Tài liệu Khóa luận nghiên cứu chiết tách và xác định thành phần hóa học một số dịch chiết của cây cà gai leo (solanum hainanense hance)

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA HÓA  Nghiên cứu chiết tách và xác định thành phần hóa học một số dịch chiết trong cây cà gai leo (Solanum hainanense hance) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN SƯ PHẠM Ngành Cử nhân Hóa dược Sinh viên thực hiện : Nguyễn Thị Văn Thảo Lớp : 14CHD Giảng viên hướng dẫn : Th.S Đỗ Thị Thúy Vân Đà Nẵng, tháng 4 năm 2018 GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Độc lập – Tự do – Hạnh phúc KHOA HÓA NHIỆM VỤ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Họ và tên sinh viên : NGUYỄN THỊ VĂN THẢO Lớp : 14 CHD Tên đề tài: “Nghiên cứu chiết tách và xác định thành phần hóa học một số 1. dịch chiết của cây cà gai leo (Solanum Hainanense Hance)”. 2. Nguyên liệu, dụng cụ, thiết bị và hóa chất Nguyên liệu: Thân cây cà gai leo ở Đà Nẵng – Việt Nam. Dụng cụ và thiết bị: Bộ chiết Soxhlet, bình cầu, cốc thủy tinh, ống đong, bếp điện, ống nghiệm, bình tam giác,bình định mức, các loại pipet, cân phân tích, lò nung, tủ sấy, chén nung, bình hút ẩm, bếp cách thủy,… Hóa chất: n-hexane, chloroform, ethyl acetate, thuốc thử Wagner, dung dịch HCl, HNO3, NaOH, nước cất,… 3. Nội dung nghiên cứu 3.1. Nghiên cứu lý thuyết  Tìm hiểu tư liệu, sách báo trong và ngoài nước về đặc điểm, thành phần hóa học, công dụng của cà gai leo.  Trao đổi với giáo viên hướng dẫn về đặc điểm, công dụng của cà gai leo. 3.2. Nghiên cứu thực nghiệm  Xử lí nguyên liệu.  Xác định một số chỉ tiêu hóa lí: độ ẩm, hàm lượng tro, hàm lượng kim loại. SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp  Khảo sát thời gian chiết.  Định tính.  Xác định thành phần hóa học của một số dịch chiết trong cà gai leo.  Thử hoạt tính sinh học từ cao chiết cà gai leo. 4. Giáo viên hướng dẫn: ThS. Đỗ Thị Thúy Vân. 5. Ngày giao đề tài: 4/2017 6. Ngày hoàn thành: 3/2018 Chủ nhiệm khoa (Kí và ghi rõ họ tên) Giáo viên hướng dẫn (Kí và ghi rõ họ tên) Sinh viên đã hoàn thành và nộp báo cáo cho Khoa ngày… tháng … năm 2018. Kết quả điểm đánh giá: Ngày … tháng … năm 2018 CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG (Kí và ghi rõ họ tên) SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo Th.S Đỗ Thị Thúy Vân đã giao đề tài, hướng dẫn tận tình và luôn sẵn sàng giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong khoa, đã nhiệt tình giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho em trong thời gian học tập và thực hiện đề tài. Bên cạnh đó, em xin chân thành cảm ơn thầy Nguyễn Văn Din và thầy Đoàn Văn Dương đã tạo điều kiện cho em sử dụng phòng thí nghiệm và các thiết bị cần thiết để em có thể hoàn thành tốt đề tài. Em cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong Khoa Hóa – khu D – trường ĐH Bách Khoa Đà Nẵng, đài khí tượng thủy văn khu vực Trung Trung Bộ số 660 Trưng Nữ Vương, Quận Hải Châu, TP Đà Nẵng đã tạo điều kiện giúp đỡ em hoàn thành đề tài này. Trong quá trình làm khóa luận, mặc dù bản thân có nhiều cố gắng nhưng do bước đầu làm quen với việc nghiên cứu khoa học nên khó tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Vì vậy em rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của quý thầy cô giáo và các bạn để khóa luận được hoàn chỉnh hơn. Đà Nẵng, ngày … tháng … năm 2017. Sinh viên SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ...........................................................................................................13 MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài................................