Tài liệu Kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với người dân huyện phổ yên tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH ------------------------------------------------- NGUYỄN THỊ MAI HƢƠNG KINH TẾ CÂY ĂN QUẢ VÀ VAI TRÒ TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ ĐỐI VỚI NGƯỜI DÂN HUYỆN PHỔ YÊN - TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ Thái Nguyên, năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH ------------------------------------------------- NGUYỄN THỊ MAI HƢƠNG KINH TẾ CÂY ĂN QUẢ VÀ VAI TRÒ TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ ĐỐI VỚI NGƯỜI DÂN HUYỆN PHỔ YÊN - TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Quản lý Kinh tế Mã số: 60 - 34 - 01 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ Giáo viên hƣớng dẫn: PGS.TS ĐỖ THỊ BẮC Thái Nguyên, năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Luận văn thạc sỹ “Kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với người dân huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên ” chuyên ngành quản lý Kinh tế, mã số 60-43-01. Luận văn đã sử dụng thông tin từ nhiều nguồn dữ liệu khác nhau, các thông tin có sẵn đã đƣợc trích rõ nguồn gốc. Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu đã đƣợc nêu trong luận văn này là trung thực và chƣa đƣợc sử dụng để bảo vệ một học vị nào hoặc chƣa từng đƣợc công bố trong bất kỳ một công trình nghiên cứu khoa học nào khác. Thái nguyên, ngày tháng năm 2011 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Mai Hƣơng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Sau quá trình học tập và nghiên cứu tôi đã hoàn thành luận văn này. Nhân dịp này tôi xin trân trọng cảm ơn sự tạo điều kiện và giúp đỡ của Ban giám hiệu, khoa sau đại học và các thầy giáo, cô giáo Trƣờng Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên. Tôi xin bầy tỏ lòng biết ơn sâu sắc PGS.TS Đỗ Thị Bắc đã đầu tƣ công sức và thời gian hƣớng dẫn, giúp đỡ tận tình trong suốt qúa trình triển khai nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Trong quá trình thực hiện luận văn tôi còn đƣợc sự giúp đỡ và cộng tác của các đồng chí tại địa điểm nghiên cứu, tôi xin cảm ơn. Tôi xin bầy tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới bạn bè đồng nghiệp và ngƣời thân trong gia đình với sự quan tâm động viên và tạo điều kiện về vật chất, tinh thần trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tôi xin bầy tỏ lòng biết ơn chân thành trƣớc những sự giúp đỡ quý báu đó. Xin chân thành cảm ơn! Thái nguyên, ngày tháng năm 2011 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Mai Hƣơng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................................ii MỤC LỤC ...........................................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................................vii DANH MỤC BẢNG BIỂU, ĐỒ THỊ ............................................................................viii MỞ ĐẦU.............................................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của luận văn .................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn ....................................................................... 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 2 4. Ý nghĩa khoa học vào thực tiễn của luận văn.................................................... 3 5. Bố cục của luận văn ................................................................................................. 3 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..... 4 1.1. Khái niệm về phát triển kinh tế và vai trò, đặc điểm của cây ăn quả ...... 4 1.1.1. Khái niệm về phát triển kinh tế .................................................................. 4 1.1.2. Vai trò và đặc điểm của cây ăn quả .......................................................... 