baûn haøng ngaøy ôû Vieät Nam vaø Cuba (thoâng qua baûn dòch cuûa TTXVN); caùc taïp chí nhö Taïp chí Coäng saûn, Nghieân cöùu lòch söû, Taïp chí Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, Thöông maïi, Taïp chí Kinh teá, Ñaàu tö, Kyû yeáu caùc cuoäc Hoäi thaûo khoa hoïc v.v. { Nguoàn taøi lieäu ñieàn daõ: ñoù laø nguoàn taøi lieäu (caû baèng vaên baûn vaø phim, aûnh) maø taùc giaû luaän aùn ñaõ coù dòp ñi ñeán moät soá coâng trình coù söï hôïp taùc giöõa Vieät Nam vaø Cuba nhö khaùch saïn Thaéng Lôïi (Haø Noäi), Trung taâm boø gioáng Moncada (Ba Vì, Haø Taây), xí nghieäp gaø gioáng Ba Vì (Haø Taây), xí nghieäp gaø gioáng Löông Myõ (Haø Taây), beänh vieän höõu nghò Vieät Nam - Cuba Ñoàng Hôùi (Quaûng Bình), ñöôøng Hoà Chí Minh… Nguoàn aûnh tö lieäu cuûa Phoøng löu tröõ phim, aûnh thuoäc TTXVN vaø Sôû Vaên hoùa - Thoâng tin tænh Quaûng Bình. Ngoaøi ra, chuùng toâi coøn döïa vaøo nhöõng thoâng tin vaø caùc soá lieäu töø caùc trang webs cuûa: - Chính phuû nöôùc CHXHCN Vieät Nam : www.vietnam.gov.vn - Boä Ngoaïi giao : www.mofa.gov.vn 11 - Boä Thöông maïi : www.mot.gov.vn - Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö : www.mpi.gov.vn - Boä Noâng nghieäp vaø PTNT : www.agroviet.gov.vn - Boä Y teá : www.moh.gov.vn - Boä Giao thoâng vaän taûi vaø Böu ñieän : www.moet.edu.vn - Boä Xaây döïng : www.xaydung.gov.vn 5. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU VAØ BOÁ CUÏC LUAÄN AÙN Ñeå thöïc hieän ñeà taøi naøy, chuùng toâi döïa treân neàn taûng lyù luaän chuû nghóa Maùc Leânin, Tö töôûng Hoà Chí Minh vaø nhöõng quan ñieåm cô baûn cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam veà quan heä quoác teá. Chuû yeáu laø döïa vaøo Chuû nghóa duy vaät lòch söû ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà mang tính lí luaän ñaët ra trong quaù trình thöïc hieän ñeà taøi. Döïa vaøo cô sôû phöông phaùp luaän naøy, ñeå thaáy ñöôïc moái quan heä bieän chöùng giöõa caùc söï kieän trong cuøng moät moái quan heä cuõng nhö giöõa caùc moái quan heä vôùi nhau. Chuùng toâi döïa treân quan ñieåm cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam vaø yù kieán cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo Ñaûng, Nhaø nöôùc… laøm neàn taûng cho vieäc phaân tích vaø ñaùnh giaù haøng loaït caùc söï kieän trong tieán trình phaùt trieån lòch söû quan heä Vieät Nam - Cuba, moät tieán trình thoán g nhaát, ñaëc thuø, khoâng laëp laïi, töø ñoù giuùp taùc giaû luaän aùn nhaän ñònh ñuùng ñaén vaø coù nhöõn g kieán giaûi khoa hoïc phuø hôïp vôùi quy luaät vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa noù. Nhaèm ñaït ñöôïc muïc ñích, yeâu caàu cuûa luaän aùn laø phuïc döïng quaù trình quan heä nhieàu maët giöõa hai nöôùc Vieät Nam - Cuba trong gaàn nöûa theá kyû qua, chuùng toâi seõ vaän duïng keát hôïp caùc phöông phaùp chính laø phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp logíc, cuøng caùc phöông phaùp hoã trôï khaùc nhö phöông phaùp phaân tích, toång hôïp, so saùnh, loaïi suy… Ñaëc bieät, chuùng toâi cuõng söû duïng phöông phaùp thoáng keâ ñeå ñònh löôïng hoùa caùc söï kieän lòch söû baèng nhöõng con soá, ñoàng thôøi keát hôïp vôùi phöông phaùp ñieàn