Tài liệu Khoá luận tốt nghiệp xây dựng môi trường phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA GIÁO DỤC MẦM NON ====== VŨ THỊ KHUYÊN XÂY DỰNG MÔI TRƢỜNG PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ CHO TRẺ MẦM NON PHÙ HỢP VỚI NHU CẦU PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phƣơng pháp phát triển ngôn ngữ HÀ NỘI - 2019 TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA GIÁO DỤC MẦM NON ====== VŨ THỊ KHUYÊN XÂY DỰNG MÔI TRƢỜNG PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ CHO TRẺ MẦM NON PHÙ HỢP VỚI NHU CẦU PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phƣơng pháp phát triển ngôn ngữ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. LÊ THỊ THÙY VINH HÀ NỘI - 2019 LỜI CẢM ƠN Trong thời gian học tập, tìm hiểu và hoàn thiện khoá luận, tôi đã nhận đƣợc sự động viên, khuyến khích và sự giúp đỡ nhiệt tình của các thầy giáo, cô giáo, bạn bè và gia đình. Trƣớc hết, tôi xin chân thành cảm ơn thầy cô giáo khoa Giáo dục Mầm non trong quá trình thực hiện khóa luận này đã tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo: TS. Lê Thị Thùy Vinh – Giảng viên khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2 đã tận tình giúp đỡ, hƣớng dẫn tôi hoàn thành khóa luận này. Tôi xin chân thành cảm ơn cô Hiệu trƣởng, Hiệu phó cùng toàn thể các cô giáo của trƣờng mầm non Văn Khê - Mê Linh - Hà Nội đã tạo điều kiện tốt nhất giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu đề tài. Do điều kiện thời gian nghiên cứu, cũng nhƣ đây là lần đầu tiên làm khóa luận, chắc chắn đề tài của tôi không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận đƣợc sự đóng góp của quý thầy cô và các bạn để đề tài này thật sự có chất lƣợng. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội,tháng 5 năm 2019 Sinh viên Vũ Thị Khuyên DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Giáo dục GD Giáo dục - Đào tạo GD - ĐT Giáo dục mầm non GDMN Giáo viên GV Giáo viên mầm non GVMN Mẫu giáo bé MGB Mẫu giáo lớn MGL Mẫu giáo nhỡ MGN Ngôn ngữ NN Nhà xuất bản NXB Số thứ tự STT MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2 3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 3 4. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu .............................................................. 3 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu................................................................................. 3 4.2. Khách thể nghiên cứu................................................................................. 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 3 6. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 4 7. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................... 4 8. Cấu trúc của khóa luận .................................................................................. 5 NỘI DUNG ....................................................................................................... 6 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN ...................................................................... 6 1.1. Những nghiên cứu về xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ .............................................. 6 1.1.1. Những nghiên cứu về xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ ........................................................................................................................... 6 1.1.1.1. Những công trình nghiên cứu ở nƣớc ngoài ........................................ 6 1.1.1.2. Những công trình nghiên cứu ở Việt Nam........................................... 7 1.1.2. Những nghiên cứu về nhu cầu phát triển của trẻ mầm non .................... 7 1.1.3. Những nghiên cứu về xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ .............................................. 8 1.2. Lí luận về xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non .... 8 1.2.1. Một số khái niệm ..................................................................................... 8 1.2.1.1. Ngôn ngữ là gì? .................................................................................... 