Tài liệu Lịch sử đảng cộng sản việt nam tập 1 (nxb chính trị 2008) trịnh nhu, 1032 trang

HäC VIÖN CHÝNH TRÞ QUèC GIA Hå CHÝ MINH vIÖN LÞCH Sö §¶NG CHñ BI£N: gs,ts. tRÞNH nHU LÞch sö ®¶ng céng s¶n viÖt nam TËp I (1930-1954) 7618 27/01/2010 Hµ Néi - 2008 Ban chñ nhiÖm ®Ò tµi - GS,TS TrÞnh Nhu Chñ nhiÖm ®Ò tµi , chñ biªn - PGS,TS NguyÔn Träng Phóc Phã chñ nhiÖm ®Ò tµi - PGS,TS NguyÔn QuÝ Phã chñ nhiÖm ®Ò tµi Th− ký khoa häc - Ths TrÇn ThÞ BÝch H¶i TËp thÓ t¸c gi¶ Ch−¬ng I : Ch−¬ng II : Ch−¬ng III : Ch−¬ng IV : Ch−¬ng V : Ch−¬ng VI : Ch−¬ng VII : Ch−¬ng VIII : Ch−¬ng IX : - GS,TS TrÞnh Nhu - TS Khæng §øc Thiªm - Ths TrÇn ThÞ BÝch H¶i - Ths NguyÔn B×nh - PGS,TS TrÇn ThÞ Thu H−¬ng - TS Hå ThÞ Tè L−¬ng - Ths. §inh ChÕ - PGS,TS Tr×nh M−u - Ths TrÇn ThÞ BÝch H¶i - TS TrÞnh ThÞ Hång H¹nh - PGS,TS NguyÔn Quý - TS TrÇn Träng Th¬ - GS,TS TrÞnh Nhu - TS TrÇn Träng Th¬ - PGS,TS NguyÔn Träng Phóc -TS Hoµng Kim Thanh - CN Vò Nhai - PGS,TS NguyÔn Träng Phóc - Ths T¹ §×nh §ång - Ths D−¬ng Minh HuÖ - PGS,TS Vò Quang HiÓn - PGS,TS NguyÔn Quý - TS NguyÔn Quèc B¶o - Ths NguyÔn Kim Vü Ch−¬ng KÕt luËn : - GS,TS TrÞnh Nhu Tu chØnh b¶n th¶o : - GS,TS TrÞnh Nhu - Ths NguyÔn B×nh - Ths T¹ §×nh §ång - §¹i t¸,PGS,TS NguyÔn M¹nh Hµ - Ths TrÇn ThÞ BÝch H¶i - TS TrÞnh ThÞ Hång H¹nh - PGS,TS Vò Quang HiÓn - §¹i t¸,PGS,TS Hå Khang - TS TrÇn Träng Th¬ Môc lôc Ch−¬ng I: NguyÔn ¸i Quèc x¸c ®Þnh con ®−êng c¸ch m¹ng cña d©n téc ViÖt Nam vµ thµnh lËp §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam 1 I. ViÖt Nam bÞ thùc d©n Ph¸p x©m l−îc, biÕn thµnh thuéc ®Þa. Sù ph¸t triÓn cña phong trµo yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX 1 II. Con ®−êng c¸ch m¹ng cña NguyÔn ¸i Quèc vµ qu¸ tr×nh chuÈn bÞ cña Ng−êi cho sù thµnh lËp §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. 29 III. Héi nghÞ thµnh lËp §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vµ C−¬ng lÜnh c¸ch m¹ng ®Çu tiªn cña §¶ng 82 Ch−¬ng II: §¶ng l·nh ®¹o phong trµo c¸ch m¹ng 1930-1931 93 I. X©y dùng hÖ thèng tæ chøc §¶ng, tæ chøc quÇn chóng; l·nh ®¹o cao trµo c¸ch m¹ng vµ X« ViÕt NghÖ TÜnh 93 II. Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng (10/1930). §¶ng l·nh ®¹o ®Êu tranh duy tr× phong trµo c¸ch m¹ng(10/1930 -12/1931) 137 Ch−¬ng III: §Êu tranh kh«i phôc hÖ thèng tæ chøc §¶ng vµ phong trµo c¸ch m¹ng, §¹i héi lÇn thø nhÊt cña §¶ng (1932-1935) 174 I. 174 §Êu tranh kh«i phôc hÖ thèng tæ chøc §¶ng vµ phong trµo c¸ch m¹ng (1/1932-12/1934). II. §¹i héi lÇn thø nhÊt cña §¶ng (27-3 ®Õn 31-3-1935) 232 III. Ho¹t ®éng cña ®oµn ®¹i biÓu §¶ng Céng s¶n §«ng D−¬ng t¹i §¹i héi lÇn thø VII Quèc tÕ Céng s¶n. 252 Ch−¬ng IV: §¶ng l·nh ®¹o cao trµo d©n chñ, chèng nguy c¬ ph¸t xÝt vµ chiÕn tranh(1936-1939) 267 I. Héi nghÞ c¸c ®ång chÝ l·nh ®¹o chñ chèt BCHTW§, BCHON ë ngoµi th¸ng 7-1936 vµ chñ tr−¬ng míi cña §¶ng. 267 II. Kh«i phôc tæ chøc §¶ng, l·nh ®¹o phong trµo ®Êu tranh ®ßi d©n sinh, d©n chñ chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ nguy c¬ chiÕn tranh (1936 - 3/1938) 288 III. Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung −¬ng th¸ng 3/1938 vµ cuéc ®Êu tranh t− t−ëng cña §¶ng(3/1938 - 9/1939). 317 Ch−¬ng V: Thay ®æi chiÕn l−îc, xóc tiÕn chuÈn bÞ khëi nghÜa vò trang (9/1939 - 2/1945) 355 I. Thay ®æi chiÕn l−îc, hoµn thiÖn ®−êng lèi gi¶i phãng d©n téc (91939--5-1941). 355 II. Xóc tiÕn chuÈn bÞ vµ ph¸t triÓn lùc l−îng mäi mÆt h−íng tíi môc tiªu khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn (5/1941-3/1945) 391 Ch−¬ng VI: L·nh ®¹o cao trµo kh¸ng NhËt cøu n−íc, tæng khëi nghÜa, thµnh lËp n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ (th¸ng 3 ®Õn th¸ng 9/1945) 460 I. Ph¸t ®éng vµ tæ chøc cao trµo kh¸ng NhËt, cøu n−íc 460 II. L·nh ®¹o Tæng khëi nghÜa th¾ng lîi, thµnh lËp n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ 501 III. ý nghÜa lÞch sö cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 542 Ch−¬ng VII: §¶ng l·nh ®¹o x©y dùng, b¶o vÖ chÝnh quyÒn d©n chñ nh©n d©n (9/1945-11/1946) 548 I. B−íc ®Çu x©y dùng chÕ ®é d©n chñ céng hoµ, chèng sù x©m l−îc vµ ph¸ ho¹i cña c¸c thÕ lùc thï ®Þch (9/1945 - 2/1946) 548 II. Hoµ ho·n víi thùc d©n Ph¸p, x©y dùng vµ ph¸t triÓn thùc lùc c¸ch m¹ng, chuÈn bÞ mäi mÆt cho cuéc kh¸ng chiÕn toµn quèc (3/194611/1946) 585 Ch−¬ng VIII : §¶ng ph¸t ®éng, triÓn khai cuéc kh¸ng chiÕn toµn quèc, toµn d©n, toµn diÖn, tiÕn tíi giµnh thÕ chñ ®éng chiÕn l−îc (12/1946 - 12/1950) 635 I. X¸c ®Þnh ®−êng lèi kh¸ng chiÕn, ph¸t ®éng kh¸ng chiÕn toµn quèc, ®¸nh b¹i chiÕn l−îc “®¸nh nhanh th¾ng nhanh” cña thùc d©n Ph¸p (12-1946 - cuèi 1947) 635 II. §Èy m¹nh chiÕn tranh du kÝch, ph¸t triÓn §¶ng, x©y dùng hËu ph−¬ng (1948) 680 III. N¾m thêi c¬, gÊp rót x©y dùng lùc l−îng ®Ó chuÈn bÞ tiÕn c«ng vµ ph¶n c«ng (1949 – 1950) 713 Ch−¬ng IX: §¶ng l·nh ®¹o ®−a cuéc kh¸ng chiÕn ®i ®Õn th¾ng lîi (1951-1954) 773 I. §¹i héi ®¹i biÓu lÇn thø II cña §¶ng(2/1951) 773 II. TiÕp tôc ph¸t triÓn thùc lùc kh¸ng chiÕn, gi÷ v÷ng quyÒn chñ ®éng tiÕn c«ng chiÕn l−îc (3/1951—5/1953) 793 III. L·nh ®¹o cuéc tiÕn c«ng chiÕn l−îc §«ng Xu©n 1953-1954, chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ vµ ®Êu tranh ngo¹i giao kÕt thóc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p x©m l−îc (5/1953—7/1954) 845 KÕt luËn 889 I. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ra ®êi ®¸p øng yªu cÇu giµnh ®éc lËp, tù do vµ ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam 889 II. §−êng lèi c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n cña §¶ng, s¶n phÈm vËn dông s¸ng t¹o vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c - Lªnin trong ®iÒu kiÖn cô thÓ ViÖt Nam 901 III. X©y dùng §¶ng v÷ng m¹nh vÒ tæ chøc vµ ®¹o ®øc c¸ch m¹ng, mét thµnh c«ng lín cña c«ng t¸c x©y dùng §¶ng 937 IV. Mét sè kinh nghiÖm ho¹t ®éng cña §¶ng 946 Phô lôc 968 Tµi liÖu tham kh¶o 1007 Ch−¬ng I NguyÔn ¸i Quèc x¸c ®Þnh con ®−êng c¸ch m¹ng cña d©n téc ViÖt Nam vµ Thµnh lËp §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam I. ViÖt nam bÞ thùc d©n ph¸p x©m l−îc, biÕn thµnh thuéc ®Þa. sù ph¸t triÓn cña phong trµo yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX I.1. Thùc d©n Ph¸p ®¸nh chiÕm ViÖt Nam vµ thiÕt lËp chÕ ®é thuéc ®Þa Nöa ®Çu thÕ kû XIX, tr−íc khi bÞ thùc d©n Ph¸p x©m l−îc, ViÖt Nam (lóc bÊy giê quèc hiÖu lµ §¹i Nam) lµ mét quèc gia ®éc lËp, thèng nhÊt. Kinh tÕ cña ®Êt n−íc chñ yÕu dùa vµo n«ng nghiÖp vµ chÞu sù chi phèi cña quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn; c«ng th−¬ng nghiÖp kh«ng cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn dï ViÖt Nam ®øng ë vÞ trÝ ®Çu mèi cña nhiÒu con ®−êng giao l−u quèc tÕ, cã thÓ thiÕt lËp c¸c quan hÖ th−¬ng m¹i, khoa häc, kü thuËt víi nhiÒu quèc gia ®Ó n©ng cao søc m¹nh d©n téc. Lµ cöa ngâ cña vïng Hoa Nam vµ bªn bê biÓn §«ng, ViÖt Nam cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt vÒ ®Þa chiÕn l−îc - ®Þa chÝnh trÞ trong khu vùc. H¬n 3700 km ®−êng biªn giíi trªn ®Êt liÒn víi c¸c n−íc l¸ng giÒng Trung Hoa, Lµo, Cao Miªn; trªn 3200 km bê biÓn cïng hµng lo¹t ®¶o vµ quÇn ®¶o v−¬n réng ra biÓn §«ng… ®· t¹o ra nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi vµ khã kh¨n, th¸ch thøc trong quan hÖ quèc tÕ. Sù ®a d¹ng vµ phong phó cña mét ®Êt n−íc mµ l·nh thæ cã tíi ba phÇn t− diÖn tÝch lµ nói ®åi cßn t¹o ra mét søc m¹nh kh¸c vÒ ®Þa kinh tÕ, víi ®Þa h×nh B¾c Kú trïng ®iÖp bëi d·y Hoµng Liªn S¬n nh« cao, xen kÏ nh÷ng m¹ch nói rÎ qu¹t vµ nh÷ng vïng ®åi nh− c¸nh cung che ch¾n ®ång b»ng s«ng Hång ph× nhiªu, cïng hµng tr¨m ®¶o lín ngoµi biÓn kh¬i, Trung Kú hïng vÜ bëi Tr−êng S¬n ®æ thµnh v¸ch ®øng n¬i ven biÓn hoÆc tr¶i dµi thµnh nh÷ng cao nguyªn bao la. Cßn Nam Kú lµ khu vùc ®ång b»ng non trÎ, chi chÝt m¹ng l−íi kªnh r¹ch. Nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ®Þa chÊt, ®Þa h×nh, ®Þa m¹o ®· khiÕn cho ViÖt 2 Nam trë thµnh n¬i tËp trung nhiÒu lo¹i má quý do chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña vËn ®éng t¹o s¬n cña ®¹i Trung sinh (nh÷ng bÓ than gÇy Qu¶ng Yªn - Hång Gai; c¸c má than mì Th¸i Nguyªn, Ninh B×nh, Hßa B×nh xen kÏ víi c¸c má s¾t cã tr÷ l−îng lín vµ thiÕc, ch×, kÏm, b¹c, vµng ë B¾c Kú vµ nam Tr−êng S¬n. Hµng ngµn s«ng suèi ®−îc ph©n bè ®Òu kh¾p ba miÒn B¾c - Trung - Nam vµ hÇu hÕt ph¸t nguyªn tõ trªn nói cao cho nhiÒu triÓn väng vÒ thñy ®iÖn. Hµng ngµy, hµng giê, s«ng ngßi vµ c¸c dßng biÓn, giã vµ thñy triÒu tiÕp tôc båi ®¾p c¸c b·i phï sa míi, c¸c cån ngÇm cho c¸c ®ång b»ng më réng, lan xa. Tõ thêi nguyªn thñy ®Õn thêi ®¹i Hïng V−¬ng - An D−¬ng V−¬ng, biÕt bao líp ng−êi ®· biÕn rõng rËm, ®Çm lÇy thµnh nh÷ng c¸nh ®ång ph× nhiªu b¸t ng¸t; tiÕn dÇn tõ nói vÒ vïng ven biÓn hoÆc ng−îc l¹i tõ biÓn lªn trung du ®åi nói, t¹o lËp nÒn v¨n hãa §«ng S¬n, v¨n hãa Sa Huúnh vµ v¨n ho¸ ãc Eo. Nh−ng còng tõ vµi ba thÕ kû tr−íc c«ng nguyªn, kÎ thï b¾t ®Çu nhßm ngã, kh«ng ngõng tiÕn hµnh nh÷ng cuéc x©m l−îc, thèng trÞ vµ thùc thi ©m m−u ®ång hãa. C¸c cuéc khëi nghÜa cña Hai Bµ Tr−ng chèng ¸ch ®« hé cña nhµ §«ng H¸n (40 - 43), Bµ TriÖu ®¸nh ®uæi qu©n Ng« (248), Lý BÝ lËt ®æ chÕ ®é quan l¹i cña nhµ L−¬ng dùng n−íc V¹n Xu©n (542 - 603), Lý Tù Tiªn - §inh KiÕn (687), Mai Thóc Loan (722) vµ c¸c cuéc vïng dËy cña Phïng H−ng (776 - 791), D−¬ng Thanh (819 - 820) ph¶n kh¸ng ¸ch thèng trÞ cña nhµ §−êng, d©n téc ViÖt Nam ®· kh¼ng ®Þnh truyÒn thèng yªu n−íc, s½n sµng x¶ th©n cho sù nghiÖp ®éc lËp, tù chñ. Víi sù quËt khëi cña Khóc Thõa Dô vµo n¨m 905 vµ sau ®ã lµ chiÕn th¾ng trªn s«ng B¹ch §»ng n¨m 938 do Ng« QuyÒn lËp nªn, ViÖt Nam chÊm døt hoµn toµn thêi kú mÊt n−íc kÐo dµi h¬n 1000 n¨m, më ®Çu thêi kú ®éc lËp vµ phôc h−ng cña kû nguyªn §¹i ViÖt. C¸c cuéc kh¸ng chiÕn chèng Tèng, Nguyªn, Minh, Thanh ®· t¹o nªn mét søc m¹nh v« biªn, biÕn lßng yªu n−íc thµnh chñ nghÜa yªu n−íc thiªng liªng ®Ó “mçi khi Tæ quèc bÞ x©m l¨ng th× tinh thÇn Êy l¹i s«i næi, nã kÕt thµnh mét lµn sãng v« cïng m¹nh mÏ to lín, nã l−ít qua mäi sù nguy hiÓm, khã kh¨n, nã nhÊn ch×m tÊt c¶ lò b¸n n−íc vµ lò c−íp n−íc”(1). Tõ n¨m 1802, nhµ NguyÔn cÇm quyÒn, b¾t tay vµo viÖc cñng cè sù thèng nhÊt quèc gia, tiÕn hµnh nhiÒu c¶i c¸ch hµnh chÝnh, më mang v¨n hãa1. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, Nxb CTQG, H, 2000, tËp 6, tr. 171. 3 gi¸o dôc, thùc hiÖn nhiÒu biÖn ph¸p tÝch cùc vÒ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, nh−ng l¹i tá ra bÊt lùc trong viÖc ®−a ®Êt n−íc tiÕn lªn, rêi xa søc m¹nh truyÒn thèng cña d©n téc; thi hµnh chÝnh s¸ch bÕ quan táa c¶ng; tõ chèi tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n minh c«ng nghiÖp cña c¸c n−íc t− b¶n. Thiªn nhiªn phong phó vµ vÞ trÝ xung yÕu cña ViÖt Nam ®· lµm cho nhiÒu quèc gia lín thÌm muèn x©m chiÕm tõ rÊt sím. Dùa vµo sù qu¸ t¶ trong chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña triÒu ®×nh, ChÝnh phñ Ph¸p sai Phã ®« ®èc R. Gi¬nuyi (Rigault de Genouilly) ®em 13 tµu chiÕn, 2500 qu©n cã sù phèi hîp cña 450 qu©n T©y Ban Nha vµ mét tµu chiÕn, ngµy 1-9-1858 næ sóng vµo hÖ thèng ®ån lòy t¹i cöa biÓn §µ N½ng, më ®Çu cuéc x©m l−îc ViÖt Nam. Tíi n¨m 1867, chóng hoµn thµnh viÖc chiÕm Nam Kú vµ biÕn vïng nµy thµnh thuéc ®Þa. Thùc d©n Ph¸p thi hµnh chÝnh s¸ch bãc lét søc ng−êi, søc cña, nhÊt lµ v¬ vÐt thãc g¹o ®Ó xuÊt khÈu. G. §uypuy (Jean Dupuis) ngang ng−îc v−ît s«ng Hång, më ®Çu cho cuéc x©m l−îc B¾c Kú lÇn thø nhÊt (1873). Tù §øc vµ nhiÒu triÒu thÇn ng¶ theo ph¸i chñ hßa, ký tiÕp HiÖp −íc Gi¸p TuÊt (1874) thõa nhËn sù cai trÞ cña thùc d©n Ph¸p ë Nam Kú; më cöa biÓn ThÞ N¹i (Quy Nh¬n), Ninh H¶i (H¶i Phßng) vµ s«ng Hång; cét chÆt thªm vÒ ngo¹i giao ®èi víi ng−êi Ph¸p; t¨ng quyÒn h¹n cho Gi¸o héi. Th¸ng 7-1883, ChÝnh phñ Ph¸p buéc triÒu ®×nh HuÕ ph¶i ký HiÖp −íc H¸cm¨ng (Harmand), vµ gÇn mét n¨m sau ®ã lµ HiÖp −íc Pat¬nèt (Paten«tre), biÕn ViÖt Nam thµnh thuéc ®Þa cña hä. Sau khi c«ng cuéc b×nh ®Þnh ViÖt Nam c¨n b¶n hoµn thµnh, mét ChÝnh phñ chung cho Liªn bang §«ng D−¬ng ra ®êi víi bé m¸y cai trÞ hµnh chÝnh riªng cho tõng xø. Nhµ cÇm quyÒn Ph¸p ®· thiÕt lËp hÖ thèng thuÕ khãa míi, tËp trung më mang giao th«ng thñy bé, ®Èy m¹nh s¶n xuÊt vµ th−¬ng m¹i, cñng cè lùc l−îng qu©n sù, hoµn thµnh b×nh ®Þnh B¾c Kú, khuÕch tr−¬ng ¶nh h−ëng vµ quyÒn lîi cña n−íc Ph¸p ë ViÔn §«ng. Cïng víi viÖc ®Æt ¸ch thèng trÞ, ng−êi Ph¸p ®· hèi h¶ b¾t tay vµo Cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt (1897-1914), thiÕt lËp nÒn tµi chÝnh - ng©n hµng, x©y dùng hÖ thèng thiÕt bÞ kinh tÕ, t¨ng c−êng khai th¸c tµi nguyªn, ®Çu 4 t− vµo c«ng nghiÖp nhÑ vµ c¬ khÝ söa ch÷a, chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt ®Ó lËp ®ån ®iÒn vµ ®éc quyÒn xuÊt khÈu, ngo¹i th−¬ng. Tõ mét c¬ së ë Sµi Gßn, Ng©n hµng §«ng D−¬ng lÇn l−ît cã chi nh¸nh t¹i H¶i Phßng, Hµ Néi, §µ N½ng; toµn quyÒn trong viÖc ph¸t hµnh ®ång b¹c §«ng D−¬ng; cã vèn lªn tíi 72 triÖu fr¨ng vµo n¨m 1920. ChÕ ®é thuÕ khãa võa chÆt chÏ võa kh¾t khe gåm cã ThuÕ trùc thu (®inh, ®iÒn thæ), ThuÕ gi¸n thu (thuÕ quan, tr−íc b¹, ®éng s¶n lîi tøc, má, tiªu thô)- trong ®ã 3 lo¹i thuÕ gi¸n thu ®éc quyÒn (r−îu, muèi, thuèc phiÖn) ®¹t tíi 70% cho ng©n s¸ch toµn §«ng D−¬ng. ViÖc ®Çu t− vµo giao th«ng vËn t¶i ®· ®em l¹i hiÖu qu¶: hÖ thèng ®−êng s¾t xuyªn ViÖt vµ H¶i Phßng - V©n Nam, hµng v¹n c©y sè ®−êng bé vµ ®−êng d©y ®iÖn tho¹i, hµng tr¨m cÇu lín nhá. §−êng thñy lín m¹nh kh«ng ngõng. NhiÒu c¶ng lín ®−îc x©y dùng ë H¶i Phßng, Cam Ranh, §µ N½ng. Tíi n¨m 1906, ®· cã trªn 200 nhµ m¸y, xÝ nghiÖp thuéc C«ng ty b«ng v¶i B¾c Kú, C«ng ty ®iÖn n−íc §«ng D−¬ng, C«ng ty nhµ m¸y r−îu §«ng D−¬ng, C«ng ty rõng vµ diªm §«ng D−¬ng, C«ng ty kinh doanh xay g¹o B¾c Kú, C«ng ty nhµ m¸y giÊy… L−îng khai th¸c than trung b×nh mçi n¨m t¨ng 20 ngµn tÊn, tËp trung chñ yÕu vµo C«ng ty than B¾c Kú, C«ng ty than PhÊn MÔ, C«ng ty than Tuyªn Quang, C«ng ty than KÕ Bµo. Tu©n thñ nguyªn t¾c mét quèc gia ch©u ¢u muèn gi÷ v÷ng nÒn ®« hé vµ uy danh cña nã ë mét xø thuéc ®Þa ®«ng d©n th× nã cÇn trë thµnh vµ gi÷ m·i vai trß chñ nh©n «ng cña mét quèc gia n«ng nghiÖp, nhµ ®−¬ng quyÒn Ph¸p ®· t×m mäi c¸ch më réng diÖn tÝch trång trät, kinh doanh ®ån ®iÒn, xuÊt khÈu lóa g¹o mµ Nam Kú lµ vïng träng ®iÓm vµ hai thÞ tr−êng tiªu thô chÝnh lµ Trung Quèc vµ H−¬ng C¶ng. Ph−¬ng thøc khai th¸c kiÓu thùc d©n, t− b¶n chñ nghÜa kÕt hîp víi lèi bãc lét phong kiÕn lµm cho nÒn kinh tÕ ViÖt Nam - nhÊt lµ c«ng nghiÖp phô thuéc hÇu nh− hoµn toµn vµo Ph¸p. T− b¶n ®Çu t− vµo ViÖt Nam chñ yÕu lµ cña Ph¸p ®Ó thóc ®Èy s¶n xuÊt vµ th−¬ng m¹i cña thuéc ®Þa b»ng viÖc ph¸t triÓn c«ng cuéc thùc d©n cña ng−êi Ph¸p vµ lao ®éng cña ng−êi b¶n xø. Sau khi cuéc chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt kÕt thóc, thùc d©n Ph¸p tiÕn hµnh cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø hai. C¸c c«ng ty t− b¶n t¨ng c−êng ®Çu 5 t− vµo c¸c c¬ së kinh tÕ cò theo h−íng gi¶m dÇn ®Çu t− vµo c¸c ngµnh c«ng nghiÖp, t¨ng ®Çu