4 1.2.3. Hình thức phát triển cây ăn quả ................................................................. 9 1.2. Vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân ...................................... 11 1.3. Những nhân tố ảnh hƣởng đến kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế của ngƣời dân ............................................................................... 11 1.3.1. Nhóm nhân tố tự nhiên............................................................................... 11 1.3.2. Nhóm nhân tố kinh tế - xã hội ................................................................. 13 1.3.3. Nhóm nhân tố kỹ thuật ............................................................................... 16 1.3.4. Các nhân tố tham gia trong sản xuất và tiêu thụ.................................. 17 1.4. Kinh nghiệm kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân trên trên thế giới và ở Việt Nam .......................................... 18 1.4.1. Kinh nghiệm kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân ở một số nƣớc trên thế giới .................................... 18 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 1.4.2. Kinh nghiệm kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế của ngƣời dân ở Việt Nam ........................................................................ 20 1.5. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................. 23 1.5.1. Chọn điểm nghiên cứu ............................................................................... 23 1.5.2. Phƣơng pháp thu thập số liệu ................................................................... 24 1.5.3. Phƣơng pháp phân tích đánh giá ............................................................. 27 1.5.4. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu ........................................................... 28 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG KINH TẾ CÂY ĂN QUẢ VÀ VAI TRÒ TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ ĐỐI VỚI NGƢỜI DÂN HUYỆN PHỔ YÊN - TỈNH THÁI NGUYÊN ................................................................................................ 32 2.1. Các nhân tố ảnh hƣởng đến kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên ...... 32 2.1.1. Điều kiện tự nhiên của huyện Phổ Yên ................................................. 32 2.1.2. Nhân khẩu và lao động của huyện Phổ Yên ......................................... 38 2.1.3. Hệ thống cơ sở hạ tầng của huyện Phổ Yên ......................................... 42 2.1.4. Điều kiện kinh tế của huyện Phổ Yên .................................................... 45 2.1.5. Nhân tố kỹ thuật........................................................................................... 48 2.1.6. Cơ chế chính sách........................................................................................ 51 2.1.7. Đánh giá thuận lợi, khó khăn kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên - tỉnh thái nguyên.................... 52 2.2. Thực trạng kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên ............................................ 54 2.2.1. Tình hình về diện tích, năng suất, sản lƣợng cây ăn quả huyện Phổ Yên . 54 2.2.2. Tình hình cơ bản về tiêu thụ cây ăn quả ................................................ 56 2.2.3. Tình hình đầu tƣ chi phí cho cây vải, cây nhãn tại huyện Phổ Yên 57 2.2.4. Kết quả và hiệu quả kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên ............................................ 65 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v 2.3. Đánh giá chung về tình hình cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên ......................... 71 2.3.1. Những mặt đạt đƣợc ................................................................................... 