daõ nhaèm khaûo saùt thöïc teá… taêng theâm söï phong phuù, sinh ñoäng vaø tính xaùc thöïc cuûa luaän aùn. 12 Ngoaøi phaàn Môû ñaàu, Keát luaän, Taøi lieäu tham khaûo vaø Phuï luïc, noäi dung chính cuûa luaän aùn goàm 4 chöông: Chöông 1: Quan heä Vieät Nam - Cuba 1959 - 1975 Trong chöông naøy, sau khi khaùi quaùt quan heä Vieät Nam - Cuba tröôùc naêm 1959, chuùng toâi trình baøy nhöõng noäi dung chính nhö: boái caûnh lòch söû thôøi ñieåm thieát laäp quan heä Vieät Nam - Cuba, vôùi nhöõng neùt cô baûn veà tình hình theá giôùi, khu vöïc, böôùc phaùt trieån môùi cuûa cuoäc ñaáu tranh baûo veä thaønh quaû caùch maïng vaø coâng cuoäc xaây döïng cheá ñoä XHCN ôû Taây baùn caàu cuûa nhaân daân Cuba vaø böôùc chuyeån giai ñoaïn cuûa caùch maïng Vieät Nam; quan heä chính trò, ngoaïi giao vaø hôïp taùc quoác phoøng; hôïp taùc kinh teá, KHKT vaø trao ñoåi thöông maïi; hôïp taùc veà y t , vaên hoùa, giaùo duïc vaø moät soá lónh vöïc khaùc. Chöông 2: Quan heä Vieät Nam - Cuba 1975 - 1991 Trong chöông naøy, chuùng toâi trình baøy nhöõng vaán ñeà chính nhö: hoaøn caûnh lòch söû môùi cuûa böôùc phaùt trieån quan heä Vieät Nam - Cuba; quan heä chính trò, ngoaïi giao; hôïp taùc kinh teá, KHKT vaø trao ñoåi thöông maïi; hôïp taùc y teá, vaên hoùa - ngheä thuaät, giaùo duïc - ñaøo taïo vaø moät soá lónh vöïc hôïp taùc khaùc giöõa hai nöôùc töø naêm 1975 ñeán naêm 1991. Chöông 3: Quan heä Vieät Nam - Cuba 1991 - 2005 Noäi dung chính cuûa chöông naøy bao goàm: nhöõng bieán ñoäng to lôùn vaø saâu saéc cuûa tình hình theá giôùi vaø khu vöïc töø cuoái nhöõng naêm 80, ñaàu nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XX taùc ñoäng ñeán quan heä Vieät Nam - Cuba; ñoåi môùi tö duy vaø ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam; “thôøi kyø ñaëc bieät trong hoøa bình” cuûa Cuba; quan heä chính trò, ngoaïi giao vaø hôïp taùc veà quoác phoøng - an ninh; nhöõng neùt cô baûn veà hôïp taùc kinh teá, ñaàu tö, trao ñoåi thöông maïi vaø caùc lónh vöïc hôïp taùc khaùc. Chöông 4: Ñaëc ñieåm, baøi hoïc kinh nghieäm vaø trieån voïng quan heä Vieät Nam Cuba nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû XXI. Treân cô sôû dieãn tieán lòch söû cuûa moái quan heä Vieät Nam - Cuba trong suoát 47 naêm (1959 - 2005), chöông naøy chuùng toâi taäp trung phaân tích nhöõng ñaëc ñieåm vaø baøi hoïc 13 kinh nghieäm ñöôïc ruùt ra töø moái quan heä giöõa hai nöôùc trong thôøi gian treân, ñoàng thôøi treân cô sôû nhöõng caên cöù xaùc ñaùng, taùc giaû luaän aùn neâu leân trieån voïng moái quan heä Vieät Nam - Cuba trong nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû XXI. Cuoái moãi chöông cuûa luaän aùn ñeàu coù phaàn tieåu keát. 6. NHÖÕNG ÑOÙNG GOÙP CUÛA LUAÄN AÙN 6.1. Luaän aùn laø coâng trình khoa hoïc ñaàu tieân ñaõ phuïc döïng böùc tranh toaøn caûnh, coù heä thoáng vaø khaù toaøn dieän veà lòch söû quan heä Vieät Nam - Cuba töø khi cuoäc caùch maïng giaûi phoùng daân toäc Cuba thaønh coâng, neàn Coäng hoøa Caùch maïng Cuba ñöôïc thaønh laäp (1-1-1959) ñeán naêm 2005 trong boái caûnh theá giôùi vaø khu vöïc ñaày bieán ñoäng phöùc taïp vôùi nhöõng böôùc thaêng traàm cuûa noù. 6.2. Luaän aùn cung caáp nhöõng