t− cho n«ng nghiÖp nh− b¶ng liÖt kª d−íi ®©y1. Thêi ®iÓm 1868 - 1902 (%) 1903 - 1918 (%) 1924 – 1930 Ngµnh (%) TriÖu fr N«ng nghiÖp vµ khai th¸c rõng 10 11 31,4 900,2 Má vµ c«ng nghiÖp 57 74 32,0 915,6 Th−¬ng m¹i, giao th«ng vËn t¶i 33 15 36,6 422,5 Mét trong nh÷ng thuéc tÝnh c¨n b¶n cña chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p lµ chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt ë thuéc ®Þa ®Ó lËp c¸c doanh nghiÖp n«ng nghiÖp – tøc lµ ®ån ®iÒn. DiÖn tÝch ®ån ®iÒn (ha) DiÖn tÝch trång lóa (ha) DiÖn tÝch trång chÌ (ha) DiÖn tÝch trång cµ phª (ha) B¾c Kú 134.400 30.000 200 4.150 Trung Kú 168.400 2.500 3.500 5.900 1.847 13.784 Nam Kú 606.500 253.400 650 97.804 351.854 Céng 909.300 285.900 10.700 99.651 399.988 Xø 3.700 DiÖn tÝch trång cao su (ha) Tæng diÖn tÝch trång trät (ha) 34.350 NÕu tr−íc n¨m 1890 míi cã 10.890 ha ruéng ®Êt ë ViÖt Nam bÞ t−íc ®o¹t (Nam Kú 4346 ha, Trung Kú 3484 ha, B¾c Kú 3068 ha) th× tõ 1890-1900 ®· t¨ng lªn 301.076 ha (Nam Kú 78.274 ha, Trung Kú 25.033 ha, B¾c Kú 197.769 ha). Sau n¨m 1920, do nhu cÇu cña thÞ tr−êng, t− b¶n Ph¸p ®Çu t− vµo c¸c ®ån ®iÒn cao su hµng tr¨m triÖu fr¨ng (riªng hai n¨m 1927-1928 lµ 600 triÖu). §Õn n¨m 1929, ®· cã 10.000 tÊn mñ cao su ®−îc xuÊt khÈu d−íi sù ®iÒu hµnh cña C«ng ty §Êt ®á, C«ng ty C©y trång nhiÖt ®íi, C«ng ty Michelin. C¸c ngµnh trång trät vµ kinh tÕ n«ng nghiÖp ®−îc t¨ng c−êng ®Çu t−, tõ 52 triÖu fr¨ng n¨m 1924 t¨ng lªn 400 triÖu fr¨ng n¨m 1927. NhiÒu c«ng tr×nh 1 J. Amªphin: Sù hiÖn diÖn tµi chÝnh vµ kinh tÕ cña Ph¸p ë §«ng D−¬ng (1858-1939). Héi SHVN xb. H 1994, tr.63. 6 thñy lîi lín ®−îc x©y dùng ë B¾c Kú (CÇu S¬n, S«ng CÇu, S«ng NhuÖ, §Ëp §¸y) vµ Trung Kú (B¸i Th−îng, §ång C¹m, §« L−¬ng) b¾t ®Çu ph¸t huy hiÖu qu¶. C¬ cÊu gièng c©y trång phong phó h¬n víi c¸c gièng lóa nhËp tõ Xiªm (Th¸i Lan), Nam D−¬ng (In®«nªxia), Ên §é; gièng cam quýt B¾c Phi vµ §Þa Trung H¶i; gièng khoai t©y vµ nhiÒu lo¹i rau tõ Ph¸p. Mét sè ®ån ®iÒn sö dông m¸y ®éng c¬ h¬i n−íc, m¸y kÐo. Nam Kú vµ B¾c Kú trë thµnh 2 trung t©m n«ng nghiÖp quan träng nhê ®ång b»ng 2 s«ng lín réng tíi 3.438.160 ha (B¾c Kú 1.180.000 ha, Nam Kú 2.258.160 ha). Nam Kú trë thµnh ®Þa bµn n«ng nghiÖp lý t−ëng nhê diÖn tÝch ®Êt ®ai canh t¸c gÊp 2-3 lÇn B¾c Kú vµ Trung Kú; l¹i b»ng ph¼ng, mµu mì, th−êng xuyªn ®−îc båi ®¾p. Tèc ®é ph¸t triÓn n«ng nghiÖp ë ®©y hµng n¨m gia t¨ng 8,5%, møc xuÊt khÈu thãc g¹o lín (1919-1923 ®¹t møc 1,331 triÖu tÊn/n¨m; n¨m 1923 ®¹t 1,700 triÖu tÊn/n¨m), gãp phÇn ®−a ViÖt Nam lªn hµng thø 2 sau M· Lai. §èi víi lÜnh vùc c«ng nghiÖp vµ khai th¸c má, trong thêi gian tõ 19241929, sè t− b¶n ®Çu t− tuy tíi 3-4 tû fr¨ng vµng nh−ng Ýt chó ý ®Õn viÖc trang bÞ m¸y mãc vµ thiÕt bÞ hiÖn ®¹i mµ l¹i ®Ó t©m ®Õn viÖc gia t¨ng bãc lét lao ®éng sèng h¬n lµ lao ®éng qu¸ khø, l¹m dông ph−¬ng thøc nhÆt nh¹nh, chiÕm ®o¹t ®¬n thuÇn n«ng s¶n vµ s¶n phÈm tù nhiªn. C¸c c«ng ty v« danh thµnh lËp nhiÒu h¬n tr−íc. C¸c c«ng ty cò còng ®−îc t¨ng thªm cæ phÇn. Së dÜ thùc d©n Ph¸p bá nhiÒu t− b¶n vµo ngµnh khai th¸c má v× muèn v¬ vÐt vµ bßn rót cµng nhiÒu cµng tèt nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp chÝnh quèc hoÆc trùc tiÕp xuÊt khÈu thu lîi nhuËn. Mét vµi c¬ së chÕ biÕn quÆng hoÆc ®óc kim lo¹i ®Æt ë Cao B»ng, Qu¶ng Yªn, H¶i Phßng, Sµi Gßn chØ ®¹t tíi tr×nh ®é s¬ chÕ hoÆc cã s¶n phÈm ®−îc dïng cho viÖc chÕ t¸c mét sè bé phËn m¸y tµu, vá xe. Ngoµi mét sè má khai th¸c míi (cr«m Cæ §Þnh - Thanh Hãa, than non Cao B»ng) mét sè má cò ®−îc khai th¸c l¹i (than Yªn B¸i, than §ång Giao Ninh B×nh). Do ®−îc ®Çu t− nhiÒu nhÊt nªn ngµnh khai th¸c than s¶n l−îng t¨ng lªn kh«ng ngõng: 1,486 triÖu tÊn (1927); 1,968 triÖu tÊn (1928); 1,972 triÖu tÊn (1929). Ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn nhê tËn dông nh÷ng tµi nguyªn cã s½n (kho¸ng s¶n, n«ng phÈm), kh«ng ph¶i c¹nh tranh víi chÝnh quèc, cã kh¶ n¨ng 7 tiªu thô ë thÞ tr−êng ViÔn §«ng nªn ®−îc chó träng. Nhµ m¸y xi m¨ng H¶i Phßng kh«ng chØ cã t− b¶n lªn tíi 24 triÖu fr¨ng (1930) mµ cßn kiÓm so¸t thªm C«ng ty xi m¨ng ®óc Laph¸cgi¬. C«ng ty b«ng v¶i B¾c Kú t¨ng vèn ®Çu t−, më réng thªm Nhµ m¸y sîi Nam §Þnh. Hai C«ng ty ®−êng T©y Ninh vµ r−îu CÇn Th¬, C«ng ty d©n sù nghiªn cøu vÒ ®−êng Trung Kú lÇn l−ît ra ®êi. C«ng ty nhµ m¸y r−îu §«ng D−¬ng ®−îc Ng©n hµng §«ng D−¬ng chung cæ phÇn, b¶n th©n còng lµ cæ ®«ng cña nhiÒu c«ng ty kh¸c, cã t− b¶n vµo lo¹i nhÊt ë ViÖt Nam. Cã tíi 30 nhµ m¸y xay lín xung quanh Sµi Gßn - Chî Lín. C«ng ty nhµ m¸y giÊy §«ng D−¬ng cã c¬ së ®Æt t¹i ViÖt Tr× vµ §¸p CÇu. C«ng ty §«ng D−¬ng rõng vµ diªm më nhµ m¸y ë BÕn Thñy, Hµm Rång, Hµ Néi. Ngoµi ra cßn cã C«ng ty v« danh x©y dùng c¬ khÝ, C«ng ty xÝch §«ng D−¬ng, C«ng ty thñy tinh ViÔn §«ng vµ mét sè doanh nghiÖp söa ch÷a «t« (S¸cna, Xitr«en, Han - Nam Kú; Stai, Avia, Xtar¬ - B¾c Kú). Ngµnh giao th«ng vËn t¶i t¨ng c−êng gäi thªm vèn ®Çu t− vµ trang bÞ kü thuËt. N¨m 1922, nhµ cÇm quyÒn Ph¸p cho phÐp ph¸t hµnh 6 triÖu