8 1.2.1.2. Phát triển ngôn ngữ .............................................................................. 9 1.2.1.3. Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ ............................ 10 1.2.2. Bản chất, chức năng và vai trò của ngôn ngữ ....................................... 10 1.2.2.1. Bản chất của ngôn ngữ ....................................................................... 10 1.2.2.2. Chức năng của ngôn ngữ.................................................................... 12 1.2.2.3. Vai trò của ngôn ngữ với sự phát triển của trẻ................................... 13 1.3. Một số vấn đề về xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ ................................................................... 15 1.3.1. Sự cần thiết của việc xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ ......................................................................................................................... 16 1.3.2. Các nguyên tắc xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ ................................................................... 16 1.3.3. Các yếu tố ảnh hƣởng đến môi trƣờng phát triển ngôn ngữ của trẻ ..... 17 1.4. Đặc điểm phát triển ngôn ngữ của trẻ mầm non ...................................... 18 1.4.1. Đặc điểm phát triển ngôn ngữ của trẻ từ 24- 36 tháng tuổi .................. 19 1.4.2. Đặc điểm phát triển ngôn ngữ của trẻ mẫu giáo (3- 6 tuổi) .................. 19 1.5. Mối liên hệ giữa ngôn ngữ và nhu cầu phát triển của trẻ mầm non ........ 20 1.5.1. Mối liên hệ giữa ngôn ngữ và sự phát triển tâm lí của trẻ. ................... 20 1.5.2. Mối liên hệ giữa ngôn ngữ và sự phát triển sinh lí của trẻ. .................. 25 Kết luận chƣơng 1 ........................................................................................... 28 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP XÂY DỰNG ...................... 29 MÔI TRƢỜNG PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ CHO TRẺ MẦM NON ......... 29 PHÙ HỢP VỚI NHU CẦU PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ Ở TRƢỜNG ............ 29 MẦM NON VĂN KHÊ - MÊ LINH - HÀ NỘI ............................................. 29 2.1. Khảo sát thực trạng phát triển ngôn ngữ của trẻ mầm non ở trƣờng mầm non Văn Khê.................................................................................................... 29 2.1.1. Tổ chức khảo sát ................................................................................... 29 2.1.1.1. Mục tiêu khảo sát ............................................................................... 29 2.1.1.2. Nội dung khảo sát............................................................................... 29 2.1.1.3. Đối tƣợng khảo sát ............................................................................. 29 2.1.1.4. Quy mô, địa bàn, khảo sát .................................................................. 29 2.1.1.5. Phƣơng pháp khảo sát ........................................................................ 30 2.1.1.6. Công cụ khảo sát và tiêu chí đánh giá................................................ 30 2.1.2. Kết quả khảo sát .................................................................................... 30 2.1.2.1.Thực trạng nhận thức của giáo viên về xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ và nhu cầu phát triển của trẻ. .......................................................... 30 2.1.2.2.Kinh nghiệm thực tế của giáo viên về tìm hiểu nhu cầu phát triển của trẻ để xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ ................................ 33 2.2. Một số giải pháp xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ ................................................................... 37 2.2.1. Tạo môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ ......................................... 37 2.2.1.1. Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ hoạt động trong phòng, lớp học ................................................................................................. 37 2.2.1.2. Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ hoạt động ngoài lớp học ................................................................................................................... 40 2.2.1.3. Tổ chức một số hoạt động, trò chơi luyện kỹ năng Nghe - nói ......... 42 2.2.1.4. Một số hoạt động, trò chơi luyện kỹ năng Đọc - viết ........................ 44 2.2.1.5. Môi trƣờng xã hội giúp trẻ phát triển ngôn ngữ ................................ 46 2.2.1.6. Giáo viên xây dựng môi trƣờng chữ phong phú để tạo cơ hội cho trẻ tự học ............................................................................................................... 47 2.2.2. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa khuyến khích trẻ tham gia............. 49 2.2.3. Nâng cao ý thức xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ ..... 50 2.2.4. Tạo điều kiện, tổ chức ôn luyện mọi lúc mọi nơi, ôn luyện thông qua lễ hội .................................................................................................................... 50 2.2.5.Tuyên truyền kết hợp với phụ huynh ..................................................... 51 2.3.1. Thành tựu .............................................................................................. 51 2.4. Một số bài học kinh nghiệm ..................................................................... 53 2.4.1. Nhận thức .............................................................................................. 53 2.4.2. Cách làm................................................................................................ 53 2.4.3. Kết quả đạt đƣợc ................................................................................... 54 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 56 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Tầm quan trọng của việc xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ .................................................................................... 30 Bảng 2.2. Mức độ tổ chức xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ .................................................................................................. 31 Bảng 2.3. Kết quả quan sát sự phát triển ngôn ngữ của trẻ qua nhu cầu phát triển của trẻ............................................................................ 32 Bảng 2.4. Tầm quan trọng của việc tìm hiểu nhu cầu phát triển của trẻ ........ 33 Bảng 2.5. Mức độ tìm hiểu nhu cầu phát triển của trẻ .................................... 33 Bảng 2.6. GV nhận định về tác dụng của việc tìm hiểu nhu cầu phát triển của trẻ ............................................................................................ 34 Bảng 2.7. Kinh nghiệm thực tế của giáo viên khi xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ ............................................................................................ 35 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngôn ngữ có vai trò rất quan trọng trong đời sống của con ngƣời. Ngôn ngữ là công cụ của tƣ duy và là cơ sở mọi sự suy nghĩ. Vốn từ ngữ của cá nhân phản ánh năng lực tƣ duy, năng lực trí tuệ của cá nhân đó. Trong nhận thức thế giới xung quanh, trẻ em có nhu cầu rất lớn về điều này. Khi có vốn ngôn ngữ ở một mức độ nhất định, trẻ sẽ sử dụng ngôn ngữ của mình nhƣ một phƣơng tiện thể hiện nhận thức. Qua ngôn ngữ, trẻ sẽ nhận thức đƣợc về thế giới xung quanh trẻ một cách rõ ràng, chính xác và sâu rộng. Chính vì vậy, chúng ta càng thấy rõ đƣợc vai trò của ngôn ngữ đối với việc giáo dục trẻ. Trẻ giai đoạn từ 24 tháng tuổi đến 5 tuổi là giai đoạn quan trọng trong sự phát triển của trẻ. Việc khám phá và tìm hiểu những nhu cầu phát triển của trẻ qua ngôn ngữ có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy, điều chỉnh và mang lại cho trẻ sự phát triển toàn diện cả về trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và đạo đức và trong tƣơng lai. Ở trƣờng mầm non, phát triển ngôn ngữ cho trẻ đƣợc xem là một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất. Hoạt động này vừa có thể giúp trẻ hình thành và phát triển năng lực về ngôn ngữ nhƣ nghe, nói, tập viết và tập đọc, mà vừa có thể giúp trẻ phát triển các khả năng nhận thức, tƣ duy, tình cảm,… Quá trình phát triển ngôn ngữ của trẻ có những đặc điểm khác nhau, tùy thuộc vào từng giai đoạn của trẻ. Việc nắm vững những đặc điểm này sẽ giúp cho ngƣời giáo viên có đƣợc những kiến thức và kĩ năng tốt nhất trong quá trình hỗ trợ trẻ phát triển ngôn ngữ, đặt ra những phƣơng pháp linh hoạt và phù hợp để đạt đƣợc những kết quả tốt cho giai đoạn nền móng này. Giáo viên cần chuẩn bị môi trƣờng cho trẻ hoạt động nhằm giúp ngôn ngữ của trẻ phát triển đạt kết quả cao. Môi trƣờng có phong phú, đa dạng và phù hợp thì mới gây đƣợc sự chú ý và thu hút đối với trẻ. Đây là một trong những nội dung của phong trào thi đua “Xây dựng trƣờng học thân thiện học sinh tích cực” mà Bộ Giáo Dục, Sở GD và ĐT, ngành Giáo Dục Mầm Non đã tiến hành triển khai. Xây dựng nên môi trƣờng cho trẻ phát triển ngôn ngữ là 1 một việc làm hữu ích và giúp nâng cao chất lƣợng của Chƣơng trình GDMN, đáp ứng nhu cầu phát triển của trẻ theo quan điểm giáo dục lấy trẻ làm trung tâm. Song trong thực tiễn giáo dục trẻ ở trƣờng mầm non hiện nay, việc xây dựng môi trƣờng giúp trẻ phát triển ngôn ngữ còn chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. Kết hợp những lý do nêu trên, vốn hiểu biết của mình, cùng với sự tiếp thu thành công của các công trình nghiên cứu khác, tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ” để nghiên cứu. 2. Lịch sử vấn đề Phát triển ngôn ngữ mầm non là một bộ phận quan trọng của giáo học mầm non. Nó ra đời và phát triển ở nƣớc ta vào những năm 70 của thế kỷ trƣớc. Những cuốn giáo trình đầu tiên đƣợc tiếp thu từ nền giáo dục Nga Xô viết với các tác giả nhƣ: E.I.Chikhieva, F.A.Xokhin, A.M.Tsepsenko đã nhanh chóng đƣợc áp dụng tại các trƣờng đào đào tạo giáo viên mầm non nƣớc ta nhƣ những giáo trình chính thức, mặc dù tƣ liệu chủ yếu của chúng đều từ tực tiễn giáo dục Xô viết bấy giờ. Cùng với sự phát triển và tiến bộ của khoa học giáo dục nói chung và giáo dục mầm non nói riêng ở nƣớc ta, chúng ta cũng đã có những nghiên cứu đầu tiên trên tƣ liệu ngôn ngữ trẻ em Việt Nam của Nguyễn Huy Cẩn, Đoàn Thiện Thuật, Lƣu Thị Lan,… Nội dung phát triển ngôn ngữ và đặc điểm nhu cầu phát triển của trẻ mầm non đƣợc đề cập đến trong những công trình của các nhà nghiên cứu. Có thể nêu ra phƣơng pháp nghiên cứu và nội dung của vấn đề này trong một số nguồn tài liệu sau đây: Sự phát triển ngôn ngữ của trẻ đƣợc Đinh Hồng Thái nghiên cứu trong giáo trình của mình “Phát triển ngôn ngữ tuổi mầm non” năm 2014. Nguyễn Ánh Nguyệt cũng nghiên cứu đặc điểm, sự hình thành và phát triển tâm lý của trẻ em trong giáo trình “Tâm lí học trẻ em lứa tuổi mầm non (Từ lọt lòng đến 6 tuổi)”. 2 Tiến sĩ Lê Thanh Vân đƣa ra đặc điểm và sự phát triển sinh lí của trẻ em trong giáo trình “Sinh lí học trẻ em”. Khóa luận của sinh viên khoa giáo dục Tiểu học trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2: Nguyễn Thị Ngọc Anh (2015) cũng đã tìm hiểu vấn đề phát triển ngôn ngữ cho trẻ trong khóa luận: “Phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫu giáo lớn thông qua việc dạy trẻ nói đúng ngữ pháp”. Tác giả Nguyễn Thị Ngọc Anh đã kế thừa và tiếp thu các kết quả của tác giả Đinh Hồng Thái về nghiên cứu sự hình thành và phát triển ngôn ngữ của trẻ trong giáo trình “Phát triển ngôn ngữ tuổi mầm non” trong khóa luận của mình. Thông qua việc tổng hợp các nội dung, phƣơng pháp nghiên cứu trong các nguồn tài liệu trên, có thể thấy rằng việc phát triển ngôn ngữ cho trẻ hay nhu cầu phát triển của trẻ không phải là vấn đề mới, vì đã có nhiều ngƣời quan tâm xem xét. Tuy nhiên để tìm thấy bài luận luận văn hay các công trình nghiên cứu tổng hợp về việc “Xây dựng nên môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ” về tâm sinh lý hay lứa tuổi thì rất ít hoặc không đi sâu vào vấn đề này. 3. Mục đích nghiên cứu Xây dựng những môi trƣờng phong phú, đa dạng và hấp dẫn cho trẻ hoạt động, nhằm phát triển ngôn ngữ phù hợp với nhu cầu phát triển, đặc điểm tâm sinh lí của trẻ mầm non. 4. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Quan hệ giữa việc “Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ” và kết quả quá trình phát triển ngôn ngữ của trẻ mầm non. 4.2. Khách thể nghiên cứu Quá trình xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc “Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ.” 3 Tìm hiểu thực trạng của việc “Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ ở trƣờng mầm non.” Đề xuất giải pháp “Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ.” 6. Phạm vi nghiên cứu Đề tài giới hạn nghiên cứu việc xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ từ 24 tháng tuổi đến 5 tuổi phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ ở trƣờng mầm non Văn Khê - Mê Linh - Hà Nội. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phƣơng pháp nghiên cứu lí luận - Thu thập tài liệu, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nƣớc có liên quan đến “Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ.” - Tiến hành đọc và phân tích tài liệu đã thu thập đƣợc. - Phƣơng pháp so sánh để tìm hiểu kinh nghiệm trong và ngoài nƣớc, so sánh chọn lọc những thành tựu lí luận và kinh nghiệm giáo dục phù hợp với đề tài. - Phƣơng pháp khái quát hóa lí luận để xác định hệ thống khái niệm, quan điểm, xây dựng khung lý thuyết, làm sáng tỏ cơ sở lí luận của đề tài. 7.2. Phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp quan sát 7.2.1.1. Quan sát hoạt động tổ chức Quan sát việc xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ của cô giáo,nhà trƣờng. 7.2.1.2. Quan sát biểu hiện Quan sát thái độ, sự tiếp thu của trẻ trong môi trƣờng phát triển ngôn ngữ mà cô giáo tạo ra. 7.2.2. Phương pháp điều tra 4 Trao đổi trực tiếp kết hợp với sử dụng phiếu điều tra, trò chuyện với giáo viên và trẻ, nhằm tìm hiểu cách thức “xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ” của giáo viên và sự tiếp thu của trẻ trong môi trƣờng đó. 7.2.3. Phương pháp đàm thoại - Đàm thoại, trao đổi với đồng nghiệp các kinh nghiệm hay trong việc “xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ”. - Giáo viên trao đổi với phụ huynh trẻ để tìm hiểu sự thay đổi và phát triển của trẻ khi ở gia đình. - Giao tiếp với trẻ trong quá trình “xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ”. 7.2.4. Phương pháp làm mẫu Làm mẫu cho trẻ bắt trƣớc, quan sát và thực hành để trẻ luyện tập theo giúp trẻ phát triển ngôn ngữ. 7.2.5. Phương pháp thực hành Giáo viên tạo nhiều môi trƣờng tích cực, năng động và đa dạng để trẻ có thể phát triển ngôn ngữ trong giao tiếp một cách tích cực. 7.3. Phương pháp toán học Xử lý số liệu, kết quả đã điều tra đƣợc để rút ra kinh nghiệm hay cho việc “xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với sự phát triển của trẻ”. 8. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần Mở đầu, phần Kết luận và kiến nghị, đề tài gồm có hai chƣơng sau: Chƣơng 1: Cơ sở lí luận Chƣơng 2: Thực trạng và giải pháp xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ ở trƣờng mầm non Văn Khê - Mê Linh - Hà Nội. 5 NỘI DUNG CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Những nghiên cứu về xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ 1.1.1. Những nghiên cứu về xây dựng môi trường phát triển ngôn ngữ cho trẻ 1.1.1.1. Những công trình nghiên cứu ở nước ngoài Lý thuyết hành vi chủ nghĩa: O. P. Skinner trong tác phẩm Hành vi bằng lời cho rằng “Ngôn ngữ của trẻ cũng nhƣ mọi hành vi khác đƣợc hình thành do thao tác quyết định, và sự bắt chƣớc là rất quan trọng. Những thao tác về ngôn ngữ cùng với sự giúp đỡ của ngƣời lớn sẽ cho trẻ nhanh chóng trƣởng thành về ngôn ngữ”. Lý thuyết tự nhiên chủ nghĩa Noam Chomxky cho rằng: “Trẻ em đóng vai trò chính là nhân tố chính trong sự phát triển nhân ngôn ngữ của mình”. Ông coi ngôn ngữ có cơ sở sinh học của nó: “Thành tựu chỉ có ở con ngƣời, con ngƣời có cơ quan sản sinh ngôn ngữ trong não bộ, chỉ cần có sự tác động thêm từ bên ngoài (môi trƣờng nói năng) là ngôn ngữ có cơ hội xuất hiện. Dƣờng nhƣ suy nghĩ là có sẵn, đƣợc tập hợp từ các mô hình tách biệt, đƣợc di truyền từ thế hệ trƣớc, nó sẽ bùng nổ khi có kích thích phù hợp và không cần có sự dạy dỗ có chủ định của các bậc cha mẹ”. Ông còn cho rằng: “ Trẻ có kho chứa ngữ pháp toàn cầu, chỉ cần sử dụng đúng lúc là có thể giải mã đƣợc tiếng mẹ đẻ của nó”. Lý thuyết phát triển của ngôn ngữ là nhận thức của Piaget lại cho rằng: “Ngôn ngữ không quan trọng lắm đối với sự phát triển của tƣ duy, theo ông tƣ duy phát triển đƣợc là nhờ trẻ hành động với các vật thể vật chất, phát hiện ra những thiếu sót trong tƣ duy hiện có, luyện tập để sáng tạo ra phƣơng thức tƣ duy phù hợp với hiện thực”. Ông cũng cho rằng: “Mọi trẻ em đều trải qua quá trình phát triển nhƣ nhau nhƣng lại với tốc độ khác nhau, vì vậy giáo viên phải nỗ lực tổ chức hoạt động cho từng trẻ, hoặc nhóm chứ không phải theo cả lớp”. 6 Trong lý thuyết xã hội hoá của mình Vygotsky lại cho rằng: “Ngôn ngữ nhƣ là một nền tảng của tất cả các quá trình tƣ duy bậc cao nhƣ điều khiển, ghi nhớ có chủ định, phân loại, kế hoạch hoá hoạt động, giải quyết vấn đề, trẻ càng lớn càng thấy các hoạt động dễ dần, ngôn ngữ tự điều chỉnh sẽ chuyển đần vào bên trong thành lời nói thầm. Trong lý thuyết về vùng phát triển gần Vygotsky đề cập đến một loại bài tập mà trẻ không thể giải quyết đƣợc nếu không có sự giúp đỡ của ngƣời lớn hay bạn bè lớn hơn. Khi tham gia vào hoạt động giao tiếp trẻ học đƣợc ngôn ngữ của bạn, ngƣời lớn và biến chúng thành ngôn ngữ cá nhân, lại dùng nó để tổ chức hành động của cá nhân theo cách tƣơng tự.” 1.1.1.2. Những công trình nghiên cứu ở Việt Nam Ngày càng có nhiều tác giả nghiên cứu về ngôn ngữ trẻ em Việt Nam, đặc biệt là các công trình nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu Giáo dục Mầm non thuộc viện Khoa học Giáo dục, các đề tài khóa luận, luận văn tốt nghiệp của sinh viên, học viên cao học các trƣờng đại học sƣ phạm, viện nghiên cứu; gần đây đã xuất hiện các luận án tiến sĩ nghiên cứu về lĩnh vực này của tác giả nhƣ Lƣu Thị Lan, Hà Thị Kim Giang, Hồ Lam Hồng, Nguyễn Thị Oanh, Trƣơng Thị Kim Oanh, Võ Phan Thu Phƣơng, Trần Thị Ngọc Trâm, Phan Thị Lan Anh,… Các công trình nghiên cứu trực tiếp trên tƣ liệu trẻ em Việt Nam ở các độ tuổi, trên cơ sở đó đề xuất các biện pháp, nội dung và phƣơng pháp phù hợp để phát triển ngôn ngữ cho trẻ một cách hiệu quả nhất. Đinh Hồng Thái nghiên cứu sự phát triển ngôn ngữ của trẻ trong giáo trình “Phát triển ngôn ngữ tuổi mầm non”. 1.1.2. Những nghiên cứu về nhu cầu phát triển của trẻ mầm non Theo TS. Phạm Thị Mai Chi - Viện IPD: Các công trình nghiên cứu về giáo dục trẻ thơ trên thế giới đều cho rằng: “Sự phát triển trong những năm đầu đời quyết định tƣơng lai của cả cuộc đời. Chính trong độ tuổi này, trẻ có 7 thể tiếp thu đƣợc mọi thông tin và khối lƣợng kiến thức khổng lồ vào não bộ nếu đƣợc học đúng phƣơng pháp”. Xêsênốp là cha đẻ của ngành Sinh lí học, Tâm lí học Nga cho rằng, tâm lí đƣợc hình thành theo con đƣờng phản xạ. Chức năng này định hƣớng hành vi ngƣời của tâm lí. Đây là quan điểm rất duy vật vì đánh giá đúng vai trò của môi trƣờng xã hội, là cái quy định quá trình phát triển của trẻ nhƣ một nhân cách, một con ngƣời xã hội. Trong đó, gia đình là một thành phần quan trọng của môi trƣờng xã hội. Tiến sĩ Lê Thanh Vân nghiên cứu nhu cầu và sự phát triển sinh lí của trẻ em trong giáo trình “Sinh lí học trẻ em”. Nguyễn Ánh Nguyệt nghiên cứu sự phát triển tâm lý của trẻ em trong giáo trình “Tâm lí học trẻ em lứa tuổi mầm non (Từ lọt lòng đến 6 tuổi)”. 1.1.3. Những nghiên cứu về xây dựng môi trường phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ Hiện nay ở các nƣớc trên thế giới cũng nhƣ ngay ở Việt Nam những nghiên cứu về phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non và những nghiên cứu về nhu cầu phát triển của trẻ có rất nhiều nhƣ đã kể trên. Tuy nhiên những nghiên cứu về “Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non phù hợp với nhu cầu phát triển của trẻ” thì rất ít, chủ yếu là những quan điểm hoặc ý kiến về vấn đề đó chứ chƣa đi sâu vào nghiên cứu. Vì vậy mà tôi mạnh dạn tìm hiểu sâu về đề tài này. 1.2. Lí luận về xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non 1.2.1. Một số khái niệm 1.2.1.1. Ngôn ngữ là gì? Ngôn ngữ là hiện tƣợng lịch sử - xã hội nảy sinh trong hoạt động thực tiễn của con ngƣời. Trong quá trình cùng nhau lao động, loài ngƣời cổ xƣa có nhu cầu trao đổi ý nghĩ, dự định, nguyện vọng, tâm tƣ tình cảm,... Nhờ đó đến một giai đoạn phát triển nhất định đã xuất hiện những dấu quy ƣớc chung để 8 giao tiếp, trong đó có những dấu hiệu âm thanh, từ những tín hiệu này dần dần tạo thành từ ngữ và một hệ thống quy tắc ngữ pháp, đó chính là ngôn ngữ. “Ngôn ngữ là một cơ cấu (toàn bộ các yếu tố hợp thành), một tổ chức chặt chẽ có hệ thống mà con ngƣời vận dụng trong quá trình suy nghĩ nói năng để định hình, để biểu hiện và trao đổi những tƣ tƣởng tình cảm với nhau” – TS. Trần Thị Mĩ trong “ Bài dẫn luận ngôn ngữ”. “Ngôn ngữ là một hệ thống hết sức phức tạp mà con ngƣời sử dụng để liên lạc hay giao tiếp với nhau cũng nhƣ chỉ chính năng lực của con ngƣời có khả năng sử dụng một hệ thống nhƣ vậy. Là hệ thống thông tin liên lạc đƣợc sử dụng bởi một cộng đồng hoặc quốc gia cụ thể, cách thức hoặc phong cách của một đoạn văn bản hoặc lời nói. Ngành khoa học nghiên cứu khoa học về ngôn ngữ đƣợc gọi là ngôn ngữ học.” – Theo Wikipedia Đó là bàn về khái niệm ngôn ngữ theo nghĩa rộng của khoa học xã hội hoặc theo triết học. Tuy nhiên cách hiểu này chƣa thích hợp trong giáo dục mầm non. Từ đó, khái niệm ngôn ngữ trong khóa luận đƣợc hiểu theo nghĩa giáo dục ứng với lứa tuổi mầm non nhƣ sau: “Theo Otto Beverly - một chuyên gia lĩnh vực phát triển ngôn ngữ trẻ em của đại học Illinois (Hoa Kì) đã nhìn nhận ngôn ngữ trẻ em là một sự biểu hiện tích hợp của các thành tố ngôn ngữ: ngữ âm, nghĩa của từ và cấu tạo từ, ngữ pháp, ngữ dụng.” [4- tr.26] 1.2.1.2. Phát triển ngôn ngữ “Phát triển ngôn ngữ sẽ giúp cho tƣ duy của trẻ ngày càng tiến bộ và đây đƣợc xem là phƣơng tiện nhằm giáo dục trẻ một cách toàn diện về nhân cách và đạo đức ngay từ khi sinh ra sau đó cùng trẻ đi đến hết cuộc đời.” [6- tr.26] Cũng theo bà Otto Beverly: “Phát triển ngôn ngữ cho trẻ là phát triển từng mặt các đơn vị giao tiếp chỉnh thể là ngôn bản, lời nói mạch lạc mà nó biểu hiện ở hai dạng là đối thoại và độc thoại. Gồm ba cấp độ là biết nói, biết nói một cách có hiểu biết và bày tỏ bằng lời nói một cách có hiểu biết”. [6- tr.26] 9 1.2.1.3. Xây dựng môi trường phát triển ngôn ngữ cho trẻ Thuật ngữ “môi trƣờng” có thể đƣợc hiểu: “Môi trƣờng là tập hợp tất cả các yếu tố tự nhiên và xã hội bao quanh con ngƣời, ảnh hƣởng tới con ngƣời và tác động đến các hoạt động sống của con ngƣời nhƣ: không khí, nƣớc, độ ẩm, sinh vật,... Nói chung môi trƣờng của một khách thể bao gồm các vật chất, điều kiện hoàn cảnh, các đối tƣợng khác hay các điều kiện nào đó mà chúng bao quanh khách thẻ này hay các hoạt động của khách thể diễn ra trong chúng”. “Môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ” là môi trƣờng giáo viên tạo ra cho trẻ hoạt động nhằm giúp trẻ hình thành,phát triển và rèn luyện các năng lực ngôn ngữ nhƣ nghe, nói, tập đọc, tập viết,... Có thể hiểu khái niệm “Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non nhƣ sau: Xây dựng môi trƣờng phát triển ngôn ngữ cho trẻ mầm non là việc giáo viên thiết kế, tổ chức và tiến hành các hoạt động để tạo điều kiện, phát triển những kĩ năng ngôn ngữ một cách toàn diện, giúp cho trẻ nói thành thạo trƣớc khi đến trƣờng tiểu học, hơn nữa còn nhằm khắc phục những khuyết tật của trẻ về mặt ngôn ngữ. Môi trƣờng xã hội là điều kiện để phát triển ngôn ngữ cho trẻ. Trẻ muốn nói bình thƣờng thì phải đƣợc giao tiếp trong môi trƣờng ngôn ngữ, trẻ học cách thức giao tiếp, học tập ngôn ngữ từ những ngƣời xung quanh mình. Vì vậy môi trƣờng xã hội cũng phải là môi trƣờng văn hóa. Ngoài ra môi trƣờng tự nhiên cũng góp phần ảnh hƣởng đến sự phát triển ngôn ngữ của trẻ. Tính tích cực của bản thân trẻ cũng đóng vai trò tích cực đến sự phát triển ngôn ngữ của mình.” 1.2.2. Bản chất, chức năng và vai trò của ngôn ngữ 1.2.2.1. Bản chất của ngôn ngữ “Trong các phƣơng tiện mà con ngƣời sử dụng để giao tiếp thì ngôn ngữ là phƣơng tiện duy nhất thoả mãn đƣợc tất cả các nhu cầu của con ngƣời. Ngôn ngữ trở thành một công cụ giao tiếp vạn năng của con ngƣời vì nó hành trình cùng con ngƣời, từ lúc con ngƣời xuất hiện cho đến tận ngày nay. Phƣơng tiện giao tiếp ấy đƣợc bổ sung và hoàn thiện dần theo lịch sử tiến hoá của nhân loại, theo những xu hƣớng tiếp xúc văn hoá từ cổ xƣa đến tận ngày 10 nay. Ngày nay, hầu nhƣ không còn ngôn ngữ nào là chƣa có ảnh hƣởng nền văn hoá ngoại lai. Nói cách khác, tất cả các ngôn ngữ đang tồn tại hiện nay đều từng trải qua các quá trình tiếp xúc văn hoá với ngôn ngữ khác.” – Theo ngonngu.net (Bản chất xã hội của ngôn ngữ). “- Ngôn ngữ là một hiện tƣợng xã hội đặc biệt: Ngôn ngữ là một thứ sản phẩm độc quyền của con ngƣời. Nó chỉ đƣợc hình thành và phát triển trong xã hội loài ngƣời, do ý muốn và nhu cầu của con ngƣời. Bên ngoài xã hội loài ngƣời, ngôn ngữ không thể phát sinh. Ngôn ngữ là sản phẩm của tập thể, nó tồn tại và phát triển gắn liền với sự tồn tại và phát triển của xã hội. Ngôn ngữ là một hiện tƣợng xã hội cũng vì nó phục vụ xã hội với tƣ cách là phƣơng tiện giao tiếp, góp phần thể hiện ý thức xã hội, đặc biệt là ý thức xã hội của một cộng đồng ngƣời. Trong Hệ tƣ tƣởng Đức, Mác và Ăng- ghen viết “Ngôn ngữ là ý thức thực tại, thực tiễn, ngôn ngữ cũng tồn tại cho cả những ngƣời khác nữa, nhƣ vậy là cũng tồn tại lần đầu tiên cho bản thân tôi nữa. Và cũng nhƣ ý thức, ngôn ngữ chỉ sinh ra do nhu cầu, do cần thiết phải giao dịch với ngƣời khác”. Ngôn ngữ là một hiện tƣợng không thuộc về cơ sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng tầng. Ngôn ngữ không có tính giai cấp. Lịch sử hình thành và phát triển ngôn ngữ đã khẳng định chủ nhân của ngôn ngữ chính là quần chúng nhân dân. Vì thế nó ra đời là để phục vụ toàn thể nhân dân, toàn thể xã hội.” [6- tr.9,10] “- Ngôn ngữ là một hệ thống tín hiệu đặc biệt: Hệ thống là một thể thống nhất gồm nhiều yếu tố có quan hệ và liên hệ lẫn nhau. Tín hiệu là một sự vật kích thích vào giác quan của con ngƣời, làm cho con ngƣời tri giác đƣợc và lí giải, suy diễn tới cái gì đó ngoài sự vật đó. Tín hiệu có mặt vật chất, là âm thanh hay nét vẽ. Tín hiệu gợi ra hoặc biểu thị cho một cái gì khác với chính nó. Ngôn ngữ là tín hiệu của những tín hiệu. Tín hiệu ngôn ngữ hàm chứa nhiều mối quan hệ hơn mọi loại tín hiệu khác, tạo ra tính đa trị của tín hiệu ngôn ngữ.” [6- tr.10] 11 1.2.2.2. Chức năng của ngôn ngữ “- Ngôn ngữ là phƣơng tiện truyền đạt, lĩnh hội những kinh nghiệm lịch sử xã hội của loài ngƣời: Kinh nghiệm lịch sử của loài ngƣời đƣợc lƣu truyền từ đời này sang đời khác phần lớn dƣới dạng ngôn ngữ. Thế hệ sau lĩnh hội những kinh nghiệm của thế hệ trƣớc biến thành vốn liếng riêng cho bản thân cũng đều phải sử dụng ngôn ngữ làm phƣơng tiện cơ bản nhất. Chúng ta đều biết rằng đầu tiên đứa trẻ sẽ không tự nhận thức đƣợc thế giới xung quanh. Để thỏa mãn nhu cầu nhận thức, đứa trẻ đặt ra nhiều câu hỏi cho ngƣời lớn và những ngƣời xung quanh và nhờ những câu trả lời đó mà trẻ mở rộng dần về nhận thức những vấn đề tự nhiên, xã hội và con ngƣời. - Ngôn ngữ là phƣơng tiện giao tiếp cơ bản nhất của con ngƣời: Trong giao tiếp mặc dù con ngƣời có sử dụng các phƣơng tiện khác nhƣng các cử chỉ, hành động, kí hiệu, dấu hiệu khác nhau, kết hợp màu sắc của hội họa, kết hợp với các âm thanh của âm nhạc,… nhƣng cuối cùng ngôn ngữ vẫn là phƣơng tiện giao tiếp cơ bản nhất của con ngƣời. Ngôn ngữ cử chỉ sẽ nghèo nàn và hạn chế hơn ngôn ngữ nói. Bởi vì có những cử chỉ mà chỉ một số ngƣời hiểu với nhau, ý nghĩa của cử chỉ nhiều khi không rõ ràng, rành mạch dẫn đến chỗ ngƣời tạo ra cử chỉ với nghĩa này khi ngƣời giao tiếp lại đƣợc hiểu theo nghĩa khác. Nhờ có ngôn ngữ mà trong lao động hay trong sinh hoạt con ngƣời có thể dùng chúng làm phƣơng tiện để diễn đạt và làm cho ngƣời khác hiểu đƣợc mong muốn,trạng thái,tƣ tƣởng, tình cảm, nguyện vọng của mình,… Nhờ đó mà con ngƣời sẽ hiểu biết nhau hơn, có thể đồng tâm chinh phục thiên nhiên, chinh phục xã hội, giúp cho cuộc sống của con ngƣời ngày càng phát triển hơn. - Ngôn ngữ là phƣơng tiện của tƣ duy: Có quan điểm đồng nhất tƣ duy và ngôn ngữ đồng nhất với nhau, có ngƣời nói rằng ý tƣởng là ngôn ngữ không có âm thanh. Cũng có quan điểm tách rời ngôn ngữ và tƣ duy, coi ngôn ngữ và tƣ duy hoàn toàn độc lập với nhau. Theo quan điểm chủ nghĩa Mác, ngôn ngữ và tƣ duy thống nhất với 12