cöù lieäu lòch söû vaø luaän chöùng khoa hoïc thuyeát phuïc ñeå goùp phaàn khaúng ñònh moái quan heä höõu nghò truyeàn thoáng, hôïp taùc toaøn dieän Vieät Nam - Cuba ñöôïc xaây ñaép treân cô sôû vöõng chaéc, trôû thaønh moái quan heä quoác teá ñieån hình vaø tieâu bieåu trong caùc moái quan heä quoác teá cuûa thôøi ñaïi ngaøy nay. 6.3. Nhöõng baøi hoïc kinh nghieäm, keát luaän ñöôïc ruùt ra, nhöõng kieán nghò ñöôïc ñeà xuaát coù theå goùp phaàn giuùp caùc cô quan chöùc naêng Vieät Nam tham khaûo trong vieäc hoaïch ñònh phöông höôùng, xaây döïng chöông trình hôïp taùc toaøn dieän, laâu daøi vaø beàn vöõng, nhaèm khoâng ngöøng cuûng coá vaø taêng cöôøng moái quan heä giöõa hai daân toäc vaø nhaân daân hai nöôùc Vieät Nam - Cuba. 6.4. Nhöõng keát quaû nghieân cöùu vaø tö lieäu thu thaäp ñöôïc coù theå duøng laøm taøi lieäu tham khaûo phuïc vuï cho coâng taùc giaûng daïy, hoïc taäp, nghieân cöùu khoa hoïc, tìm hieåu veà quan heä Vieät Nam - Cuba noùi rieâng vaø quan heä quoác teá thôøi kyø hieän ñaïi cuûa Vieät Nam noùi chung. 6.5. Coâng trình nghieân cöùu hoaøn thaønh, trong chöøng möïc nhaát ñònh coù theå goùp phaàn khieâm toán vaøo vieäc thaét chaët vaø taêng cöôøng moái quan heä ñoaøn keát höõu nghò Vieät Nam - Cuba caû trong hieän taïi vaø töông lai. 14 Chöông 1 QUAN HEÄ VIEÄT NAM - CUBA 1959 - 1975 1.1. KHAÙI QUAÙT QUAN HEÄ VIEÄT NAM - CUBA TRÖÔÙC NAÊM 1959 Vieät Nam vaø Cuba xa nhau nöûa voøng traùi ñaát – moät nöôùc ôû Ñoâng Nam AÙ beân bôø Thaùi Bình Döông, moät nöôùc ôû treân haûi ñaûo trong vuøng bieån Caribeâ thuoäc Ñaïi Taây Döông. Hai nöôùc coù ngoân ngöõ, lòch söû vaø hai neàn vaên hoùa raát khaùc nhau. Ñeán thôøi caän - hieän ñaïi, hai daân toäc luoân coù nhieàu ñieåm töông ñoàng trong söï nghieäp ñaáu tranh choáng chuû nghóa thöïc daân , chuû nghóa ñeá quoác; veà tinh thaàn kieân cöôøng, baát khuaát ñaáu tranh vì ñoäc laäp, töï do cho Toå quoác, cho nhaân loaïi. Vieät Nam vaø Cuba ñeàu laø nhöõng daân toäc caàn cuø, thoâng minh, anh duõng vaø saùng taïo. Hôn theá nöõa, hai nöôùc ñeàu ñi leân döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn, kieân ñònh vôùi chuû nghóa Maùc - Leânin vaø cuøng chung lyù töôûng xaây döïng CNXH. So vôùi quan heä giöõa Vieät Nam vôùi moät soá quoác gia khaùc thì quan heä Vieät Nam Cuba coù phaàn muoän maøng hôn. Tuy nhieân, töø cuoái nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû XIX, khi caû Vieät Nam vaø Cuba coøn naèm döôùi aùch thoáng trò cuûa thöïc daân nöôùc ngoaøi, cuøng chung kieáp noâ leä, ñaõ coù moät ngöôøi con öu tuù cuûa daân toäc Cuba sôùm bieát ñeán Vieät Nam. Ñoù chính laø Jose Marti, nhaø yeâu nöôùc vó ñaïi, nhaø tö töôûng vaø vaên hoùa loãi laïc, ngöôøi ñaõ hieán daâng caû cuoäc ñôøi cho söï nghieäp giaûi phoùng daân toäc, ñöôïc nhaân daân Cuba toân vinh laø vò “Thaùnh Toâng ñoà” cuûa neàn ñoäc laäp Cuba. Chính oâng laø ngöôøi ñaõ coù baøi vieát vôùi töïa ñeà “Cuoäc daïo chôi treân ñaát An Nam” (Un paseo por La tierra de los Anamitas), ñöôïc ñaêng trong Taïp chí Tuoåi vaøng daønh cho thieáu nhi Cuba. Noäi dung baøi vieát “keå veà ñaát nöôùc, con ngöôøi Vieät Nam, ñaëc bieät laø cuoäc vaät loän cuûa nhaân daân An Nam