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu.........................................................................................1 3. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................................2 4. Nội dung nghiên cứu .........................................................................................2 5. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................2 5.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết .............................................................2 5.2. Phương pháp thực nghiệm .........................................................................2 6. Bố cục đề tài ......................................................................................................3 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU .....................................................................4 1.1. Sơ lược về họ Cà Solanaceae [7], [8] ............................................................4 1.2. Giới thiệu cây cà gai leo ................................................................................4 1.2.1. Tên gọi [9] ..............................................................................................4 1.2.2. Phân loại khoa học [9] ............................................................................4 1.2.3. Đặc điểm thực vật học [3], [10] ..............................................................5 1.2.4. Phân bố ...................................................................................................6 1.2.5. Đặc điểm sinh thái ..................................................................................6 1.3. Phân biệt cà gai leo và cà độc dược [3], [11] ................................................6 1.4. Một số nghiên cứu về thành phần hóa học của cây cà gai leo [12] ...............7 1.5. Công dụng của cây cà gai leo [1], [15] ........................................................10 1.5.1. Kinh nghiệm sử dụng cà gai leo trong dân gian ...................................10 1.5.2. Các nghiên cứu về tác dụng của cà gai leo ...........................................11 1.6. Các sản phẩm thuốc được làm từ cây cà gai leo có mặt trên thị trường......12 CHƯƠNG 2: NGUYÊN LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................13 2.1. Nguyên liệu, hóa chất, dụng cụ ...................................................................13 2.1.1. Nguyên liệu ...........................................................................................13 2.1.2. Thiết bị - dụng cụ ..................................................................................13 SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Khóa luận tốt nghiệp 2.1.3. GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Hóa chất ................................................................................................13 2.2. Nghiên cứu thực nghiệm .............................................................................14 2.3. Các phương pháp xác định các chỉ tiêu hóa lí .............................................15 2.3.1. Độ ẩm [18] ............................................................................................15 