tiÒn c«ng tr¸i ®Ó gióp thóc ®Èy nhanh viÖc hoµn chØnh hÖ thèng ®−êng xe löa. C¶ng H¶i Phßng vµ Sµi Gßn t¨ng n¨ng lùc kho b·i, vËn chuyÓn, bèc xÕp; më thªm c¸c c¶ng míi ë CÈm Ph¶, Hång Gai, BÕn Thñy, §µ N½ng cïng nhiÒu bÕn tµu, ga xe löa. TÝnh ®Õn 1930, trªn l·nh thæ ViÖt Nam ®· cã 2.300 km ®−êng s¾t, 15.000 km ®−êng bé. Së Hµng kh«ng D©n sù ®−îc thµnh lËp. Ho¹t ®éng ngo¹i th−¬ng phÇn lín tËp trung vµo tay ng−êi Ph¸p vµ c¸c c«ng ty ®éc quyÒn, chñ yÕu xuÊt khÈu kho¸ng s¶n, n«ng s¶n vµ nhËp tõ Ph¸p vÒ hµng b«ng sîi vµ tiªu dïng (giÇy dÐp, r−îu, thuèc l¸, xe h¬i). Thùc d©n Ph¸p ngµy cµng can thiÖp s©u h¬n vµo t×nh h×nh x· héi vµ hÖ thèng lµng x· th«ng qua hµng lo¹t NghÞ ®Þnh vÒ c¶i l−¬ng h−¬ng chÝnh ë Nam Kú (1904, 1927), B¾c Kú (1921, 1927) nh»m viªn chøc hãa vµ t©n häc ho¸ tÇng líp kú hµo, chøc dÞch. Mét vµi c¶i c¸ch nh»m níi réng sè l−îng tuyÓn dông quan l¹i vµo c¸c c¬ quan hµnh chÝnh (1921) ®−îc ban hµnh, ban ph¸t mét vµi chøc vô cho ng−êi b¶n xø ngang víi ng−êi Ph¸p (1926). C¸c lo¹i thuÕ trùc thu vµ gi¸n thu ®Òu gia t¨ng. Møc thuÕ th©n ®ãng theo lèi ph©n h¹ng tr−íc ®©y ë B¾c Kú, Trung Kú bÞ b·i bá, thay thÕ b»ng c¸ch ®ãng ®ång h¹ng 2$50 cßn ë Nam Kú tõ 5$58 lªn 7$50. 8 Nhµ cÇm quyÒn Ph¸p bãp nghÑt quyÒn tù do ng«n luËn; chØ cã nh÷ng s¸ch b¸o tuyªn truyÒn cho v¨n hãa ¢u T©y, chÝnh s¸ch hîp t¸c vµ chñ tr−¬ng Ph¸p - ViÖt ®Ò huÒ. ChÕ ®é hiÖn hµnh cña thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam trë thµnh “chÕ ®é ®éc tµi chuyªn chÕ nhÊt, nã v« cïng kh¶ è vµ khñng khiÕp h¬n c¶ chÕ ®é chuyªn chÕ cña nhµ n−íc qu©n chñ ch©u ¸ ®êi x−a”1 vµ nã ®ang t×m c¸ch “duy tr× m·i m·i d©n b¶n xø trong t×nh tr¹ng hÌn yÕu c¶ vÒ thÓ lùc lÉn trÝ tuÖ ®Ó chÆn ®øng mäi mong muèn ®−îc sèng tù do vµ ®éc lËp”2. ChÝnh chÕ ®é Êy t¹o ra sù ph©n hãa giai cÊp ë ViÖt Nam tuy diÔn ra m¹nh mÏ nh−ng thiÕu triÖt ®Ó, t¹o ra mét x· héi thuéc ®Þa - nöa phong kiÕn ë ViÖt Nam. HÖ qu¶ do c¸c cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lµ ®· s¶n sinh ra giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam tõ ®Çu chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. Nh÷ng ng−êi v« s¶n c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i nµy xuÊt th©n tõ n«ng d©n cßn nhiÒu g¾n bã víi ®ång ruéng. Hä hÇu nh− chØ cã hai bµn tay tr¾ng v× bÞ t−íc ®o¹t hÕt t− liÖu s¶n xuÊt, ph¶i tù t×m ®Õn hÇm má vµ xÝ nghiÖp ®Ó t×m kiÕm c«ng ¨n, viÖc lµm. Mét sè kh¸c bÞ c−ìng bøc ®i lµm phu trªn c¸c c«ng tr−êng ®−êng s¾t, ®−êng bé hoÆc x©y dùng c«ng së. L¹i cã mét ®éi ngò c«ng nh©n theo mïa xuÊt hiÖn ë c¸c hÇm má vµo dÞp th¸ng ba, ngµy t¸m. §Æc biÖt, khi ngµnh khai th¸c má ngµy cµng më réng quy m« th× sè thî ngµy thªm ®«ng ®¶o (1904: 4000 thî, 1908: 9000 thî, 1912: 12.000 thî, 1914: 15.000 thî). Ba nhµ m¸y dÖt ë Hµ Néi, Nam §Þnh, H¶i Phßng cã 1.800 c«ng nh©n (1910). Bèn nhµ m¸y r−îu t¹i Hµ Néi, Nam §Þnh, H¶i D−¬ng, Chî Lín cã 1.200 c«ng nh©n. C¸c nhµ m¸y xay x¸t quanh Sµi Gßn - Chî Lín cã 3.000 c«ng nh©n. C¸c ®ån ®iÒn trång cµ phª, chÌ, cao su sè l−îng c«ng nh©n còng ®¸ng kÓ. Theo c¸c t¸c gi¶ c«ng tr×nh §«ng D−¬ng thuéc Ph¸p th× vµo n¨m 1906 sè c«ng nh©n th−êng xuyªn lµm viÖc trong 200 xÝ nghiÖp cña t− b¶n Ph¸p ë §«ng D−¬ng lµ 55.000 ng−êi3. Hä chÝnh lµ cèt lâi ®Çu tiªn cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam - trong ®ã nhiÒu ng−êi cã tay nghÒ cao ®−îc ®µo t¹o tõ c¸c tr−êng kü nghÖ thùc hµnh (Nam Kú 900/25.000; Trung Kú 100/4500, B¾c Kú 800/20.000 c«ng nh©n). 1 Phan V¨n Tr−êng. Bµi ®¨ng trªn tê La Cloche FªlÐe, sè 36 (21.1.1926). Phan V¨n Tr−êng: Une histoire des conspiratueurs annamites µ Paris ou la vÐritÐ sur l’Indochine (Mét thiªn lÞch sö vÒ nh÷ng ng−êi An Nam m−u lo¹n ë Pari hay sù thËt vÒ §«ng D−¬ng). Sµi Gßn 1928, tr.62. 3 . H. Russier vµ H.BrÐnier: L’ Indochine francaise. Pari ,1911. 2 9 Nh− vËy, ®Õn tr−íc cuéc chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, c¶ 3 xø ®Òu cã nhiÒu c«ng nh©n c«ng nghiÖp tËp trung, giµu tinh thÇn ®oµn kÕt ®Êu tranh chèng ¸p bøc x· héi. Do cßn non trÎ, giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam vÉn cßn ph¶i hßa vµo c¸c phong trµo d©n téc (V−¬ng Quèc ChÝnh tËp kÝch vµo Hµ Néi n¨m 1898, vô Hµ thµnh ®Çu ®éc n¨m 1908). NhiÒu cuéc ®Êu tranh tù ph¸t tõ l·n c«ng bá viÖc ®Õn b·i c«ng - h×nh thøc ®Êu tranh kinh tÕ, chÝnh trÞ quan träng nhÊt cña c«ng nh©n ViÖt Nam xuÊt hiÖn ngµy mét nhiÒu, ®¸ng kÓ h¬n c¶ lµ: Cuèi n¨m 1892, ®Çu n¨m 1893 c«ng nh©n vïng má Qu¶ng Yªn phèi hîp víi nghÜa qu©n do L·nh Pha l·nh ®¹o dù ®Þnh chiÕm l¹i vïng §«ng TriÒu. N¨m 1895, thñy thñ ViÖt Nam phèi hîp víi thñy thñ Ph¸p lµm viÖc trªn tµu Xanh Lui (Saint Louis) ®Êu tranh ®ßi t¨ng l−¬ng khi tµu cËp bÕn H¶i Phßng. N¨m 1898, c«ng nh©n má than khu C¸i Dµi, KÕ Bµo ®×nh c«ng, kÐo ®Õn v¨n phßng chñ má D¬phe (De faix) ®Êu tranh. N¨m 1900, c«ng nh©n má ®¸ ¤n L©u (H¶i D−¬ng) b·i c«ng vµ biÓu t×nh. N¨m 1903, n÷ c«ng nh©n nhµ sµng Cöa ¤ng t¾t m¸y, ®×nh c«ng ®ßi bän chñ ph¶i cøu ch÷a cho mét n÷ c«ng nh©n bÞ s¶y thai. N¨m 1904, c«ng nh©n lµm trªn c«ng tr−êng xe löa Lµo Cai kiÖn nh©n viªn c«ng tr−êng v« cí ®uæi c«ng nh©n ra khái l¸n tr¹i. N¨m 1905, c«ng nh©n lµm trªn c«ng tr−êng xe löa Phó Yªn b¸c bá viÖc vÒ quª ®Ó ph¶n ®èi bän chñ. N¨m 1906, c«ng nh©n míi tuyÓn ë má Hµ Tu ®×nh c«ng ®ßi tr¶ tiÒn t¹m øng ®i ®−êng. N¨m 1908, c«ng nh©n má thiÕc TÜnh Tóc ®×nh c«ng ph¶n ®èi chñ má tr¶ l−¬ng chËm N¨m 1909, n÷ c«ng nh©n nhµ m¸y chai Nam §Þnh bá viÖc ph¶n ®èi bän chñ kh¸m xÐt n÷ c«ng nh©n; h¬n 200 c«ng nh©n viªn chøc h·ng L'UCI (Liªn hiÖp Th−¬ng m¹i §«ng D−¬ng) b·i c«ng, cã nhiÒu dÊu hiÖu cña mét cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ; c«ng nh©n lµm ®−êng Hµ Tu - CÈm Ph¶ ®èt l¸n, ®èt dông cô, ®ßi t¨ng l−¬ng. 10 N¨m 1912, c«ng nh©n Ba Son ®Êu tranh, kÕt hîp víi cuéc b·i khãa cña häc sinh tr−êng B¸ch nghÖ Sµi Gßn; c«ng nh©n lß nung xi m¨ng H¶i Phßng b·i c«ng. N¨m 1913, c«ng nh©n má thiÕc TÜnh Tóc bá viÖc vÒ quª. Víi sè l−îng ngµy mét ®«ng, sèng tËp trung vµ n¾m b¾t ®−îc kü thuËt hiÖn ®¹i t− b¶n chñ nghÜa, cã tinh thÇn ®oµn kÕt ®Êu tranh, ®Õn n¨m 1914, c«ng nh©n ViÖt Nam ®· cã ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó h×nh thµnh giai cÊp. ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt kÕt thóc, t− b¶n Ph¸p ®Çu t− vµo c«ng nghiÖp theo h−íng më réng vÒ quy m« vµ c−êng ®é ®èi víi c¸c xÝ nghiÖp, nhµ m¸y ®· cã tõ tr−íc; x©y dùng thªm c¸c xÝ nghiÖp vµ c«ng ty míi. Dï cßn thiÕu c©n ®èi vµ quÌ quÆt, ViÖt Nam ®· xuÊt hiÖn nÒn c«ng nghiÖp víi hai bé phËn: c«ng nghiÖp nÆng vµ c«ng nghiÖp nhÑ. Tr−íc hÕt, t− b¶n Ph¸p gia t¨ng tèc ®é ®Çu t− vµo khai th¸c má, lËp nhiÒu c«ng ty liªn doanh, t¨ng s¶n l−îng khai th¸c. C¸c ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ vµ c«ng nghiÖp chÕ biÕn ngoµi viÖc ®−îc n©ng cÊp, më réng quy m« vµ ®−îc x©y míi nhiÒu nªn sè l−îng t¨ng nhanh ë c¶ hai khu vùc doanh nghiÖp (t− b¶n Ph¸p, t− s¶n ViÖt Nam vµ n−íc ngoµi kh¸c). ChiÕm sè l−îng ®«ng ®¶o nhÊt lµ c«ng nh©n ®ån ®iÒn (36,8%), tËp trung nhiÒu ë cao nguyªn Trung Kú vµ phÝa t©y Nam Kú. C«ng nh©n má chiÕm tíi 24%, ®«ng ®¶o nhÊt ë Qu¶ng Yªn, Hång Gai. C«ng nh©n c¸c ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ, giao th«ng c«ng chÝnh vµ th−¬ng m¹i lµ 39,2%, hÇu hÕt ë Hµ Néi, H¶i Phßng, Nam §Þnh, Sµi Gßn, Chî Lín. T¹i khu vùc doanh nghiÖp cña t− b¶n Ph¸p, ®Õn cuèi n¨m 1929 cã 221.052 c«ng nh©n, t¨ng 4 lÇn so víi n¨m 1906 - trong ®ã cã 81.188 c«ng nh©n ®ån ®iÒn, ®ã lµ ch−a kÓ c¸c ®ån ®iÒn cao su C«ngp«ngchµm (Cao Miªn), ®ån ®iÒn cµ phª B«l«ven (Lµo), phÇn lín còng lµ c«ng nh©n ViÖt Nam. C«ng nh©n lµm viÖc t¹i c¸c doanh nghiÖp th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp cã 86.624 ng−êi. Ngµnh khai th¸c má cã 53.240 c«ng nh©n, tËp trung chñ yÕu ë B¾c Kú vµ Trung Kú (45.475 ng−êi). Sè c«ng nh©n lµm trong c¸c doanh nghiÖp Hoa kiÒu vµ ViÖt Nam kh¸ ®«ng, chñ yÕu tËp trung t¹i khu má, xÝ nghiÖp vµ ®ån ®iÒn cao su - vµo kho¶ng 11 tõ 1 v¹n ®Õn 2 v¹n ng−êi. L¹i cßn mét sè l−îng lín thî may, thî c¹o, thî giÆt, phu xe, båi bÕp, lµm ®−êng, bèc v¸c vµ c«ng nh©n theo mïa. MÆc dï chØ chiÕm 1,25% d©n sè nh−ng c«ng nh©n l¹i sèng tËp trung t¹i c¸c thµnh phè, c¸c khu c«ng nghiÖp (vµo thêi ®iÓm 1928-1929 khu vùc Hång Gai - §«ng TriÒu cã tíi 35.900 thî má; Hµ Néi trªn 2 v¹n c«ng nh©n/13 v¹n d©n, chiÕm 15% d©n sè thµnh phè; Vinh - BÕn Thñy cã 7000 c«ng nh©n, chiÕm 38%). Tinh thÇn kû luËt, ý thøc t−¬ng th©n cña c«ng nh©n ®−îc rÌn giòa trong qu¸ tr×nh lao ®éng vµ ®Êu tranh. Nhê sù gia t¨ng c¶ vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng - do sù bæ sung cña thñy thñ vµ lÝnh thî håi h−¬ng mang theo nh÷ng hiÓu biÕt míi, t− t−ëng míi, kinh nghiÖm tæ chøc vµ ®Êu tranh cña c«ng nh©n ch©u ¢u mµ phong trµo cã thªm ®iÒu kiÖn míi. H×nh thøc ®Êu tranh ®Æc thï lµ b·i c«ng ®−îc sö dông th−êng xuyªn h¬n. Trong 25 cuéc b·i c«ng lín diÔn ra tõ 1920 - 1925, cuéc b·i c«ng cña 600 thî nhuém Chî Lín ®−îc NguyÔn ¸i Quèc ®¸nh gi¸ lµ dÊu hiÖu cña thêi ®¹i míi; cuéc b·i c«ng cña trªn 1.000 c«ng nh©n x−ëng Ba Son (Sµi Gßn) g¾n liÒn víi sù l·nh ®¹o vµ tæ chøc cña C«ng héi do T«n §øc Th¾ng thµnh lËp - c¾m mét mèc quan träng cho giai ®o¹n giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam b−íc vµo thêi kú ®Êu tranh cã tæ chøc vµ môc ®Ých chÝnh trÞ râ rµng. §Ó lµm chËm kÕ ho¹ch ®µn ¸p phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Trung Quèc mµ qu©n Ph¸p ®ang hèi h¶ chuÈn bÞ, l·nh ®¹o C«ng héi Sµi Gßn t×m c¸ch ph¸t ®éng c«ng nh©n Ba Son ®Êu tranh. Mét cuéc b·i c«ng ®−îc ph¸t ®éng vµo ngµy 4-8-1925 ®ßi t¨ng l−¬ng 20%, ®ßi lÊy l¹i thî bÞ cho th«i viÖc vµ gi÷ l¹i lÖ nghØ nöa giê ®Ó lÜnh l−¬ng. §e däa, lung l¹c kh«ng ®−îc, ®Õn ngµy 12-8-1925, chñ x−ëng ph¶i nh−îng bé. MÆc dï ®· giµnh ®−îc th¾ng lîi, nh−ng ®−îc sù ñng hé m¹nh mÏ cña c«ng nh©n c¸c së vµ x−ëng ban, c«ng nh©n Ba Son vÉn t×m mäi c¸ch l·n c«ng, khiÕn cho ®Õn 28-11-1925, chiÕn h¹m Mis¬lª míi nhæ neo rêi x−ëng. Tuy ®−îc kho¸c bªn ngoµi tÊm ¸o ®Êu tranh kinh tÕ, nh−ng cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n Ba Son ý nghÜa cña cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ râ rÖt, t¹o ra b−íc ngoÆt míi ®¸nh dÊu sù chuyÓn ®æi tõ ®Êu tranh tù ph¸t sang ®Êu tranh tù gi¸c cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam. B−íc chuyÓn biÕn vÒ chÊt ®ã thÓ hiÖn ®Çy ®ñ c¶ trong néi dung, quy m«, tÝnh chÊt ®Õn thêi gian, kÕt qu¶ cña cuéc ®Êu 12 tranh. Nã kh«ng chØ t¹o ra tiÕng vang ë trong n−íc mµ cßn mang ®Ëm tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n, thiÕt thùc hç trî cho cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n Trung Quèc. Tõ ®©y trë ®i, nhê sù xuÊt hiÖn vµ t¨ng c−êng ho¹t ®éng cña tæ chøc c¸ch m¹ng mang tªn Héi ViÖt Nam C¸ch m¹ng Thanh niªn (VNCMTN) c¸c t− t−ëng cña C¸ch m¹ng th¸ng M−êi Nga, chñ nghÜa céng s¶n, nh÷ng quan ®iÓm c¸ch m¹ng cña NguyÔn ¸i Quèc ®−îc truyÒn b¸, nh©n d©n lao ®éng vµ c«ng nh©n, cµng lµm cho phong trµo c«ng nh©n ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ chÊt l−îng. Cïng víi nã lµ sù thµnh lËp Tæng C«ng héi ®á B¾c Kú cµng thóc ®Èy giai cÊp c«ng nh©n ®i dÇn vµo ®Êu tranh cã tæ chøc, cã l·nh ®¹o thèng nhÊt, thÓ hiÖn râ b−íc tr−ëng thµnh v−ît bËc cña phong trµo c«ng nh©n. §ång hµnh víi cuéc ®Êu tranh ngµy cµng trë nªn quyÕt liÖt, giai cÊp c«ng nh©n cßn cã nhiÒu ho¹t ®éng biÓu lé tinh thÇn c¸ch m¹ng, ý thøc quèc tÕ cña m×nh vµo c¸c dÞp kû niÖm Quèc tÕ lao ®éng, C¸ch m¹ng th¸ng M−êi Nga vµ phong trµo ®Êu tranh ñng hé sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc bÞ ¸p bøc. Phong trµo c«ng nh©n ngµy cµng ph¸t triÓn vµ tr−ëng thµnh v−ît bËc cµng ®ßi hái ph¶i cã ng−êi tæ chøc vµ l·nh ®¹o. Nhu cÇu thµnh lËp mét chÝnh ®¶ng c¸ch m¹ng cã ®ñ kh¶ n¨ng tËp hîp mäi lùc l−îng d©n téc vµ g¸nh v¸c vai trß l·nh ®¹o sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc ®−îc ®Æt ra, trë nªn bøc xóc ®èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam. “§Ó x©y dùng mét x· héi míi, giai cÊp c«ng nh©n cã thÓ thÊm nhuÇn mét t− t−ëng c¸ch m¹ng nhÊt, tøc lµ chñ nghÜa M¸c-Lªnin. §ång thêi, tinh thÇn ®Êu tranh cña hä ¶nh h−ëng vµ gi¸o dôc c¸c tÇng líp kh¸c. V× vËy, vÒ mÆt chÝnh trÞ, t− t−ëng, tæ chøc vµ hµnh ®éng, giai cÊp c«ng nh©n ®Òu gi÷ vai trß l·nh ®¹o”1. Sù ra ®êi cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam tr−íc giai cÊp t− s¶n lµ mét ®Æc ®iÓm lÞch sö quy ®Þnh nh÷ng nÐt ®Æc thï cña sù ph¸t triÓn c¸ch m¹ng ViÖt Nam sau nµy. Do ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh tÝch lòy vèn, kinh nghiÖm s¶n xuÊt vµ kinh doanh, ph¸t triÓn s¶n xuÊt; l¹i xuÊt th©n hÇu hÕt lµ th−¬ng nh©n, ®Þa chñ kiªm thÇu kho¸n nªn c¸c nhµ t− s¶n ViÖt Nam thiÕu nhiÒu tiÒn ®Ò tËp hîp thµnh giai cÊp. §Çu thÕ kû XX, c¸c nhµ t− s¶n th−¬ng m¹i ®· kinh doanh 1 . Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, Nxb CTQG, H, 2000, tËp 7, tr.212. 13 nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau (dÖt, läc ®−êng, in Ên, vËn t¶i) víi ph¹m vi nhá, Ýt vèn, kinh nghiÖm thiÕu, thÕ lùc thua kÐm so víi t− b¶n Ph¸p. Trõ sè t− s¶n m¹i b¶n g¾n bã quyÒn lîi víi n−íc ngoµi, phÇn lín t− s¶n ViÖt Nam ®· dïng kinh doanh chèng ®éc quyÒn cña Ph¸p vµ hä còng nhËn ra cuéc ®ông ®Çu ®i ®Õn thÊt b¹i tr−íc nÒn v¨n minh kü trÞ ph−¬ng T©y cuèi thÕ kû XIX cïng nçi nhôc mÊt n−íc, cÇn cã sù thøc tØnh vÒ ph−¬ng diÖn kinh tÕ. ChÊn h−ng kinh tÕ chÝnh lµ mét gi¶i ph¸p lín cã t¸c ®éng t¹o ra lµn sãng c¸o quan ®i bu«n lan réng kh¾p n¬i. C¸c hiÖp héi bu«n b¸n - s¶n xuÊt ra ®êi nh− Qu¶ng Hîp Ých, Hång T©n H−ng, §«ng Thµnh X−¬ng, §ång Lîi TÕ (Hµ Néi), Triªu D−¬ng th−¬ng qu¸n (Vinh), H−ng NghiÖp héi x· (Thanh Hãa), Qu¶ng Nam hiÖp th−¬ng c«ng ty, Ph−îng L©u c«ng ty (Qu¶ng Nam), Liªn Thµnh (Phan ThiÕt), Nam §«ng H−¬ng (Sµi Gßn), Minh T©n c«ng nghÖ x· (CÇn Th¬). Mét sè t− s¶n cßn më x−ëng, bu«n b¸n lín, ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu, kinh doanh giao th«ng thñy bé. Ph¶i ®îi tíi sau chiÕn tranh, giai cÊp t− s¶n míi thùc sù lín m¹nh, ®Æc biÖt ë mÆt thÕ lùc kinh tÕ thÓ hiÖn trong nhiÒu ngµnh víi c¸c tªn tuæi quen thuéc nh− Tr−¬ng V¨n BÒn, NguyÔn Thanh Liªm, NguyÔn S¬n Hµ, B¹ch Th¸i B−ëi, Lª Ph¸t VÜnh. Tuy nhiªn, xÐt vÒ mÆt ®Þa vÞ kinh tÕ so víi t− b¶n n−íc ngoµi vµ toµn bé nÒn kinh tÕ th× giai cÊp t− s¶n ViÖt Nam cßn qu¸ nhá bÐ, thÊp kÐm (5% kinh doanh th−¬ng m¹i; 1% kinh doanh má, c¬ khÝ, giao th«ng); lùc l−îng ®Õn cuèi nh÷ng n¨m 20 chiÕm kho¶ng 1,10% d©n sè. Hµng hãa do c¸c nhµ t− s¶n ViÖt Nam s¶n xuÊt ra ®· cã mÆt ë kh¾p thÞ tr−êng trong n−íc vµ Trung Quèc, H−¬ng C¶ng, Xingapo. C«ng ty §µo Thao C«n, H−ng NghiÖp héi x· lËp ra nhiÒu xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp t¹i Hµ Néi. Mét sè ®Þa chñ, quan l¹i t− s¶n hãa b»ng viÖc lËp ra héi bu«n b¸n, më xÝ nghiÖp phæ biÕn ë Nam Kú lµ c¸c c«ng ty chuyªn doanh g¹o, x−ëng xay x¸t, x−ëng dÖt cßn ë B¾c Kú lµ hïn vèn víi t− b¶n n−íc ngoµi kinh doanh t¬ lôa, v¶i