vôùi thieân nhieân, vôùi söï thoáng trò taøn baïo cuûa chuû nghóa thöïc daân Phaùp, boùc loät vaø cöôùp ñoaït taøn nhaãn taøi nguyeân thieân nhieân vaø chaø ñaïp thoâ baïo leân nhaân caùch con ngöôøi lao ñoäng Vieät Nam”[10, 2-12-2005]. Nhôø baøi vieát ñoù, nhaân daân Cuba vaø Myõ Latinh môùi baét ñaàu hieåu chuùt ít veà Vieät Nam, vaø chính vì theá, baøi vieát ñöôïc ñaêng taûi roäng raõi khoâng chæ ôû Cuba maø coøn ôû Myõ Latinh. Sau naøy, trong cuoäc 15 troø chuyeän vôùi Thuû töôùng Cuba Fidel Castro, Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ noùi, chính Jose Marti laø ngöôøi Myõ Latinh ñaàu tieân hieåu veà Vieät Nam. Vaø ñeán ngaøy nay, moãi laàn nghó tôùi quan heä Cuba - Vieät Nam, moïi ngöôøi ñeàu thöøa nhaän raèng, chính Jose Marti laø ngöôøi gieo maàm cho moái quan heä höõu nghò giöõa hai nöôùc. Ñoái vôùi nhaân daân Vieät Nam, “theá kyû XIX trôû veà tröôùc, cuõng ít coù ngöôøi bieát ñeán Cuba”[151, tr.94]. Ñaàu theá kyû XX, ngöôøi Vieät Nam môùi bieát coù moät nöôùc Cuba ôû Taây baùn caàu. Ñoù laø moät vaøi trí thöùc may maén ñöôïc du hoïc taïi chaâu AÂu hoaëc ít nhieàu coù ñoïc saùch baùo thì bieát raèng, Cuba laø moät ñaûo quoác nhoû thuoäc quaàn ñaûo Antillas ôû vuøng bieån Caribeâ, mieàn Trung Myõ xa xoâi, nôi saûn xuaát xì gaø La Habana noåi tieáng. Ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân hieåu bieát saâu saéc veà Cuba phaûi noùi ñoù laø Nguyeãn AÙi Quoác – Hoà Chí Minh. Chính Nguyeãn AÙi Quoác ñaõ töøng tieáp xuùc vôùi caùc ñoàng chí Cuba trong Quoác teá Coäng saûn vaøo nhöõng naêm 20 theá kyû tröôùc, nhôø ñoù khi cuoäc Caùch maïng Cuba môû ñaàu baèng cuoäc tieán coâng phaùo ñaøi Moncada cuûa Phong traøo 26-7-1953 keát hôïp nhöõng cuoäc ñaáu tranh chính trò, noåi daäy cuûa quaàn chuùng ôû caùc ñoâ thò, Ngöôøi ñaõ nhìn thaáy tieàn ñoà veû vang cuûa noù. Vaø “vôùi taàm nhìn chieán löôïc, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ sôùm nhaän thaáy vò trí vaø vai troø cuûa Caùch maïng Cuba ñoái vôùi phong traøo choáng ñeá quoác, giaûi phoùng daân toäc treân theá giôùi”[214, tr.66]. Söï kieän ngaøy 1-1-1959 ñaõ laøm cho nhieàu ngöôøi Vieät Nam höôùng veà moät daân toäc ôû chaâu Myõ, nôi nhaân daân Cuba noåi daäy ñaùnh ñoå moät cheá ñoä ñoäc taøi do ñeá quoác Myõ nuoâi döôõng vaø xaây döïng, cuõng coù nghóa laø laàn ñaàu tieân ñaùnh ñoå chuû nghóa thöïc daân môùi cuûa Myõ ôû chaâu Myõ Latinh. Khoâng cam chòu thaát baïi, sau ñoù, Myõ thi haønh chính saùch phuïc thuø toaøn dieän ñoái vôùi Cuba. Sau khi ñaùnh ñoå chuû nghóa thöïc daân cuõ cuûa Phaùp (7-1954), Vieät Nam laïi phaûi ñöông ñaàu vôùi cheá ñoä thöïc daân môùi do Myõ thieát laäp ôû mieàn Nam, ñoù laø chính quyeàn tay sai Ngoâ Ñình Dieäm. Lòch söû ñaõ xeáp ñaët, Vieät Nam vaø Cuba trôû thaønh hai löïc löôïng xung kích caùch maïng choáng moät teân ñeá quoác khoång loà. Khaåu hieäu chieán löôïc cuûa Cuba laø “Toå quoác hay laø cheát, chuùng ta nhaát ñònh thaéng” vaø cuûa Vieät Nam laø “Thaø hi sinh taát caû chöù 16 nhaát ñònh khoâng chòu maát nöôùc, khoâng chòu laøm noâ leä. Khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp töï do”. Do hoaøn caûnh lòch söû cuûa thôøi ñaïi ñaõ laøm cho hai