2.3.2. Xác định hàm lượng tro [18], [6] ..........................................................16 2.3.3. Xác định hàm lượng một số kim loại nặng ...........................................17 2.4. Phương pháp khảo sát điều kiện chiết các hợp chất hữu cơ từ cây cà gai ..17 2.4.1. Cơ sở lí thuyết chung ............................................................................17 2.4.2. Phương pháp chiết cây cà gai leo .........................................................19 2.4.3. Khảo sát thời gian chiết thích hợp đối với các dung môi .....................20 2.5. Định tính các nhóm hợp chất chính có trong cây cà gai leo [4] ..................20 2.5.1. Định tính alkaloid .................................................................................20 2.5.2. Định tính flavonoid ...............................................................................21 2.5.3. Định tính coumarin ...............................................................................21 2.5.4. Định tính saponin ..................................................................................21 2.5.5. Định tính đường khử .............................................................................22 2.5.6. Định tính steroid ...................................................................................22 2.5.7. Định tính poliphenol .............................................................................22 2.6. Xác định thành phần hóa học chính có trong cây cà gai leo .......................22 2.6.1. Lí thuyết chung [19] .............................................................................22 2.6.2. Phương pháp xác định thành phần hóa học chính có trong cây ...........24 2.7. Thử hoạt tính kháng sinh .............................................................................24 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN ..............................................................25 3.1. Kết quả xác định một số chỉ tiêu hóa lý của bột cây cà gai leo ...................25 3.1.1. Độ ẩm ....................................................................................................25 3.1.2. Hàm lượng tro .......................................................................................25 3.1.3. Xác định hàm lượng kim loại ...............................................................26 3.2. Kết quả khảo sát thời gian chiết bằng phương pháp chiết Soxhlet .............26 3.2.1. Kết quả khảo sát thời gian chiết trong dung môi n-hexane ..................26 SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Khóa luận tốt nghiệp GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân 3.2.2. Kết quả khảo sát thời gian chiết trong dung môi chloroform ...............27 3.2.3. Kết quả khảo sát thời gian chiết trong dung môi ethyl acetate .............28 3.3. Kết quả định tính các nhóm hợp chất chính có trong dịch chiết cà gai leo .29 3.4. Kết quả xác định thành phần hóa học có trong cây cà gai leo ....................30 3.4.1. Dung môi n-hexane ...............................................................................30 3.4.2. Dung môi Chloroform ..........................................................................32 3.4.3. Dung môi Ethyl acetate.........................................................................35 3.4.4. Nhận xét ................................................................................................37 3.5. Kết quả thử hoạt tính kháng sinh .................................................................38 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................................39 1. Kết luận ...........................................................................................................39 2. Kiến nghị .........................................................................................................40 PHỤ LỤC ..................................................................................................................43 SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt 1 AAS 2 GC-MS Tên Quang phổ hấp thụ nguyên tử Sắc kí khí ghép khối phổ DANH MỤC CÁC BẢNG 1 Số hiệu bảng 1.1 2 STT Tên bảng Trang Phân loại khoa học họ Cà Solanaceae. 4 1.2 Phân biệt cà gai leo và cà độc dược 7 3 3.1 Kết quả khảo sát độ ẩm của thân cà gai leo 25 4 3.2 Kết quả khảo sát hàm lượng tro trong thân cà gai leo 25 5 3.3 Kết quả khảo sát hàm lượng một số kim loại trong thân cà gai leo 26 6 3.4 Kết quả khảo sát thời gian chiết trong dung môi n-hexane 26 7 3.5 Kết quả khảo sát thời gian chiết trong dung môi chloroform 27 8 3.6 Kết quả khảo sát thời gian chiết trong dung môi ethyl acetate 28 9 3.7 Kết quả định tính các nhóm hợp chất chính có trong dịch chiết thân cây cà gai leo 29 10 3.8 Thành phần hoá học trong dịch chiết nhexane của thân cà gai leo 30 SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp 11 3.9 Thành phần hoá học trong dịch chiết Chloroform của thân cà gai leo 32 12 3.10 Thành phần hoá học trong dịch chiết Ethyl acetate của thân cà gai leo 35 13 3.11 Kết quả đo hoạt tính kháng sinh 38 DANH MỤC CÁC HÌNH STT Số hiệu hình 1 1.1 Thân cây cà gai leo 6 2 1.2 Quả cà gai leo 6 3 1.3 Hoa cà gai leo 6 4 1.4 Cao dẻo hoà tan cà gai leo 12 5 1.5 Giải độc gan Bảo An Khang 12 6 1.6 12 7 2.1 8 2.2 Trà túi lọc cà gai leo Thân cây cà gai leo sau khi đã rửa sạch, phơi khô Bột cây cà gai leo 9 2.3 18 10 3.1 11 3.2 12 3.3 Cấu tạo bộ chiết Soxhlet Sắc kí đồ GC-MS thành phần hoá học các hợp chất trong dịch chiết n-hexane thân cây cà gai leo Sắc kí đồ GC-MS thành phần hoá học các hợp chất trong dịch chiết chloroform thân cây cà gai leo Sắc kí đồ GC-MS thành phần hoá học các hợp chất trong dịch chiết ethyl acetate thân cây cà gai leo SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Tên hình Trang 13 13 31 34 36 GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nước ta là một nước nhiệt đới với khí hậu thuận lợi vì vậy mà nguồn tài nguyên thiên nhiên rất phong phú và đa dạng, cùng với nền y học cổ truyền dân tộc có truyền thống lâu đời, nhân dân ta đã biết sử dụng các loài cây cỏ xung quanh làm nguồn dược liệu để chữa bệnh có hiệu quả. Ngày nay, bên cạnh các loại thuốc tân dược thì các loại dược liệu có nguồn gốc từ thiên nhiên ngày càng được ưa chuộng. Trong đó, cà gai leo là một loại cây mọc hoang ở khắp nơi trên đất nước Việt Nam đã được nhân dân ta dùng để trị cảm cúm, ho gà, các bệnh dị ứng, đau nhức xương khớp, răn cắn,… Ngoài ra, nó còn được dùng chữa ngộ độc rượu và giải rượu tốt. Không những vậy, cà gai leo còn có tác dụng bảo vệ gan mạnh mẽ. Trong nhiều năm qua, trên thế giới nói chung và nước ta nói riêng đã có những nghiên cứu về cây cà gai leo như: • Đề tài: “Nghiên cứu lâm sàng tổn thương do tiếp xúc với nghề nghiệp với TNT