71 2.3.2. Những mặt còn hạn chế ............................................................................. 72 CHƢƠNG 3: PHƢƠNG HƢỚNG VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP CHỦ YẾU KINH TẾ CÂY ĂN QUẢ VÀ VAI TRÒ TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ ĐỐI VỚI NGƢỜI DÂN HUYỆN PHỔ YÊN - TỈNH THÁI NGUYÊN ................................ 73 3.1. Những quan điểm, căn cứ, định hƣớng, mục tiêu kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên ......... 73 3.1.1. Những quan điểm kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên ............................................ 73 3.1.2. Những căn cứ kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên .......................................................... 74 3.1.3. Định hƣớng kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên .......................................................... 75 3.1.4. Mục tiêu kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên ............................................................................ 77 3.2. Những giải pháp chủ yếu về kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên đến năm 2015 ............... 79 3.2.1. Giải pháp về thị trƣờng tiêu thụ sản phẩm CĂQ của huyện Phổ Yên .. 79 3.2.2. Giải pháp mở rộng diện tích, thâm canh tăng năng suất và sản lƣợng cây ăn quả của huyện Phổ Yên .................................................... 81 3.2.3 Giải pháp phát triển cơ sở hạ tầng nông thôn huyện Phổ Yên ..... 82 3.2.4. Giải pháp tăng cƣờng vốn đầu tƣ cho sản xuất CĂQ của huyện Phổ Yên.. 83 3.2.5. Giải pháp ứng dụng kỹ thuật trong sản xuất CĂQ của huyện Phổ Yên ...... 85 3.2.6. Các giải pháp về khuyến nông nhằm phát triển kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên ....... 91 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi 3.2.7. Giải pháp về khoa học công nghệ và bảo vệ môi trƣờng .................. 91 3.2.8. Vận dụng tốt các chính sách của Đảng và Nhà nƣớc trong kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên ........... 92 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................................................... 96 1. Kết luận ..................................................................................................................... 96 2. Kiến nghị .................................................................................................................. 97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 100 PHỤ LỤC ........................................................................................................................ 102 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Chữ đầy đủ 1 A Khấu hao 2 BQ Bình quân 3 BVTV Bảo vệ thực vật 4 C.cấu Cơ cấu 5 CĂQ Cây ăn quả 6 CNH - HĐH Công nghiệp hoá, hiện đại hoá 7 DT Diện tích 8 Đ Đồng 9 ĐBSCL Đồng bằng sông cửu long 10 GDP Tổng sản phẩm quốc nội 11 GO Giá trị sản xuất 12 HQ Hiệu quả 13 HQKT Hiệu quả kinh tế 14 LĐ Lao động 15 NLN Nông lâm nghiệp 16 MI Thu nhập hỗn hợp 17 P Giá 18 Pr Lợi nhuận 29 SL Sản lƣợng 20 FC Chi phí cố định 21 TW Trung ƣơng 22 T Thuế 23 VA Giá trị gia tăng 24 IC Chi phí trung gian Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn viii DANH MỤC BẢNG BIỂU, ĐỒ THỊ Bảng 1.1 Sản lƣợng và giá trị một số cây ăn quả trên thế giới năm 2008 .......... 19 Bảng 1.2. Một số đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội tại các điểm nghiên cứu ...... 23 Bảng 1.3. Tổng hợp số liệu điều tra ở các xã nghiên cứu ............................... 26 Bảng 2.1 Khí hậu của huyện Phổ Yên ............................................................ 33 Bảng 2.2: Tình hình đất đai và sử dụng đất đai huyện Phổ Yên từ năm 2008 – 2010 ... 36 Bảng 2.3: Tình hình dân số và sử dụng lao động của huyện Phổ Yên năm 2008 - 2010 ...................................................................................... 