daân toäc gaàn guõi nhau, thoâng caûm, gaén boù vôùi nhau vaø chæ trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén, moái tình ñoaøn keát höõu nghò aáy ñaõ trôû thaønh tình anh em chieán ñaáu, maãu möïc cho tình höõu nghò giöõa caùc daân toäc trong thôøi ñaïi ngaøy nay. Vaø, nhö lôøi cöïu Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ noùi: “Vieät Nam vaø Cuba laø anh em sinh ñoâi cuøng chung moät chieán haøo choáng Myõ”[151, tr.94]. Söï ñoaøn keát giöõa hai daân toäc taát yeáu taêng theâm söùc maïnh cuûa cuoäc chieán ñaáu choáng keû thuø chung. Hai daân toäc vaø nhaân daân hai nöôùc ñaõ gaëp nhau, tình höõu nghò tuy môùi meû nhöng noàng naøn, ñöôïm veû truyeàn thuyeát, chieán ñaáu beân nhau, saün saøn g hi sinh vì nhau, chia seû cho nhau nhöõng cuûa caûi vaät chaát ít oûi cuûa mình khoâng heà tính toaùn thieät hôn vaø laïi caøng khoâng bao gi sôï söï traû thuø cuûa ñeá quoác Myõ. 1.2. BOÁI CAÛNH LÒCH SÖÛ THÔØI ÑIEÅM THIEÁT LAÄP QUAN HEÄ VIEÄT NAM CUBA 1.2.1. Nhöõng neùt cô baûn tình hình theá giôùi, khu v c Sau chieán tranh theá giôùi thöù hai, vôùi vieäc ñaùnh baïi hoaøn toaøn chuû nghóa phaùt xít, töông quan so saùnh löïc löôïng coù söï thay ñoåi caên baûn, “moät traät töï theá giôùi môùi ñöôïc hình thaønh, chaám döùt öu theá tuyeät ñoái cuûa chuû nghóa ñeá quoác vaø caùc theá löïc phaûn ñoäng trong moái quan heä quoác teá”[169, tr.12]. Laàn ñaàu tieân trong lòch söû, heä thoáng caùc nöôùc XHCN ñaõ hình thaønh töø chaâu AÂu sang chaâu AÙ vôùi soá daân gaàn 1 tyû ngöôøi, taïo neân theá lieân hoaøn hoã trôï, giuùp ñôõ nhau xaây döïng CNXH vaø phoái hôïp vôùi nhau trong söï nghieäp ñaáu tranh choáng chuû nghóa ñeá quoác. ây laø moät trong nhöõng söï kieän quan troïng nhaát sau chieán tranh theá giôùi thöù hai. Söï kieän naøy laøm thay ñoåi so saùnh löïc löôïng treân vuõ ñaøi quoác teá, coù lôïi cho Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc XHCN. Vôùi tö caùch laø moät heä thoáng theá giôùi, caùc nöôùc XHCN ñöùng ñaàu laø Lieân Xoâ ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu to lôùn, toaøn dieän. Lieân Xoâ ñaõ trôû thaønh moät cöôøng quoác coù uy tín, coù aûnh höôûng raát lôùn vaø laø moät nhaân toá khoâng theå thieáu trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà quoác teá. Treân cô sôû ñoù, ñaàu naêm 1949, Hoäi ñoàng 17 töông trôï kinh teá (SEV) ñöôïc thaønh laäp goàm caùc nöôùc XHCN Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ nhaèm muïc ñích taêng cöôøng hôïp taùc ña phöông giöõa caùc nöôùc XHCN. Naêm 1949, caùc nöôùc phöông Taây ñaõ thaønh laäp Lieân minh quaân söï Baéc Ñaïi Taây Döông (NATO), tieáp ñoù hoï phuïc hoài vaø taùi vuõ trang Taây Ñöùc, cuoái cuøng laø quyeát ñònh keát naïp Taây Ñöùc vaøo NATO, ñe doïa nghieâm troïng ñeán an ninh cuûa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc XHCN khaùc. Tröôùc tình hình ñoù, thaùng 5-1955, Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc XHCN Ñoâng AÂu ñaõ kí keát “Hieäp öôùc höõu nghò, hôïp taùc vaø giuùp ñôõ laãn nhau” (coøn goïi laø khoái Hieäp öôùc Vaùcsava). “Trong khuoân khoå toå chöùc Hieäp öôùc Vaùcsava, nhöõng moái quan heä chính trò vaø quaân söï giöõa caùc nöôùc XHCN ñöôïc cuûng coá vaø hình thaønh cô cheá phoái hôïp thöôøng xuyeân treân lónh vöïc ñoái ngoaïi”[169, tr.13]. Nhaèm ñoái phoù laïi aâm möu ñaåy luøi CNXH vôùi hoïc thuyeát “Traû ñuõa oà aït” (ra ñôøi ñaàu nhöõng naêm 50 cuûa theá kyû tröôùc) döïa treân öu theá veà vuõ khí chieán löôïc cuûa Myõ, Lieân Xoâ ñaõ coù nhöõng coá gaéng lôùn trong vieäc baûo veä nhöõng thaønh quaû caùch maïng cuûa coäng ñoàng XHCN baèn g vieäc thuùc ñaåy nhanh choùng neàn KHKT quaân söï vaø ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu röïc rôõ nh : thöû thaøn h coâng bom nguyeân töû (9-1949), cheá taïo thaønh coâng maùy bay neùm bom chieán löôïc vaø taøu ngaàm nguyeân töû (cu i nh ng n m 50). Ñaëc bieät, Lieân Xoâ laø nöôùc ñaàu tieân treân theá giôùi phoùng thaønh coâng veä tinh leân vuõ truï (1957), ñaùnh daáu böôùc phaùt trieån vöôït baäc cuûa neàn khoa hoïc Xoâ Vieát [169]. Coù theå khaúng ñònh raèng, cho ñeán cuoái nhöõng naêm 50 (theá kyû XX), heä thoáng XHCN theá giôùi ra ñôøi, ñöôïc cuûng coá vaø ngaøy caøng phaùt trieån theå hieän qua caùc moái quan heä lieân keát chaët cheõ vaø ña daïng. Heä thoáng naøy trôû thaønh ñoái troïng höõu hieäu tröôùc chuû nghóa tö baûn (CNTB), taïo ra cuïc dieän coù lôïi cho CNXH, cho phong traøo giaûi phoùng daân toäc. Vaøo thôøi ñieåm naêm 1958, Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ nhaän xeùt: “Chieán thaéng cuûa quaân ñoäi Lieân Xoâ trong chieán tranh theá giôùi thöù hai ñöa laïi nhöõng thay ñoåi to lôùn treân theá giôùi… Phe XHCN ñöùng ñaàu laø Lieân Xoâ ra ñôøi vaø ngaøy caøng lôùn maïnh… Töø 13 naêm nay, heä thoáng XHCN ñaõ coù aûnh höôûng ngaøy caøng saâu roäng ñoái vôùi toaøn boä tình hình theá giôùi”[119, tr.83]. Trong lòch söû quan heä quoác teá ra ñôøi moät loaïi quan heä quoác teá kieåu môùi song phöông vaø ña phöông giöõa caùc nöôùc 18 XHCN vôùi nhau. Tuy coøn nhieàu vaán ñeà toàn taïi vaø böôùc ñaàu naûy sinh nhöõng baát ñoàng, nhöng coù theå noùi töø sau chieán tranh theá giôùi thöù hai ñeán cuoái nhöõng naêm 50, quan heä giöõa caùc nöôùc XHCN veà cô baûn laø toát, söï hôïp taùc töông trôï ñöôïc phaùt huy hieäu quaû, laøm taêng cöôøng söùc maïnh veà moïi maët vaø giuùp cho caùc nöôùc XHCN taêng cöôøng tieàm löïc vaø naâng cao uy tín treân tröôøng quoác teá. Heä thoáng XHCN theá giôùi trôû thaønh choã döïa cho phong traøo giaûi phoùng daân toäc, phong traøo ñaáu tranh cho hoøa bình, daân chuû, choáng laïi chính saùch gaây chieán xaâm löôïc cuûa caùc nöôùc ñeá quoác vaø ngaøy caøng trôû thaønh nhaân toá khoâng theå thieáu ñöôïc trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà quoác teá [128]. Ñöôïc söï coå vuõ bôûi nhöõng chieán thaéng chuû nghóa phaùt xít vaø nhaát laø trình ñoä giaùc ngoä cuûa nhaân daân ñaõ ñöôïc naâng cao, sau chieán tranh theá giôùi thöù hai phong traøo giaûi phoùng daân toäc ôû caùc nöôùc thuoäc ñòa vaø phuï thuoäc phaùt trieån maïnh meõ, laøm cho heä thoáng thuoäc ñòa cuûa chuû nghóa ñeá quoác baét ñaàu tan raõ. Caùc nöôùc ñeá quoác buoäc phaûi töøng böôùc ruùt lui vaø thöøa nhaän neàn ñoäc laäp cuûa caùc daân toäc. Ñi ñaàu phong traøo giaûi phoùng daân toäc laø caùc nöôùc Trung Quoác, Vieät Nam vaø Trieàu Tieân, ñöôïc caùc chính Ñaûng cuûa giai caáp coâng nhaân laõnh ñaïo xaây döïng nhaø nöôùc daân chuû nhaân daân, neân cuoäc ñaáu tranh heát söùc gay gaét vaø quyeát lieät. Thöïc teá ôû nhöõng nöôùc naøy ñaõ noå ra cuoäc ñuïng ñoä veà yù thöùc heä. Ñaïi ña soá caùc nöôùc thuoäc ñòa vaø nöûa thuoäc ñòa khaùc ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp chính trò vaø ñi theo con ñöôøng daân toäc chuû nghóa. Veà chính saùch ñoái ngoaïi, hoï coù khuynh höôùng hoøa bình, choáng chieán tranh xaâm löôïc, nhöng muoán ñöùng trung laäp giöõa hai heä thoáng chính trò nhaèm tranh thuû vieän trôï cuûa caû hai phe, hoï töï coi laø “Theá giôùi thöù ba” vaø noå löïc lieân keát vôùi nhau trong caùc toå chöùc khu vöïc, trong Phong traøo Khoâng lieân keát vaø ñaëc bieät taïi caùc dieãn ñaøn Lieân Hôïp Quoác. Söï tham gia ngaøy caøng tích cöïc cuûa caùc nöôùc AÙ, Phi, Myõ Latinh vôùi tö caùch laø chuû theå môùi vaøo caùc hoaït ñoäng quoác teá, laøm cho quan heä quoác teá daàn daàn mang tính chaát toaøn caàu. Chính saùch ñoái ngoaïi cuûa caùc nöôùc môùi ñoäc laäp, tuy coù maët haïn cheá, song veà cô baûn phuø hôïp vôùi muïc tieâu ñaáu tranh cho hoøa bình, ñoäc laäp daân toäc, daân chuû vaø tieán boä xaõ hoäi cuûa caùc nöôùc 19 XHCN, cho neân trong nhieàu vaán ñeà lôùn cuûa thôøi ñaïi, hoï thöôøng coù chung laäp tröôøng vôùi caùc nöôùc XHCN. Chieán tranh theá giôùi thöù hai (1939 - 1945) laø cuoäc chieán tranh lôùn nhaát, khoác lieät nhaát vaø taøn phaù naëng neà nhaát trong lòch söû nhaân loaïi. Rieâng Myõ laø nöôùc thaéng traän duy nhaát khoâng bò chieán tranh taøn phaù, laïi coøn giaøu leân raát nhieàu vaø trôû thaønh nöôùc ñöùng ñaàu theá giôùi tö baûn chuû nghóa (TBCN). Ñoàng thôøi Myõ cuõng trôû thaønh cöôøng quoác soá 1 veà quaân söï. Caùc nöôùc tö baûn chaâu AÂu vaø Nhaät Baûn ñaõ phaûi döïa vaøo söï giuùp ñôõ cuûa Myõ ñeå phuïc hoài neàn kinh teá kieät queä cuûa mình. Ñaây chính laø cô hoäi toát nhaát ñeå Myõ vöôn leân naém quyeàn laõnh ñaïo theá giôùi TBCN. Treân thöïc teá, Myõ ñaõ thoâng qua “vieän trôï” kinh teá buoäc caùc nöôùc tö baûn phaûi chaáp nhaän nhöõng ñieàu kieän cuûa Myõ, chòu söï khoáng cheá cuûa Myõ veà chính trò, noùi caùch khaùc laø phaûi tuaân theo nhöõng chieán löôïc vaø chính saùch maø Myõ ñònh ra. Ñeán giöõa thaäp nieân 50, Myõ ñaõ xaùc laäp ñöôïc vai troø laõnh ñaïo Taây AÂu vaø Nhaät Baûn. Tuy nhieân, söï “chaáp thuaän” cuûa caùc nöôùc naøy cuõng chæ laø taïm thôøi, cuoäc ñaáu tranh choáng laïi söï khoáng cheá cuûa Myõ taát yeáu seõ dieãn ra [128, tr.10-11]. Vaøo giai ñoaïn cuoái cuûa chieán tranh theá giôùi thöù hai, Myõ ñaõ nhìn nhaän Lieân Xoâ nhö moät löïc löôïng chính coù khaû naêng lôùn nhaát, coù theå caûn trôû giaác moäng baù chuû theá giôùi cuûa mình. Khi thaát baïi cuûa phe Truïc trôû neân taát yeáu, cuõng laø luùc Myõ baét ñaàu thi haønh chính saùch nhaèm kìm cheá Lieân Xoâ. Sau khi chieán tranh keát thuùc, chính saùch naøy ngaøy caøng trôû neân kieân quyeát, theo chieàu höôùng ñoái ñaàu, daãn ñeán söï tan raõ cuûa lieân minh Xoâ - Myõ. Cuøng luùc ñoù, caùc nöôùc tö baûn ñeá quoác laïi phaûi ñoái phoù vôùi phong traøo giaûi phoùng daân toäc ñang phaùt trieån maïnh