và tác dụng bảo vệ gan của cà gai leo trên thực nghiệm” – Luận án tiến sĩ Dược học 1997. • Đề tài: “ Nghiên cứu cây cà gai leo làm thuốc chống viên gan và ức chế xơ gan” – Luận án tiến sĩ dược học 2002 Những kết quả nghiên cứu trên đã chứng minh cho việc sử dụng cà gai leo để giải độc gan và chống viêm mạnh của người dân, điều này cũng cho thấy cây thuốc nam của chúng ta có tác dụng mạnh, sẽ góp phần vào sự nghiệp chăm sóc và bảo vệ sức khỏe của người dân. Nhận thấy những tầm quan trọng của cà gai leo đối với việc bảo vệ sức khỏe con người và mong muốn làm rõ hơn thành phần hóa học của cây cà gai leo tôi thực hiện đề tài “Nghiên cứu chiết tách và xác định thành phần hóa học trong cây cà gai leo” 2. Mục đích nghiên cứu  Xây dựng quy trình chiết tách bằng các dung môi hữu cơ  Định danh thành phần hóa học có trong các dịch chiết SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 1 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân  Khảo sát thăm dò hoạt tính kháng khuẩn trong dịch chiết 3. Đối tượng nghiên cứu Thân cây cà gai leo thu mua ở Đà Nẵng 4. Nội dung nghiên cứu  Nghiên cứu lựa chọn mẫu nguyên liệu  Xác định các chỉ số hóa lý của nguyên liệu như: độ ẩm, hàm lượng tro, hàm lượng kim loại  Định tính các hợp chất có trong cây cà gai leo  Khảo sát yếu tố ảnh hưởng đến quá trình chiết: thời gian chiết  Thiết lập quy tình chiết tách các hoạt chất trong cây cà gai leo  Xác định thành phần hóa học của các dịch chiết  Nghiên cứu, thử nghiệm hoạt tính sinh học 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết  Nghiên cứu tài liệu: thu thập, tổng hợp ở các bài báo khoa học, các cuốn sách đã được xuất bản; trao đổi với các chuyên gia, thầy cô, bạn bè và học hỏi các kinh nghiệm xã hội.  Tổng quan các tài liệu, tư liệu, sách báo trong và ngoài nước về đặc điểm hình thái thực vật, thành phần hóa học và ứng dụng của cà gai leo 5.2. Phương pháp thực nghiệm  Phương pháp lấy mẫu, xử lí mẫu: cà gai leo được mua về, rửa thật sạch bằng nước sau đó để ráo, cắt thành lát mỏng, phơi khô, xay thành bột thu được bột cà gai leo khô.  Phương pháp hóa học: định tính các nhóm hợp chất chính.  Phương pháp phân tích trọng lượng: xác định độ ẩm, hàm lượng hữu cơ của cây cà gai leo.  Phương pháp tro hóa mẫu: xác định hàm lượng các chất vô cơ có trong hợp chất hữu cơ trong cây cà gai leo. SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 2 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân  Phương pháp phổ hấp thụ nguyên tử ( AAS): xác định hàm lượng kim loại trong cà gai leo  Phương pháp chiết soxhlet: chiết lấy các chất có trong cây cà gai leo. Lưu ý: Cần lưu ý đến cách chọn dung môi: • Dung môi không phân cực (ether, dầu,n-hexane,..): Sẽ hòa tan các chất không phân cực (chất béo) • Dung môi phân cực (methanol, ethanol,nước,..): Hòa tan các chất phân cưc (muối, đường,,,) • Hỗn hợp các dung môi.  Phương pháp Sắc ký khí ghép khối phổ (GC - MS) nhằm định danh các hoạt chất có trong dịch chiết cà gai leo  Phương pháp thăm dò hoạt tính sinh học: Thử hoạt tính kháng khuẩn 6. Bố cục đề tài Đề tài gồm có 43 trang, trong đó có 13 bảng và 12 hình. Nội dung đề tài chia làm 3 chương: ➢ Chương 1: Tổng quan tài liệu. ➢ Chương 2: Nguyên liệu và phương pháp nghiên cứu. ➢ Chương 3: Kết quả và bàn luận. SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 3 GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Sơ lược về họ Cà Solanaceae [7], [8] Bảng 1.1 Phân loại khoa học họ Cà Solanaceae. Giới Plantae Ngành Magnoliophyta Lớp Magnoliopsida Bộ Solanales Solanaceae là thực vật có hoa. Cây cỏ, bụi hay gỗ nhỏ. Lá đơn mọc cách, không có lá kèm, thường có lông hoặc bề mặt hơi dính. Hoa lưỡng tính, thường mẫu 5, đều hoặc hơi không đều. Theo hệ thống APG II năm 2003 thì họ này chứa 102 chi với 2460. Họ Solanaceae được tìm thấy trên tất cả các châu lục, trừ Nam Cực, sự đa dạng lớn nhất của các loài được tìm thấy ở Trung Mỹ và Nam Mỹ. Solanaceae chủ yếu phân bố ở nhiệt đới và ôn đới. Theo trung tâm dữ liệu thực vật Việt Nam, ở Việt Nam có khoảng 16 chi và 50 loài. Loài có tầm quan trọng toàn cầu trong họ này có lẽ là khoai tây (Solanum tuberosum). Phần thân củ khoai tây là nơi chứa lượng carbohydrate dư thừa mà cả loài cây này và con người đều có thể sử dụng để thu nạp thêm năng lượng. 1.2. Giới thiệu cây cà gai leo 1.2.1. Tên gọi [9] Tên thường gọi: Cà gai leo Tên khác: cà gai dây, cà vạnh, cà quýnh, cà lù, cà bò, cà Hải Nam, cà quạnh, gai cườm,… Tên khoa học: Solanum hainanense Hance, Solanum procumbens Lour. 1.2.2. Phân loại khoa học [9] Giới : Plantae – Plants SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 4 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Phân giới : Tracheobionata – Thực vật bậc cao. Nhóm : Spermatophyta – Thực vật có hạt. Ngành : Magnoliophyta – Thực vật hạt kín. Lớp : Magnoliopsida – Thực vật hai lá mầm. Bộ : Solanales. Họ : Solanaceae. Tông : Solaneae. Phân tông : Solaniae. Chi : Slonaum. Loài : S. Procumbens. 1.2.3. Đặc điểm thực vật học [3], [10] Cà gai leo là loài thực vật sống nhiều năm, thuộc loại thân leo hay bò dài, thân dài 0,6 – 1m hay cao hơn. Thân cây nhẵn, hóa gỗ và phân nhiều cành, trên có phủ lông hình sao. Lá hình trứng hay thuôn, phía gốc lá hình rìu hay hơi tròn, mép nguyên hay hơi lượn và khía thùy, mặt trên của lá có gai nhỏ, mặt dưới phủ lông mềm hình sao màu trắng nhạt, phiến dài 3 – 4cm , rộng 12 – 20cm, có gai, cuống dài 4-5mm. Hoa tím nhạt, nhị vàng, hợp thành xim gồm 2 – 5 hoa. Quả hình cầu, khi chín có màu đỏ tươi, bóng, nhẵn, đường kính 5 – 7mm. Hạt màu vàng và có dạng dẹt, dài 4mm, rộng 2mm. Cà gai leo ra hoa tháng 4 – 9 , tạo quả tháng 9 – 12. SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 5 GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp H ì Hình 1.1. Thân cây cà gai leo Hình 1.2. Quả cà gai leo Hình 1.3. Hoa cà gai leo 1.2.4. Phân bố Cây cà gai leo mọc hoang ở khắp nơi tại các tỉnh miền Bắc tới Huế. Tập trung nhiều ở các tỉnh Thái Bình, Nam Hà, Thanh Hóa, Nghệ An. Một số nước cũng có sự phân bố của cà gai leo như: Lào và Campuchia, Trung Quốc (Quảng Đông, Quảng Tây, Hải Nam). 1.2.5. Đặc điểm sinh thái Cà gai leo là cây ưa sáng, có khả năng chịu hạn cao, cây không chịu được ngập úng. Cà gai leo thích nghi trên nhiều loại khí hậu, nhiều loại đất: Đất phù sa, đất pha cát, đất ba gian. Cả ba miền Bắc, Trung Nam đều trồng được cây thuốc này. 1.3. Phân biệt cà gai leo và cà độc dược [3], [11] Cà gai leo chỉ có một loại với các đặc điểm thực vật học ở trên. Tuy nhiên, trong tự nhiên có 4 – 5 loại cà gai, chúng thường mọc xen kẽ, cà gai leo dễ bị nhầm lẫn với cây cà dại bởi hình dáng gần giống nhau, nhưng có công dụng, dược tính hoàn toàn khác nhau. Nếu không có đủ kiến thức để phân biệt chúng thì có thể sẽ SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 6 GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Khóa luận tốt nghiệp dẫn đến sự nhầm lẫn và gây ra tai hại to lớn vào việc sử dụng cây vào phòng và trị bệnh, nguy hiểm hơn là dẫn đến tử vong. Do đó cần phân biệt cây với một số loài có hình dáng tương tự để tránh dẫn đến những sai lầm không đáng có. Cà gai leo và cà độc dược (Datura metel L) cùng họ, có đặc điểm hình thái khá giống nhau. Bảng 1.2. Phân biệt cà gai leo và cà độc dược Đặc điểm Cà gai leo Cà độc dược Tên khoa học Solanum hainanense Hance, Solanum procumbens Lour. Datura metel L. Hình ảnh Hình thái 1.4.  Thân gỗ nhỏ, mọc leo hoặc bò dài đến 0,6m – 1m hay hơn.  Cụm hoa hình xim ở nách lá, gồm 2 – 5 (7 – 9) hoa.  Hoa màu tím nhạt, hay trắng.  Quả mọng, hình cầu, khi chín màu đỏ, đường kính 5 – 7mm.  Hạt hình thận dẹt, màu vàng.  Thân thảo cao đến 2m.  Hoa mọc đơn độc ở nách lá.  Cánh hoa màu trắng hay vàng, dính liền nhau thành hình phễu.  Quả hình cầu, đường kính khoảng 3 cm, mặt ngoài có nhiều gai mềm, chứa nhiều hạt màu vàng. Một số nghiên cứu về thành phần hóa học của cây cà gai leo [12] Theo GS Đỗ Tất Lợi, hoạt chất cà gai leo chủ yếu là ankaloid. Ngoài ra còn có tinh bột, saponozit, flavonoid, solasodin, solasodinon,… SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 7 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Rễ và lá cà gai leo mọc ở Việt Nam có cholesterol, b - sitosterol, lanosterol, dihydrolanosterol. Ngoài ra, rễ chứa 3b - hydroxy - 5a - pregnan - 16 - on, rễ và lá có solasodenon. Hai chất solasodin và neoclorogenin còn thu được sau khi thuỷ phân dịch chiết rễ. Viện cây đã phân tích thành phần hoá học thấy có alkaloid, glycoalkaloid, saponin, flavonoid, acid amin và sterol, trong đó nhân glycoalkaloid có tỷ lệ nhiều hơn cả. Một vài hoạt chất có hoạt tính sinh học đã được phân lập từ cây cà gai leo. Cholesterol Công thức phân tử : C27H46O. Khối lượng phân tử: M = 386,65 g/mol. B – sitosterol Công thức phân tử : C29H50O. Khối lượng phân tử: M = 414,72 g/mol. Lanosterol Công thức phân tử : C30H50O. Khối lượng phân tử: M = 426,71 g.mol. SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 8 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Dihydrolanosterol Công thức phân tử : C30H52O. Khối lượng phân tử: M = 428,71 g/mol. B - hydroxy - 5a - pregnan - 16 – on Công thức phân tử : C21H32O. Khối lượng phân tử: M = 316,47 g/mol. Solasodin Công thức phân tử : C27H43NO2. Khối lượng phân tử: M = 413,65 g/mol. Neochlorogenin Công thức phân tử : C27H44O4. Khối lượng phân tử: M= 432,64g/mol. SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 9 Khóa luận tốt nghiệp 1.5. GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân Công dụng của cây cà gai leo [1], [15] 1.5.1. Kinh nghiệm sử dụng cà gai leo trong dân gian Từ lâu trong dân gian, ông cha ta đã dùng rễ và thân cà gai leo làm dược liệu đầu vị trong các trường hợp trị rắn cắn, phong thấp, đau nhức các đầu gân xương, ho gà, chữa bệnh nóng gan, gan yếu, mẩn ngứa, dùng để thanh lọc cơ thể, giải độc cơ thể… cho đến nay các bài thuốc dân gian ấy vẫn còn được lưu truyền trong các tài liệu y thư cổ, như:  Chữa rắn cắn: Theo kinh nghiệm dân gian, để cấp cứu kịp thời cho nhưng người bị rắn cắn mà vết thương sưng tấy, nhức nhối chỉ cần lấy 30-50g rễ cà gai leo tươi, rửa sạch, giã nhỏ, hòa với khoảng 200ml nước đun sôi để nguội, chắt nước cho uống tức thì. Ngày uống 2 lần. Người bị nạn sẽ cảm thấy dễ chịu ngay, bớt đau nhức, ngủ được. Ngày hôm sau, tiếp tục cho uống nước sắc rễ cà gai leo phơi khô (10-30g, rễ khô, chặt nhỏ sao vàng, nấu với 600ml nước cò 200ml). Mỗi ngày uống 2 lần. Dùng 3-5 ngày là có thể khỏi hoàn toàn.  Chữa tê thấp: Rễ cà gai leo, rễ thổ phục linh, rễ xích đồng nam, dây chiều, dây gắm, dây mặt quỷ, dây tơ xanh, vỏ thân cây ngũ gia bì, dây đau xương, cành hoặc lá vông nem mỗi thứ 1 kg đem chặt nhỏ, nấu với nước nhiều lần để được 1 lít cao. Ngày uống 2 lần, mỗi lần 30ml.  Chữa ho gà: Để chữa ho, người xưa đã sử dụng công thức kết hợp gồm: rễ cây cà gai leo 10g, lá chanh 30g sắc uống làm 2 lần trong ngày, dùng trong 3 -5 ngày là bệnh sẽ nhanh chóng thuyên giảm.  Giải độc rượu: theo kinh nghiệm dân gian, cà gai leo dùng chữa ngộ độc rượu rất tốt. Tác dụng trong bảo vệ gan mạnh đến nỗi trước khi uống rượu chỉ cần nhấm rễ cà gai leo sẽ lâu bị say. Khi đã bị say rượu thì uống nước sắc thân lá hoặc ăn vài quả cà gai leo sẽ nhanh chóng tỉnh rượu và không bị mệt. Ngoài những tác dụng chữa bệnh như trên, cà gai leo còn được đồng bào dân tộc Tây Nguyên dùng trong các bài thuốc chữa bệnh gan, đặc biệt trong các trường hợp vàng da, chướng bụng, người mệt mỏi, ăn uống không tiêu… SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 10 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: ThS. Đỗ Thị Thuý Vân 1.5.2. Các nghiên cứu về tác dụng của cà gai leo Tác dụng giải độc gan, hạ men gan nhanh chóng: Năm 1998 trong đề tài khoa học “Nghiên cứu lâm sàng, cận lâm sàng tổn thương gan do tiếp xúc nghề nghiệp với trinitrotoluene và thăm dò tác dụng bảo vệ gan của cà gai leo trên thực nghiệm.” của tiến sĩ Nguyễn Phúc Thái cho thấy: Dịch chiết từ cây cà gai leo có tác dụng đáng kể trong việc bảo vệ gan dưới tác dụng độc của trinitrotoluene trong nghiên cứu thực nghiệm kéo dài 6 tuần. Những tác dụng thể hiện rõ thông qua việc hạn chế hủy hoại tế bào gan. Tác dụng hỗ trợ điều trị viêm gan virus, đặc biệt là viêm gan virus B: Các đề tài nghiên cứu lâm sàng trên bệnh nhân viêm gan B mạn tính thể hoạt động tại các bệnh viện lớn như Học viện Quân y 103, Bệnh viện Trung ương quân đội 108, Bệnh viện 354 đều cho thấy hoạt chất glycoalkaloid có tác dụng hỗ trợ điều trị viêm gan virus, nhất là viêm gan B mạn thể hoạt động hiệu. Không chỉ vậy, các bệnh nhân sau khi sử dụng sản phẩm chứa cà gai leo mỗi ngày 6 viên đã cải thiện đáng kể các triệu chứng chán ăn, vàng da, mệt mỏi, rối loạn tiêu hóa, đau tức hạ sườn, men gan trở về mức an toàn chỉ sau 2 tháng. Đặc biệt sau 3 tháng sử dụng, hầu hết các bệnh nhân giảm nồng độ virus trong máu rõ rệt, virus viêm gan dưới ngưỡng phát hiện, thậm chí đã ghi nhận trường hợp âm tính với virus. Tác dụng làm chậm sự tiến triển của xơ gan: Trong các công trình nghiên cứu khoa học năm 1987-2000 của Viện Dược liệu trung ương đã công bố các hoạt chất trong cà gai leo, đặc biệt là dược chất glycoalkaloid có tác dụng ngăn chặn sự phát triển của xơ gan rõ rệt thông qua cơ chế ức chế sự tạo thành sợi collagen trong các tế bào gan. Tác dụng chống oxy hóa, ức chế một số dòng ung thư: Trong đề tài nghiên cứu khoa học của TS Nguyễn thị bích Thu và các cộng sự về cà gai leo đã chứng minh dịch chiết toàn phần từ cây cà gai leo và Glycoalkaloid có tác dụng chống oxy hóa tương ứng là 47,5% và 38,1%. Đồng thời, nghiên cứu trên còn khẳng định dịch chiết cà gai leo có tác dụng ức chế được một SVTH: Nguyễn Thị Văn Thảo Trang 11