39 Bảng 2.4: Dân số và mật độ dân số các xã trong huyện Phổ Yên năm 2010 . 40 Bảng 2.5. Thực trạng cơ sở hạ tầng của huyện năm 2010 ............................ 43 Bảng 2.6: Giá trị sản xuất các ngành kinh tế của huyện Phổ Yên năm 2008 – 2010..... 46 Bảng 2.7: Gía trị sản xuất các ngành nông nghiệp của huyện Phổ Yên năm 2008– 2010 ...................................................................................... 47 Bảng 2.8 Diện tích, năng suất, sản lƣợng một số cây ăn qủa chủ yếu của huyện Phổ Yên 2008 - 2010 ............................................................ 55 Bảng 2.9. Chi phí đầu tƣ cho 1 ha cây vải KTCB của huyện năm 2010 ........ 58 Bảng 2.10. Chi phí đầu tƣ cho 1 ha cây nhãn KTCB của huyện năm 2010 ... 59 Bảng 2.11. Tình hình đầu tƣ thâm canh cho 1ha trồng vải qua các hộ điều tra của huyện năm 2010 ........................................................................ 62 Bảng 2.12. Tình hình đầu tƣ thâm canh cho 1ha trồng nhãn qua các hộ điều tra của huyện năm 2010 ................................................................... 63 Bảng 2.13. Kết quả, hiệu quả kinh tế SX vải của huyện năm 2008 - 2010 .... 66 Bảng 2.14. Kết quả, hiệu quả kinh tế SX nhãn của huyện năm 2008-2010 ... 67 Bảng 2.15. Tỷ lệ hộ dân có nhu cầu đầu tƣ cho các hoạt động sản xuất CĂQ ....... 68 Bảng 3.1. Dự kiến diện tích, năng suất, sản lƣợng CĂQ đến năm 2015 ........ 82 Bảng 3.2. Dự kiến vốn đầu tƣ cây ăn quả của huyện ...................................... 85 Bảng 3.3. Dự kiến đầu tƣ 1 ha nhãn trồng mới và thời kỳ KTCB của huyện 88 Bảng 3.4. Dự kiến đầu tƣ 1 ha vải trồng mới và thời kỳ KTCB của huyện ... 89 Đồ thị 2.1 Tình hình lao động của huyện năm 2008 - 2010 ........................... 41 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của luận văn Trong xu thế hội nhập, việc đầu tƣ cho sản xuất cây ăn quả, một yêu cầu cấp thiết với sản xuất nông nghiệp nƣớc ta, cần phải đa dạng các sản phẩm cây trồng, thay đổi cơ cấu cây trồng theo hƣớng tăng tỷ trọng cây trồng có hiệu quả kinh tế cao. Trong mỗi bữa ăn hàng ngày, hoa quả luôn là thực phẩm không thể thiếu đƣợc, nó cung cấp các chất khoáng và nhiều loại vitamin khác nhau. Do đó, ngành trồng trọt không thể thiếu việc phát triển và nâng cao hiệu quả sản xuất cây ăn quả của từng vùng là rất quan trọng, đáp ứng nhu cầu hiện nay, là hƣớng đi để phát triển và tích cực khai thác đƣợc lợi thế so sánh của các huyện miền núi nói riêng và nền kinh tế - xã hội nói chung. Thực tế cho thấy những năm trƣớc đây việc sản xuất và phát triển cây ăn quả chƣa đƣợc quan tâm đúng mức, tốc độ phát triển chậm và mang tính tự phát. Diện tích vƣờn quả còn nhỏ, phân tán, vƣờn tạp còn nhiều, hiệu quả kinh tế chƣa cao. Xuất phát từ thực tế đó, Đảng và Nhà nƣớc ta đã có những chính sách cụ thể khuyến khích đầu tƣ cho phát triển sản xuất nông, lâm nghiệp trên cơ sở phát huy lợi thế vùng, đặc biệt chú trọng đến các vùng trồng tập trung nhiều các loại cây ăn quả. Phổ Yên là huyện trung du của tỉnh Thái nguyên, có 18 đơn vị hành chính gồm 15 xã và 3 thị trấn. Tổng diện tích toàn huyện là 25.886 ha, dân số là 138.817 ngƣời, mật độ trung bình là 536 ngƣời/km2 và tổng quỹ đất có 28.901 ha, trong đó đất nông - lâm nghiệp đạt 23.500 ha. Do đó Phổ Yên là huyện có tiềm năng lớn về sản xuất nông - lâm nghiệp. Phát triển sản xuất cây ăn quả là hƣớng đi đúng đắn của huyện, thu hút một lực lƣợng lao động đáng kể ở nông thôn, nâng cao thu nhập và cải thiện đời sống cho ngƣời lao động. Vì vậy em đã lựa chọn đề tài nghiên cứu “Kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với người dân huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn 2.1 Mục tiêu chung Mục tiêu bao trùm của luận văn là trên cơ sở đánh giá kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên. Từ đó đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế cây ăn quả trên toàn huyện, góp phần vào việc thực hiện các mục tiêu phát triển nông nghiệp, đƣa tiến bộ kỹ thuật đến với ngƣời dân, góp phần cải thiện và nâng cao đời sống cho ngƣời dân huyện Phổ Yên. 2.2 Mục tiêu cụ thể - Góp phần hệ thống hoá cơ sở lý luận và thực tiễn về kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân. - Phân tích, đánh giá thực trạng về kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên từ năm 2008 - 2010 - Đề ra định hƣớng và những giải pháp chủ yếu kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên trong những năm tới. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là các vấn đề về kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân trong huyện, các hộ, cộng đồng và các vùng trồng cây ăn quả huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên. 3.2 Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Đề tài đƣợc thực hiện nghiên cứu tại huyện Phổ Yên tỉnh Thái Nguyên. - Về thời gian: Năm 2008 - 2010. - Về nội dung: Nghiên cứu đánh giá kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên. Từ đó đề ra những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế cây ăn quả của huyện. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 Tuy nhiên, vấn đề kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân là rất rộng, vì vậy luận văn tập trung nghiên cứu và giải quyết hai cây ăn quả chính là cây nhãn và cây vải. 4. Ý nghĩa khoa học vào thực tiễn của luận văn Luận văn là công trình khoa học có ý nghĩa lý luận và thực tiễn là tài liệu giúp huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên xây dựng quy hoạch và kế hoạch phát triển nâng cao hiệu quả kinh tế cây ăn quả. Luận văn nghiên cứu toàn diện và có hệ thống, có ý nghĩa thiết thực cho quá trình sản xuất cây ăn quả tại huyện Phổ Yên và đối với các địa phƣơng có điều kiện tƣơng tự. 5. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận và kiến nghị, luận văn bao gồm 3 chƣơng: Chƣơng I: Tổng quan tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài. Chƣơng II: Thực trạng kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân tại huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên. Chƣơng III: Phƣơng hƣớng và những giải pháp chủ yếu kinh tế cây ăn quả và vai trò trong phát triển kinh tế đối với ngƣời dân huyện Phổ Yên - tỉnh Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1. Khái niệm về phát triển kinh tế và vai trò, đặc điểm của cây ăn quả 1.1.1. Khái niệm về phát triển kinh tế Phát triển kinh tế là quá trình tăng tiến về mọi mặt của nền kinh tế trong một thời kỳ nhất định. Trong đó bao gồm cả sự tăng thêm về quy mô, sản lƣợng và sự tiến bộ về mọi mặt của xã hội để hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý. Do đó, phát triển kinh tế mang nội hàm rộng hơn tăng trƣởng kinh tế. Nó bao gồm tăng trƣởng kinh tế cùng với những thay đổi về chất của nền kinh tế (nhƣ phúc lợi xã hội, tuổi thọ, v.v.) và những thay đổi về cơ cấu kinh tế (giảm tỷ trọng của khu vực sơ khai, tăng tỷ trọng của khu vực chế tạo và dịch vụ). Phát triển kinh tế là một quá trình hoàn thiện về mọi mặt của nền kinh tế bao gồm kinh tế, xã hội, môi trƣờng, thể chế trong một thời gian nhất định. 1.1.2. Vai trò và đặc điểm của cây ăn quả 1.1.2.1. Vai trò của cây ăn quả Cây ăn quả là loại cây có giá trị dinh dƣỡng và giá trị kinh tế cao, đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong việc bổ sung dinh dƣỡng cho cơ thể. Đó là một trong những nguồn thức ăn ngon và bổ dƣỡng có nguồn gốc lâu đời nhất của loài ngƣời. Nếu muốn duy trì một thể trạng tốt cả về mặt sinh lý và tinh thần thì nên ăn nhiều các loại quả bổ dƣỡng vào bữa ăn hàng ngày của mình. Trong xu thế phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, khi mà vấn đề lƣơng thực cơ bản đã đƣợc giải quyết, đời sống nông dân đƣợc cải thiện thì nhu cầu về tiêu thụ sản phẩm quả ngày càng cao cả về số lƣợng lẫn chất lƣợng. Có thể nói rằng CĂQ có vai trò hết sức to lớn đối với con ngƣời. Cụ thể là: * Quả dùng cho bữa ăn hàng ngày Các loại quả là nguồn dinh dƣỡng quý giá của con ngƣời ở mọi lứa tuổi và ngành nghề khác nhau, quả chứa khoảng 90% - 95% lƣợng nƣớc giúp cơ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 thể thải các độc tố và thải tất cả những chất không cần thiết ra khỏi cơ thể. Trong quả có loại đƣờng dễ tiêu, các axit hữu cơ, prôtêin, lipit, chất khoáng, pectin, tananh, các hợp chất thơm và các chất khác có nhiều loại vitamin khác nhƣ: Vitamin A, B1, B2, B6, C, PP… Đặc biệt là vitamin C rất cần thiết cho cơ thể con ngƣời, vitamin A cần thiết cho trẻ em. Trong khẩu phần ăn của con ngƣời không những cần đầy đủ calo mà cần có vitamin, muối khoáng, các axit hữu cơ và các hoạt chất khác để các sinh lý đƣợc tiến hành bình thƣờng. Nhu cầu về calo dựa vào việc cung cấp đạm, mỡ, hydrat cacbon từ động vật và thực vật, còn vitamin và các hoạt chất khác thì chủ yếu dựa vào quả và rau [21]. * CĂQ cung cấp nguyên liệu cho ngành công nghiệp chế biến - xuất khẩu Vai trò cung cấp nguyên liệu cho công nghệ chế biến và xuất khẩu đã tác động tới sự phát triển của công nghiệp, tạo nguồn ngoại tệ mạnh cho sự phát triển kinh tế nhất là những nƣớc chƣa phát triển, đặc biệt là Việt Nam. Vào đầu những năm gần đây, ngành công nghiệp chế biến rau quả của Việt Nam đã đƣợc hình thành và phát triển. Nó phát triển mạnh vào những năm gần đây với nhiều chủng loại sản phẩm nhƣ: Rau quả hộp, rau quả sấy, bán thành phẩm của quả (puple), song song với việc phát triển các nhà máy ở phía Bắc, việc sản xuất phục vụ và các mặt hàng chế biến ngày cành phong phú, đa dạng: Mặt hàng sấy có: chuối sấy, vải sấy, long nhãn… Mặt hàng nƣớc giải khát: - Nƣớc quả tự nhiên (nguyên chất): Là sản phẩm mà thành phẩm chủ yếu là dịch quả, trong đó có một phần thịt quả hoặc có chứa dịch quả. Nƣớc quả tự nhiên có hàm lƣợng dinh dƣỡng cao, hấp dẫn do có màu sắc của sản phẩm rất gần với hƣơng vị màu sắc của nguyên liệu. - Nƣớc quả cô đặc: Là nƣớc quả ép, lọc trong rồi đƣợc cô đặc tới hàm lƣợng chất khô 60-70%. Có thể coi nƣớc quả cô đặc là một dạng bán chế phẩm để chế biến nƣớc giải khát, rƣợu vang quả, rƣợu mùi, kem. Để nƣớc quả cô đặc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 có mùi vị và giá trị dinh dƣỡng cao ngƣời ta ứng dụng những công nghệ cô đặc tiên tiến. Phổ biến hơn cả là công nghệ cho nƣớc quả bốc hơi ở độ chân không cao (trên 500 mm thuỷ ngân) để nhiệt độ đƣợc hạ thấp 50-600C. Cũng có thể áp dụng công nghệ làm lạnh đông: dịch quả đƣợc làm đông tới nhiệt độ -5 đến 100C. Khi ấy phần nƣớc trong dung dịch đóng băng trƣớc và đƣợc tách khỏi dịch quả bằng cách li tâm. Dịch quả đƣợc làm đặc từng bƣớc và sản phẩm cuối cùng đạt độ khô 60-70% [30]. - Xirô quả: Là nƣớc quả đƣợc pha thêm nhiều đƣờng (thƣờng dùng đƣờng kính trắng) để độ đƣờng trong Xirô đạt 60-70%. Cần phân biệt Xiro quả với nƣớc quả cô đặc, 2 sản phẩm này cùng chứa dịch quả, có cùng hàm lƣợng đƣờng cao nhƣng nƣớc quả cô đặc không bổ sung đƣờng còn Xiro quả đƣờng bổ sung đƣờng với số lƣợng lớn. - Nƣớc quả lên men: Đƣợc chế biến bằng cách cho nƣớc quả lên men rƣợu. Sau thời gian lên men từ 24-36 giờ, độ rƣợu trong sản phẩm đạt tới 4 5% V. Sau đó sản phẩm đƣợc triệt trùng, đóng vào bao bì kín và tiêu thụ nhanh. Nƣớc quả lên men có hƣơng vị đặc biệt do nấm men tạo ra, lại chứa nhiều CO2 nên có tác dụng tiêu hoá tốt. - Bột quả giải khát: Bao gồm dạng cao cấp là dạng bột quả hoà tan và dạng cấp thấp hơn là dạng bột quả không hoà tan. Bột quả hòa tan đƣợc chế biến từ nƣớc quả, qua quá trình sấy đặc vừa sấy khô thành dạng bột, có thêm một số phụ gia thực phẩm để tăng thêm màu sắc hƣơng vị và độ hoà tan cho sản phẩm. Bột quả giải khát không hoà tan thì đƣợc chế biến từ quả nghiền mịn (cả thịt lẫn với phần xơ) rồi sấy khô bằng máy sấp phun hoặc máy sấy kiểu trục cán để sản phẩm đạt độ khô rất cao, thuỷ phân chỉ còn 2% -5%. Sau đó, sản phẩm đƣợc gia màu, gia hƣơng tƣơng tự nhƣ bột quả giải khát hoà tan. - Nƣớc quả giải khát: Thành phần chủ yếu là dịch quả, chiếm 10% - 50% (tuỳ theo dạng nguyên liệu và dạng sản phẩm) cộng với đƣờng axit thực phẩm, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 chất màu thực phẩm và hƣơng liệu. Sản phẩm có thể đƣợc nạp CO2 hoặc không nạp CO2. - Công nghiệp chế biến rƣợu vang: Mới phát triển trong những năm gần đây và chủ yếu là ở các tỉnh miền Bắc nhƣ Hà Nội, Vĩnh Phúc, Thái Nguyên…Các loại quả đƣợc sử dụng nhƣ nho, dứa, chuối, mận và những loại quả khác [30]. Công nghệ chế biến rƣợu vang đang có triển vọng phát triển do nhu cầu tiêu dùng của thị trƣờng dang ngày một tăng lên. Hiện nay có khoảng 17 nhà máy chế biến quả xuất khẩu.Trong đó tông công ty quản lý 12 nhà máy và 5 nhà máy địa phƣơng quản lý (Sơn La, Sơn Tây, Hữu Giang, Linh Xuân, Tiền Giang) với tổng công suất 80.000 tấn/năm về đồ hộp và 56.000 tấn/năm về rau quả đông lạnh. Theo thống kê, vào năm 2010, cả nƣớc có khoảng 70 cơ sở, nhà máy chế biến bảo quản rau quả quy mô công nghiệp và hàng chục ngàn cơ sở chế biến quy mô nhỏ theo mô hình hộ gia đình. Theo dự tính, số lƣợng các cơ sở chế biến hoa quả có thể sẽ còn tăng thêm trong thời gian tới, nhất là khi các mô hình trồng cây ăn quả chuyên canh đƣợc phát triển mạnh trên khắp cả nƣớc. Đây chính là cơ sở vững chắc để ngành chế biến hoa quả Việt Nam có thể đa dạng hoá sản phẩm và nâng cao giá trị lợi nhuận. Nếu nhƣ nguồn nguyên liệu đƣợc xem là khâu đầu tiên, việc chế biến bảo quản tại các nhà máy là khâu cuối cùng, thì công tác nghiên cứu công nghệ chế biến đƣợc xem là khâu trung gian nhƣng không kém phần quan trọng trong chuỗi công nghiệp chế biến trái cây. Theo TS Nguyễn Thị Hằng, Trƣởng Bộ môn Bảo quản Chế biến thuộc Viện Nghiên cứu rau quả Trung ƣơng cho biết, cùng với sự phát triển về kinh tế, các sản phẩm hoa quả tƣơi chế biến ngày càng phổ biến trên thị trƣờng bởi nó đáp ứng đƣợc nhiều yêu cầu, ví dụ nhƣ tính tiện dụng, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, có thể bảo quản đƣợc lâu, phong phú, đa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 dạng về mặt chủng loại và hƣơng vị, đặc biệt là giảm thiểu đƣợc khối lƣợng và giá thành vận chuyển. Cũng theo TS Nguyễn Thị Hằng, trong tƣơng lai, ngành chế biến hoa quả hứa hẹn sẽ có nhiều triển vọng ở nƣớc ta. Chính vì vậy, công nghệ bảo quản và chế biến hoa quả tƣơi cũng chính là một trong những mục tiêu nghiên cứu hàng đầu mà Bộ môn bảo quản Chế biến đang hƣớng đến, nhằm góp phần làm tăng giá trị xuất khẩu cho các loại trái cây giàu tiềm năng của Việt Nam [30]. * Cây ăn quả còn có tác dụng lớn trong việc bảo vệ môi trường sinh thái Với các chức năng làm sạch môi trƣờng, giảm tiếng ồn, làm rừng phòng hộ, làm đẹp cảnh quan. Nhiều cây giống ăn quả cho nguồn mật có chất lƣợng cao đƣợc nhiều ngƣời tiêu dùng ƣa thích. Ở vùng nhiệt đới cây ăn quả còn có tác dụng bảo vệ dất chống xói mòn, làm hàng rào cản bão. Ở các khu dân cƣ, đô thị ngƣời ta trồng cây ăn quả với mục đích cây cảnh, cây bóng mát. Nhiều cây ăn quả có tán lá đẹp, màu sắc hấp dẫn dùng trồng trong công viên hoặc các công trình kiến trúc, các bảo tàng, bệnh viện hay các khu điều dƣỡng. Các vùng CĂQ là nguồn sản phẩm dinh dƣỡng quý vừa có độ che phủ chống xói mòn, bảo vệ đất với hiệu quả cao hơn nhiều so với các cây trồng trƣớc đó [2]. * Sản xuất cây ăn quả góp phần tăng thu nhập Một số cây ăn quả mặc dù có giá trị kinh tế cao nhƣ nhãn, vải, xoài, nhƣng lại có thể tận dụng trồng ở đất quanh vƣờn nhà, đất đồi và những đất chƣa đƣợc khai thác góp phần tăng thu nhập cho nông dân. 1.1.2.2. Đặc điểm của cây ăn quả * Đặc điểm kinh tế Các loại cây ăn quả thƣờng đƣợc trồng rải rác trên địa bàn rộng, cây sống lâu năm và có chu kỳ kinh tế dài. Tuy nhiên với mỗi loài, mỗi giống cây CĂQ lại có