vãc, thªu ren, dÖt chiÕu, th¶m cãi, g¹ch ngãi, chum v¹i, b¸t ®Üa, n−íc m¾m, xµ phßng, ®å s¬n vµ in Ên. N¨m 1927 mét sè ®Þa chñ vµ t− s¶n lËp Ng©n hµng ViÖt Nam. §· xuÊt hiÖn thªm nhiÒu c«ng ty bu«n b¸n lín nh− Liªn ®oµn th−¬ng kü R¹ch Gi¸, C«ng ty th−¬ng m¹i B¹ch Th¸i Tßng, Trung Kú thiÖt nghiÖp c«ng ty, C«ng ty Nam §ång Ých, Nam H−ng t− nghiÖp x· héi, Qu¶ng 14 An Long. Sè ng−êi lµm ®¹i lý cho t− b¶n n−íc ngoµi t¨ng lªn, b¾t ®Çu xuÊt hiÖn c¸c c«ng ty cã quy m« lín nh− C«ng ty TrÝ Phó ë H¶i Phßng, h·ng §an Phong ë Hµ Néi, h·ng ThuËn Hßa ë Chî Lín. Sè t− s¶n m¹i b¶n chuyªn thÇu kho¸n vÒ c«ng chÝnh, x©y dùng t¨ng nhanh ë B¾c Kú vµ Nam Kú - trong ®ã riªng B¾c Kú tõ 1923-1927 ®· cã 449 chñ thÇu lÜnh tr−ng c«ng viÖc, sè tiÒn trÞ gi¸ trªn 4 triÖu fr¨ng. Trong quan hÖ bu«n b¸n víi n−íc ngoµi, c¸c c«ng ty th−¬ng m¹i ViÖt Nam hµng n¨m nhËp vµo 3.000-7.000 tÊn hµng tõ c¸c thÞ tr−êng Cao Miªn, Lµo, Trung Quèc, H−¬ng C¶ng, Xingapo, Nam D−¬ng vµ Ph¸p. Sù ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho giai cÊp ph¸t triÓn vµ h×nh thµnh ý thøc ph¶n kh¸ng sù chÌn Ðp tõ nhiÒu phÝa cña t− b¶n n−íc ngoµi. ChÝnh sù chÌn Ðp nµy khiÕn cho giai cÊp t− s¶n ViÖt Nam ph¸t triÓn chËm mét c¸ch kh¸c th−êng. T− b¶n Ph¸p gi÷ uy thÕ cña kÎ thèng trÞ, lòng ®o¹n trong kinh doanh vµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp. T− s¶n Hoa kiÒu th× n¾m triÖt ®Ó c¸c ho¹t ®éng th−¬ng m¹i (bu«n b¸n, vËn chuyÓn, xay x¸t, xuÊt khÈu thãc g¹o). §· xuÊt hiÖn nhiÒu cuéc ®Êu tranh cña t− s¶n d©n téc, dï tr−íc hÕt v× quyÒn lîi cña giai cÊp m×nh, nh−ng gãp phÇn dÊy lªn mét sè phong trµo d©n téc cã tÝnh chÊt tiÕn bé. MÆc dï ®· lín m¹nh vµ trë thµnh mét giai cÊp, b¾t ®Çu b−íc lªn vò ®µi chÝnh trÞ, cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh cho phong trµo d©n téc, nh−ng “chÝnh s¸ch thuéc ®Þa cña thùc d©n Ph¸p ®· h¹n chÕ qu¸ tr×nh tÝch lòy cña t− s¶n b¶n xø khiÕn hä kh«ng ®ñ søc tiÕn lªn më mang mét vµi ngµnh quan träng vÒ c«ng nghiÖp vµ th−¬ng m¹i. Do ®ã giai cÊp t− s¶n ViÖt Nam kh«ng ®ñ søc ®ãng vai trß nh− t− s¶n Trung Quèc, Ên §é”1 vµ trë nªn b¹c nh−îc vÒ chÝnh trÞ, ®iÒu nµy thÓ hiÖn kh¸ râ qua c¸c tæ chøc §¶ng LËp hiÕn, §«ng D−¬ng Lao ®éng §¶ng, ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng. Sù ra ®êi cña tÇng líp tiÓu t− s¶n còng lµ hÖ qu¶ cña c¸c cuéc khai th¸c thuéc ®Þa - trong ®ã ®«ng ®¶o vµ n¨ng ®éng nhÊt lµ giíi trÝ thøc, häc sinh, sinh viªn. Hä cã mét vÞ trÝ v« cïng quan träng ®èi víi viÖc tiÕp nhËn vµ truyÒn b¸ nh÷ng t− t−ëng míi vµo quÇn chóng ngoµi ý muèn cña bé m¸y thèng trÞ thùc 1. Lª DuÈn: Giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam vµ liªn minh c«ng n«ng, Nxb Sù thËt, H, 1976, tr.11. 15 d©n. TÇng líp nµy ngµy cµng ®«ng, liªn tôc ph©n hãa vµ kh«ng ph¶i lµ mét tÇng líp thuÇn nhÊt vÒ quan ®iÓm chÝnh trÞ. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ më réng ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi ®· khiÕn cho bé mÆt thµnh thÞ ë ViÖt Nam biÕn ®æi nhanh chãng, kh«ng chØ trong kiÕn tróc, c¸ch lµm ¨n mµ cßn trong nh÷ng thay ®æi mèi quan hÖ x· héi vµ lÜnh vùc v¨n hãa gi¸o dôc. HÇu hÕt c¸c thµnh phè, thÞ x· ®· mang nh÷ng nÐt chñ yÕu cña tr¹ng th¸i t− b¶n chñ nghÜa, t¸c ®éng m¹nh ®Õn lèi nghÜ vµ nÕp sèng cña tÇng líp tiÓu t− s¶n - ®ang gãp phÇn ®−a d©n sè khu vùc thµnh thÞ tõ 3,6% nh÷ng n¨m 20 lªn 8-10% vµo n¨m 1930 - trong ®ã Sµi Gßn - Chî Lín chiÕm tíi 14% d©n sè khu vùc1. Còng vµo thêi ®iÓm Êy, c¶ n−íc cã kho¶ng 216.000 thî thñ c«ng (B¾c Kú 120.000, Trung Kú 36.000, Nam Kú 60.000), ch−a kÓ sè thî kh«ng chuyªn. PhÇn lín sè ng−êi nµy lµm viÖc ë khu vùc n«ng th«n, chñ yÕu lµm hµng tiªu dïng phôc vô tÇng líp b×nh d©n hoÆc gia c«ng theo mÉu vµ nguyªn liÖu cã s½n. §èi víi lÜnh vùc gi¸o dôc, −íc tÝnh cã 12.000 gi¸o viªn d¹y trong c¸c tr−êng tiÓu häc, trung häc kh¾p 3 kú cïng 335.545 häc sinh (328.000 tiÓu häc, 7.545 trung häc) vµ 509 sinh viªn cao ®¼ng. Trªn toµn câi ViÖt Nam cã 6 tr−êng trung häc. Trong hai n¨m 1925-1926, riªng Nam Kú ®· cã 394 häc sinh du häc t¹i Ph¸p, b»ng toµn bé häc sinh §«ng D−¬ng ®· du häc suèt 20 n¨m tr−íc ®ã. Ngoµi sè du häc sinh kÓ trªn, cßn vµi v¹n lÝnh thî kh«ng chuyªn ViÖt Nam tõ Ph¸p trë vÒ, trë thµnh cÇu nèi vµ lùc l−îng truyÒn b¸ tri thøc míi, thµnh tùu v¨n hãa vµ kü thuËt ph−¬ng T©y, gãp mét phÇn nhá ®Ó xãa bít kho¶ng c¸ch vµ sù chªnh lÖch cña hai nÒn v¨n hãa §«ng - T©y. S¸ch b¸o còng lµm cho ®êi sèng tinh thÇn thay ®æi vµ khëi s¾c. Tõ 96 tê b¸o ®−îc ph¸t hµnh vµo n¨m 1922 ®· t¨ng lªn 153 tê vµo n¨m 1929. MÆc dï phÇn lín lµ ch÷ Ph¸p nh−ng bao gåm ®ñ thÓ lo¹i (chÝnh trÞ, khoa häc, v¨n ch−¬ng, nghÖ thuËt). ë Nam Kú, ngoµi mét sè tê b¸o mang t− t−ëng quèc gia c¶i l−¬ng, cã hai tê b¸o tiÕng Ph¸p lµ La Cloche FªlÐe (Chu«ng rÌ) vµ L’Annam cña 1 . D©n sè c¸c thµnh phè vµo n¨m 1928 nh− sau: Sµi Gßn 125.000, Chî Lín 192.000, CÇn Th¬ 20.000, Hµ Néi 130.000, H¶i Phßng 98.000, Nam §Þnh 38.000, HuÕ 41.000, §µ N½ng 7.000 d©n.