meõ ôû caùc thuoäc ñòa cuõ vaø phong traøo ñaáu tranh ñoøi quyeàn daân chuû, daân sinh cuûa giai caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao ñoäng ôû chính quoác, caøng laøm cho tình hình chính trò ôû moät soá nöôùc khoâng oån ñònh. Ñeå xoa dòu nhöõng maâu thuaãn noäi boä, giai caáp tö baûn thoáng trò ôû caùc nöôùc phöông Taây tìm caùch chæa muõi nhoïn ñaáu tranh cuûa nhaân daân ra beân ngoaøi, cho raèng CNXH maø thaønh trì laø Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc XHCN khaùc laø nguoàn goác daãn ñeán caùc cuoäc khuûng hoaûng ôû caùc nöôùc tö baûn vaø heä thoáng thuoäc ñòa. Do ñoù moät cuoäc chieán tranh – 20 coøn goïi laø “Chieán tranh laïnh” nhaèm khuaát phuïc Lieân Xoâ vaø caùc löïc löôïng XHCN ñaõ buøng noå vaø ngaøy caøng lan roäng treân qui moâ toaøn caàu. Chieán tranh laïnh laø cuoäc ñoái ñaàu giöõa moät beân laø caùc löïc löôïng ñeá quoác do Myõ caàm ñaàu vaø beân coøn laïi laø caùc löïc löôïng tieán boä, yeâu chuoäng hoøa bình do Lieân Xoâ laø truï coät, treân taát caû caùc lónh vöïc kinh teá, chính trò, tö töôûng, ngoaïi giao, vaên hoùa, chaïy ñua vuõ trang… ngoaïi tröø ñoái ñaàu tröïc tieáp baèng quaân söï. Cuoäc chieán tranh trong hoøa bình naøy ñaõ keùo daøi hôn boán thaäp kyû vaø taùc ñoäng raát lôùn ñeán chieàu höôùng phaùt trieån cuûa caùc moái quan heä quoác teá [176, tr.17]. Ñoâng Nam AÙ laø moät trong nhöõng khu vöïc caên g thaúng nhaát trong thôøi kì chieán tranh laïnh. Ngay sau khi Hieäp ñònh Geneøve veà Ñoâng Döông ñöôïc kyù keát (7-1954), caùc nöôùc ñeá quoác ñöùng ñaàu laø Myõ ñaõ nghó ngay ñeán nhöõng bieän phaùp ñoái phoù vôùi phong traøo giaûi phoùng daân toäc vaø caùc nöôùc XHCN ngaøy caøng lôùn maïnh ôû chaâu AÙ. Chính vì theá, thaùng 9-1954, Myõ ñaõ loâi keùo ñöôïc 7 nöôùc (Anh, Phaùp, OÂxtraâylia, Niu Dilaân, Philippin, Thaùi Lan vaø Pakixtan) laäp ra khoái “Lieân minh quaân söï Ñoâng Nam AÙ” (Southeast Asia Treaty Organization - SEATO)(*). “Thöïc chaát ñaây laø moät lieân minh quaân söï, trong ñoù caùc nöôùc tham gia cam keát phoái hôïp haønh ñoäng ñeå choáng laïi phong traøo giaûi phoùng daân toäc ôû khu vöïc naøy”[128, tr.82]. Khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, SEATO thaønh laäp döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Myõ nhaèm choáng laïi phong traøo giaûi phoùng daân toäc ôû chaâu AÙ, tröôùc heát laø ôû Vieät Nam vaø Trung Quoác. Lieân minh ñoù cuõng laø moät boä phaän trong heä thoáng bao vaây caùc nöôùc XHCN baèng nhöõng caên cöù quaân söï, naèm trong chieán löôïc toaøn caàu phaûn caùch maïng cuûa Myõ. Trong khi ñoù khu vöïc Myõ Latinh töø laâu ñöôïc coi laø “saân sau” cuûa Myõ. Töø sau chieán tranh theá giôùi thöù hai, Myõ cuûng coá aûnh höôûng ôû khu vöïc naøy baèng caùch taêng cöôøng ñaàu tö tröïc tieáp vaø thu ñöôïc nhöõng khoaûn lôïi nhuaän raát lôùn. Veà maët chính trò, Myõ khoáng cheá Myõ Latinh baèng caùc Hieäp öôùc kyù keát giöõa caùc nöôùc chaâu Myõ nhö: Hieäp öôùc Chapultepec (Meâhicoâ) naêm 1945, Hieäp öôùc Rio de Janeiro (Brazil) naêm 1947, Hieäp öôùc Bogota (Coâloâmbia) naêm 1948 vaø Hieán chöông Toå chöùc caùc nöôùc (*) Coù saùch dòch laø “Toå chöùc Hieäp öôùc Ñoâng Nam AÙ”.