tính thích ứng với từng tiểu vùng khí hậu, tính chất đất đai khác Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 nhau, hình thành nên các vùng chuyên sản xuất CĂQ đặc sản có hƣơng vị đặc trƣng riêng. Việc đầu tƣ chi phí ít mà năng suất, sản lƣợng, chất lƣợng quả thu đƣợc cao, bán đƣợc giá vì đƣợc thị trƣờng ƣa thích và ít sâu bệnh, độ rủi ro thấp so với cây trồng khác. Chính vì vậy, CĂQ đƣợc đánh giá cao, giữ vai trò quan trọng trong việc chuyển dịch cơ cấu cây trồng hiện nay ở nƣớc ta [17]. * Đặc điểm kỹ thuật Cây ăn quả là loại cây trồng cạn, có tính chịu hạn cao, không kén đất, với khả năng này nó tận dụng đƣợc đất đai không thể trồng đƣợc cây lƣơng thực, với kỹ thuật canh tác trên đất dốc, CĂQ thƣờng có thể trụ lại và phát triển bình thƣờng, sau thời kỳ kiến thiết cơ bản (thƣờng từ 3 - 4 năm) đến thời kỳ sản xuất kinh doanh, thời kỳ kiến thiết cơ bản dài hay ngắn còn phụ thuộc vào giống cây có đặc tính sinh học riêng, điều kiện sinh thái, và chế độ chăm sóc của con ngƣời, thông thƣờng ở những năm đầu cây chỉ có sinh trƣởng mà chƣa có sự ra hoa kết quả. Vì vậy, cây ăn quả là cây trồng đòi hỏi có chi phí ban đầu lớn, cây trồng dài ngày. Cây ăn quả thƣờng đƣợc trồng trên các sƣờn đồi và vƣờn đồi khá cao trong vƣờn của các hộ gia đình và CĂQ thƣờng đƣợc trồng xen cùng các cây khác trong thời gian đầu [17]. 1.2.3. Hình thức phát triển cây ăn quả * Ở nước ta cây ăn quả được phát triển dưới 2 hình thức: - Trồng phân tán trong các vƣờn của các nông hộ với mục đích tự túc, bổ sung dinh dƣỡng bữa ăn. Tuy vậy chỉ mới có khoảng 15% - 20% số hộ có trồng CĂQ trong vƣờn. Theo kết quả điều tra nông hộ ở các vùng nông nghiệp khác nhau, ƣớc tính bình quân mỗi nông hộ trồng khoảng 40 m2 cây ăn quả trong vƣờn với nhiều loại cây truyền thống nhƣ vải, nhãn, cam, quýt... - Tập trung thành vùng có mục đích sản xuất hàng hoá, chủ yếu là do các nông hộ trồng, trong đó có 45 nông trƣờng có trồng cây ăn quả với nhiều quy mô, diện tích khác nhau [30]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 * Quá trình hình thành vùng quả từ 3 khu vực đặc trưng là : - Do chủ trƣơng của Nhà nƣớc về quy hoạch phát triển vùng cây ăn quả, bắt đầu từ các nông trƣờng quốc doanh, sau đó phổ biến rộng ra các nông hộ trong vùng, gắn với công nghệ chế biến xuất khẩu, chẳng hạn nhƣ khu vực trồng dứa vùng đất phènTứ Giác Long Xuyên, đồng Tháp Mƣời, khu vực Đồng Giao (Ninh Bình), Hà Trung (Thanh Hoá). - Do điều kiện lợi thế về sinh thái của các loại cây ăn quả có vị trí thuận lợi về giao thông vận tải và có thị trƣờng tiêu thụ nên đã hình thành vùng cây ăn quả nhƣ vùng quả của đồng bằng sông Cửu Long, Đông Nam Bộ, ngoại thành Hà Nội. - Từ những vƣờn CĂQ đặc sản của những địa phƣơng đƣợc thị trƣờng tiêu thụ mạnh phát triển các vùng quả tập trung nhƣ các vùng bƣởi Năm Roi (Vĩnh Long). Tân Triều (Đồng Nai), Phúc Trạch (Hà Tĩnh), mơ mận (Tây Bắc, Đông Bắc). Qui mô vƣờn quả của các nông hộ sản xuất ở các vùng tập trung tuỳ thuộc vào đặc điểm đất đai từng vùng. Những vùng cây ăn quả thâm canh và có hiệu quả kinh tế cao thƣờng gắn việc trồng CĂQ trong kinh tế sinh thái vƣờn a chuồng vừa nuôi trồng thuỷ sản, phát triển chăn nuôi công nghiệp [11]. Với điều kiện đất đai, khí hậu nhiệt đới có pha trộn tính ôn đới rất thuật tiện cho nhiều loại cây ăn quả ở nƣớc ta phát triển. Hiện nay tập đoàn cây ăn quả ở nƣớc ta rất phong phú trong đó có nhiều loại CĂQ quí không chỉ có ý nghĩa tiêu dùng trong nƣớc, mà còn có ý nghĩa xuất khẩu có giá thị nhƣ cam, nhãn, vải, dứa, sầu riêng, xoài. Việc bố trí CĂQ, ngoài việc bố trí trồng rải rác trên tất cả các vùng, các địa phƣơng, chúng ta còn bố trí trồng tập trung quy mô cây ăn quả ở những vùng và những địa phƣơng có điều kiện nhƣ: Vùng CĂQ tập trung Nam Bộ và miền núi phía Bắc trong đó 70% diện tích nằm ở các vùng phía Nam [23]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn